Η «επανάσταση» του πρωθυπουργού... και άλλες ιστορίες

Από το Λονδίνο

Πέρυσι τέτοιο καιρό, περπατούσες στη Λέστερ Σκουέαρ του Λονδίνου και από την πολυκοσμία δυσκολευόσουν να εντοπίσεις από ποιο θέατρο ξεφυτρώνει η κάθε ουρά. Φέτος, και μία πανδημία αργότερα, στις εξώπορτες των θεάτρων και των συναυλιακών χώρων εναλλάσσονται οι ανακοινώσεις της κυβέρνησης -οι οποίες θυροκολλούνται σχολαστικά- και εξηγούν τους λόγους που οι παραστάσεις έχουν παγώσει ή ακυρωθεί. Τα μεγάλα πάρκα της πόλης, φέτος το καλοκαίρι, έμειναν εκκωφαντικά άδεια και χωρίς μεγάλα φεστιβάλ, αφήνοντας πολλές δεκάδες χιλιάδες εργαζόμενους να στηρίζονται αποκλειστικά στην κρατική ενίσχυση. Στη Μεγάλη Βρετανία εξάλλου, το πρόγραμμα των θεατρικών παραστάσεων και των συναυλιών σχεδιάζεται, πολλές φορές, σε βάθος διετίας. Ναι, οι καλλιτέχνες συχνά ξέρουν πού θα εμφανιστούν σε δυο χρόνια από τώρα και ο κόσμος φροντίζει και κλείνει εισιτήρια νωρίς.

Ο ευρύτερος τομέας της τέχνης και του πολιτισμού έχει οικονομικό αποτύπωμα στη βρετανική οικονομία, ύψους άνω των 64 δισ. λιρών κάθε χρόνο, ενώ κάθε μία θέση εργασίας στον τομέα στηρίζει άλλες 1,46 θέσεις σε άλλους τομείς. Συνολικά οι δημιουργικές τέχνες και ο πολιτισμός μαζί με τις συγγενικές βιομηχανίες, σύμφωνα πάντα με τα επίσημα στοιχεία της κυβέρνησης, φέρονται να έχουν συνεισφέρει το αστρονομικό ποσόν των 111 δισ. λιρών, μόνο κατά το 2018.

Δεν είναι η πρώτη φορά που οι επαγγελματικές ενώσεις και οι συνδικαλιστικοί φορείς των εργαζομένων στον χώρο της τέχνης και του πολιτισμού κρατούν την ανάσα τους για το μέλλον του κλάδου εξαιτίας της πολιτικής διαχείρισης της κυβέρνησης Τζόνσον. Ηδη το brexit αποτελεί σοβαρό αποσταθεροποιητικό παράγοντα για εκατοντάδες χιλιάδες εργαζόμενους. Το σωματείο των μουσικών ήδη προειδοποιεί ότι 8 στους 10 επαγγελματίες μουσικούς θα χάσουν τη δυνατότητα να εργάζονται στην Ε.Ε. και τα υπάρχοντα συμβόλαια είναι στον αέρα, είτε αφορούν ατομικές περιοδείες είτε μουσικά σχήματα.

Ωστόσο, η βρετανική κυβέρνηση, αν και συντηρητική, γνώριζε άριστα από πολύ νωρίς ότι οι εκατοντάδες χιλιάδες θέσεις εργασίας στον χώρο του πολιτισμού δέχονται ισχυρές πιέσεις και θα βρεθούν σε άμεσο κίνδυνο, γι’ αυτό και φρόντισε στην ανακοίνωση του πρώτου λοκντάουν να εντάξει στο έκτακτο επίδομα στήριξης και τους εν λόγω εργαζομένους.

Επιπλέον, οι συνδικαλιστικές ενώσεις, κυρίως εκείνες των μουσικών και των ηθοποιών, εκπροσωπώντας τα πιο αδύναμα μέλη τους, συνέχισαν να ασκούν πιέσεις στην κυβέρνηση, κυρίως λόγω του ότι τα ανακοινωθέντα κρατικά επιδόματα ουσιαστικά απέκλειαν τους ελεύθερους επαγγελματίες του χώρου, αλλά και εκείνους και εκείνες των οποίων οι σχέσεις εργασίας χαρακτηρίζονται κατά κύριο λόγο από επισφάλεια.

Τα μεγέθη κόβουν την αναπνοή. Είναι χαρακτηριστικό ότι τον περασμένο Ιούνιο, οι προβλέψεις έκαναν λόγο για 400 χιλιάδες θέσεις οι οποίες κινδυνεύουν με αφανισμό παρά την κρατική ενίσχυση και γι’ αυτό η κυβέρνηση Τζόνσον αποφάσισε να ενισχύσει περαιτέρω τον κλάδο με ακόμη 1,5 δισ. λίρες ώστε να απορροφήσει τις πιέσεις της αγοράς.

Η πανδημία ήδη μετράει το τρίτο κύμα της και το έκτακτο κρατικό επίδομα, το οποίο στηρίζει πολλά εκατομμύρια θέσεις με το 80% του μισθού τους (με όριο τις 2.500 λίρες), ανακοινώθηκε πρόσφατα ότι τελικά θα διατηρηθεί τουλάχιστον μέχρι τον Απρίλιο του 2021, ένα χρόνο δηλαδή μετά την αρχική του εφαρμογή.

Η επιδοματική πολιτική είναι σαφέστατα ουσιαστικό σωσίβιο για τις ζωές των ανθρώπων και είναι ευπρόσδεκτη από τους αρμόδιους πολιτιστικούς φορείς, οι οποίοι όμως ταυτόχρονα δηλώνουν σε όλους τους τόνους ότι ως μέτρο από μόνο του δεν αρκεί.

«Η μουσική βιομηχανία είναι ανθεκτική. Ομως απαιτείται μία επανεκκίνηση της οικονομίας ώστε να διατηρηθούν οι θέσεις εργασίας», σημειώνει ο Τομ Κίελ, επικεφαλής της επαγγελματικής ένωσης που εκπροσωπεί τη μουσική βιομηχανία. Στο ίδιο μήκος κύματος και η Τζο Στίβενς, σκιώδης υπουργός Πολιτισμού των Εργατικών, η οποία καταγγέλλει την κυβέρνηση ότι άφησε χωρίς στήριξη τους ελεύθερους επαγγελματίες, δηλαδή την πλειονότητα των εργαζομένων του κλάδου. Και μάλλον δεν έχει άδικο, αφού το καλοκαίρι, μόνο στον χώρο του θεάτρου, χάθηκαν 12 χιλιάδες επισφαλείς θέσεις εργασίας. Η παράκληση του μεγάλου συνθέτη Αντριου Λόιντ Ουέμπερ, το περασμένο καλοκαίρι, να ανοίξουν τα θέατρα της χώρας, δεν εισακούστηκε. Και πώς θα μπορούσε, όταν η Βρετανία στο σύνολό της συνεχίζει να μετράει περίπου 65 χιλιάδες νεκρούς από κορονοϊό.

Δεν είναι τυχαίο ότι ο χώρος του πολιτισμού είναι ο κατεξοχήν ξεχασμένος από τις κυβερνήσεις διαχρονικά, ιδιαίτερα σε χώρες που έχουν περάσει μεγάλες οικονομικές κρίσεις. Κατά τα χρόνια της παγκόσμιας ύφεσης, οι εργαζόμενοι στον κλάδο του πολιτισμού δέχτηκαν πιέσεις σε σημείο αφανισμού. Στις ΗΠΑ για παράδειγμα, το Ινστιτούτο Μπρούκινγκς εκτιμά ότι 2,7 εκατομμύρια θέσεις εργασίας στον χώρο του πολιτισμού χάθηκαν, ενώ μόνο η ζημιά της βιομηχανίας θεάματος πλησιάζει τα 43 δισ. δολάρια.

Δεν αποτελεί νέο ότι οι μουσικοί, ηθοποιοί, αλλά και οι εργαζόμενοι πίσω από τις κάμερες, τα μικρόφωνα και τις θεατρικές σκηνές, για δεκαετίες αποτελούν για τις κυβερνήσεις (αλλά και για μερίδα της κοινωνίας που είναι προσκολλημένη σε στερεοτυπικές αντιλήψεις) ένα είδος χομπίστα και όχι πραγματικά εργαζόμενου. Δεν παράγουν μεγάλα κέρδη, δεν εισφέρουν σε φόρους όσο άλλοι παραγωγικοί κλάδοι και η δραστηριότητά τους μοιάζει με ένα είδος ενασχόλησης και όχι εργασίας. Οι «δικοί μας» Support Art Workers τα εξήγησαν εξαιρετικά καλά όταν στην αρχή της πανδημίας οργανώθηκαν και ανέλαβαν δράση για να υπερασπιστούν τα δικαιώματα των εργαζομένων του κλάδου.

Βέβαια, σε μία χώρα που οι κυβερνήσεις της δεν γνωρίζουν ακριβώς βασικά στοιχεία για τον κλάδο του πολιτισμού, όπως για παράδειγμα το πόσοι είναι οι εργαζόμενοί του, τι οικονομικό αποτύπωμα έχει στη εθνική οικονομία και ποιοτικά χαρακτηριστικά των θέσεων εργασίας, είναι φυσικό να μην μπορεί να ασκήσει σοβαρή δημόσια πολιτική υπεράσπισης των δικαιωμάτων.

Μιλάμε για την Ελλάδα φυσικά. Ερχεται από πολύ παλιά η στρεβλή αντίληψη ότι ο πολιτισμός και η τέχνη είναι μη κερδοφόρες δραστηριότητες και ως τέτοιες δεν θεωρούνται άξιες να στηριχθούν σοβαρά από το κράτος. Στην ίδια χώρα όπου το πολιτιστικό έργο θεωρείται από όλες τις κυβερνήσεις ως «ιερή αποστολή», οι δαπάνες για τον πολιτισμό είναι οι χαμηλότερες στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Δεν πάει πολύς καιρός από πέρυσι όταν ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης περιγράφοντας το όραμα της κυβέρνησής του για τον πολιτισμό μίλησε για «επανάσταση» και «Ελλάδα της εξωστρέφειας» (δηλώσεις 2/8/2019).

Στην Ελλάδα, αν ο πολιτισμός κρατούσε ημερολόγιο αυτό θα ήταν γεμάτο μαύρες σελίδες. Αν στη Βρετανία ο εργαζόμενος σε ένα μουσείο ή σε ένα θέατρο, με τη βοήθεια της κυβέρνησης, κατάφερε και συντηρήθηκε, στην Ελλάδα το σκηνικό θυμίζει κρανίου τόπο. Ο πολιτισμός διαχρονικά ήταν ένας εργασιακός κλάδος όπου, με την ανοχή των κυβερνήσεων, η αδήλωτη εργασία και οι αυθαιρεσίες από μερίδα εργοδοτών ήταν συχνό φαινόμενο. Το κράτος ήταν κοντά όταν έπρεπε να συλλέξει φόρους, μακριά όταν καλούνταν να στηρίξει.

Στην Ελλάδα της πανδημίας, όχι μόνο δεν ενισχύθηκαν ουσιαστικά οι δεκάδες χιλιάδες εργαζόμενοι, αλλά δεν έλαβαν καν τη νόμιμη αποζημίωση για την ακύρωση του φετινού Φεστιβάλ Αθηνών, τη στιγμή που είχαν δουλέψει πάνω στην προετοιμασία του για μήνες. Τα 800 ευρώ, αλλά και τα 534 ευρώ τα οποία ανακοίνωσε το καλοκαίρι το υπουργείο Πολιτισμού, όχι μόνο δεν άλλαξαν την εικόνα, αντίθετα ενίσχυσαν την άποψη των καλλιτεχνών οι οποίοι μιλούν για εμπαιγμό. Πώς θα γινόταν αλλιώς, αφού ακόμη και αυτά τα μικρά ποσά αφορούσαν έναν αρκετά μικρό αριθμό εργαζομένων, οι οποίοι πληρούσαν τα εξαιρετικά αυστηρά και ανορθολογικά κριτήρια του υπουργείου (αποκλεισμός εποχικών κ.ά.) Για να εγγραφεί δε κάποιος στον ΟΑΕΔ, του ζητούνταν τα ίδια δικαιολογητικά και ένσημα με τις υπόλοιπες χρονιές, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι έκτακτες συνθήκες που επέβαλε η πανδημία.

Σε μία χώρα, όπου βρίσκεται στις κορυφαίες στον κόσμο στη λίστα με τις περισσότερες θεατρικές σκηνές με βάση τον πληθυσμό της, τα μικρά και μεσαία θέατρα δεν έλαβαν καμία στήριξη μέσα στην πανδημία και η μόνη ελευθερία που τους δόθηκε είναι το να κλείσουν.

Στην Ελλάδα αν έχεις την ατυχία να εργάζεσαι στον χώρο του πολιτισμού και της τέχνης δεν δικαιούσαι να ελπίζεις σε μία κανονική ζωή. Δεν δικαιούσαι να θεωρείσαι εργαζόμενος, με σταθερό μισθό, επαρκή δικαιώματα και προστασία από την πανδημία. Η αβεβαιότητα είναι το μαξιλάρι που κοιμάσαι και ξυπνάς. Σαφέστατα και αυτά τα προβλήματα είναι μέρος της μεγαλύτερης εικόνας που ισχύει για όλους τους εργαζόμενους και τις εργαζόμενες. Το ελληνικό κράτος, ιδιαίτερα στις πιο συντηρητικές του διακυβερνήσεις, έχει αποσυρθεί πλήρως από την υποχρέωσή του να στηρίξει όλους εκείνους τους ανθρώπους από τους οποίους ζήτησε να κλειστούν σπίτι για να περιορίσουν την έκρηξη της πανδημίας.

Το «επαναστατικό όραμα» του κ. Μητσοτάκη για τον πολιτισμό έχει δραματική αντανάκλαση πάνω στις ζωές των ανθρώπων. Εκείνων που τον κρατούν όρθιο με την αυταπάρνησή τους, αλλά και εκείνων που κάνουν χρήση του. Για την ακρίβεια, δεν θυμίζει καν τις νεοφιλελεύθερες εκδοχές άλλων συντηρητικών κυβερνήσεων, οι οποίες τουλάχιστον αναγνωρίζουν αν όχι την αξία της καλλιτεχνικής παραγωγής, σίγουρα τη συνεισφορά του κλάδου στην οικονομία και την αγορά εργασίας.

Σε αντίθεση με τον περιορισμένο κρατικό παρεμβατισμό της βρετανικής κυβέρνησης, η ελληνική φαίνεται ότι δεν αξιολογεί τον πολιτισμό και τους ανθρώπους του ως άξιους προστασίας. Το γεγονός ότι ο νέος προϋπολογισμός ενισχύει τη μεταφορά πόρων από την κοινωνική πολιτική και περίθαλψη σε στρατιωτικές δαπάνες δεν είναι τυχαίο και μάλιστα προκαλεί ερωτήματα.

Τελικά πρόκειται για απλή αναποτελεσματικότητα της ελληνικής κυβέρνησης να συμπεριφερθεί στην τέχνη και τον πολιτισμό με τον τρόπο που το κάνουν άλλα ευρωπαϊκά κράτη; Ή μήπως όσα συμβαίνουν είναι οι συνέπειες ενός επικίνδυνου πολιτικού σχεδίου που, αντί για τον εργαζόμενο, βάζει στο τιμόνι των αποφάσεων μία ελεύθερη αγορά, η οποία εκ των πραγμάτων απαξιώνει συστηματικά ό,τι δεν παράγει μεγάλη υπεραξία;