Η ιέρεια του σουρεαλισμού Ντόρα Μάαρ

«Το σοβαρό νεανικό πρόσωπό της φωτιζόταν από τα ανοικτά μπλε μάτια, που έμοιαζαν ακόμη πιο απαλά λόγω των έντονων φρυδιών της, ένα ευαίσθητο πρόσωπο, με το φως και τη σκιά να περνούν εναλλάξ πάνω του. Συνέχισε να οδηγεί καρφώνοντας ένα μικρό μυτερό στιλέτο, ανάμεσα στα δάχτυλά της, στο ξύλο του τραπεζιού. Μερικές φορές έχανε τον ρυθμό και εμφανιζόταν μια σταγόνα αίματος ανάμεσα στα τριαντάφυλλα, που ήταν κεντημένα στα μαύρα γάντια της…».

Αυτή είναι η εικόνα της υπέροχης, ελκυστικής Ντόρα Μάαρ (1907-1997) όπως την περιγράφει ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Ζαν Πολ Κρεσπέλ, όταν στα τέλη του 1935 καθόταν σε τραπέζι του Cafe des Deux Magots με τον φίλο της συγγραφέα και ποιητή Πολ Ελιάρ (1895-1952). Ηταν μια σημαδιακή μέρα. Ηταν τότε που γνωρίστηκε με τον Ισπανό πολυτάλαντο μάστερ, γλύπτη, ζωγράφο, χαράκτη, ποιητή, δραματουργό και σκηνογράφο Πάμπλο Πικάσο (1881-1973). Εκείνος βάδιζε στα 54 χρόνια του και εκείνη συμπλήρωνε τα 29. Της ζήτησε τα ματωμένα γάντια της που τα κλείδωσε σε μια βιτρίνα με όλα τα άλλα σημαντικά αναμνηστικά του.

Η Ντόρα γοητεύτηκε, όταν τον είχε δει φευγαλέα μερικές μέρες πριν, χωρίς να συναντηθούν όμως, καθώς τραβούσε διαφημιστικά πλάνα για την ταινία του Γάλλου σκηνοθέτη και γιου του μεγάλου ιμπρεσιονιστή ζωγράφου Πιερ Ογκίστ Ρενουάρ (1841-1919), Ζαν (1894-1979), «The Crime of Monsieur Lange» -ένα πολιτικό έργο, για έναν εκδοτικό συνεταιρισμό σε μια σοσιαλιστική Γαλλία.

Η μέρα και η συνάντηση εκείνη όμως, όταν γνωρίστηκαν και αντάλλαξαν λέξεις και βλέμματα ήταν μοιραίες, καθώς ο ζωγράφος ενθουσιάστηκε με τη σαγηνευτική και μαζοχιστική συμπεριφορά της Ντόρας και εκείνη του παραδόθηκε απόλυτα.

Ηδη ο Πάμπλο ήταν παντρεμένος -από το 1918- με την πρώτη σύζυγό του Ολγκα Κοκλόβα (1891-1955), Ρωσίδα μπαλαρίνα, και είχαν αποκτήσει τον γιο τους Πολ τo 1921 και βέβαια από το 1927, στην ηλικία των 45, απέκτησε μια σχέση πάθους με τη 17χρονη ερωμένη του Μαρί-Τερέζ Γουόλτερ, που το 1935 έφερε στον κόσμο την κόρη τους Μάγια.

Ο Πικάσο εξομολογείται τον έρωτά του στην Ντόρα, εγκαταλείπει την Ολγκα αλλά ποτέ δεν φεύγει από τη Μαρί-Τερέζ. Η Μάαρ δεν ενοχλείται καθόλου και γίνεται μούσα και σύντροφός του για σχεδόν μία δεκαετία. Ενα πολυτάλαντο πλάσμα που μένει όμως στη σκιά του μεγάλου καλλιτέχνη.

Η Henriette Theodora Markovitch, όπως είναι το πραγματικό της όνομα, γεννήθηκε στο Παρίσι, μόνη κόρη του Κροάτη αρχιτέκτονα Joseph Markovitch (1874-1969) και της Louise-Julie Voisin (1877-1942), ιδιοκτήτριας μπουτίκ μόδας.

Το 1910 μετακόμισαν οικογενειακώς στο Μπουένος Αϊρες και επέστρεψαν στο Παρίσι το 1926. Η Ντόρα Μάαρ -ψευδώνυμο που διάλεξε εκείνη την εποχή η ίδια- σπούδασε διακοσμητικές τέχνες και ζωγραφική πριν αλλάξει και επικεντρωθεί στη φωτογραφία. Με αυτόν τον τρόπο, η Μάαρ έγινε μέρος μιας γενιάς πρωτοποριακών γυναικών εκείνης της εποχής που κατέλαβαν τις νέες επαγγελματικές ευκαιρίες που πρόσφεραν η διαφήμιση και η εικονογράφηση στον Τύπο.

Το 1931, δημιουργεί ένα στούντιο με τον σκηνοθέτη Pierre Kéfer το οποίο ειδικεύεται στα πορτρέτα, τη μόδα και τις διαφημιστικές καμπάνιες. Εργα της όπως το «The years lie in wait for you» (1935) -που πιστεύεται ότι είναι ένα διαφημιστικό πρότζεκτ για κρέμα προσώπου που η Μάαρ έκανε με την επικάλυψη δύο αρνητικών- αποκαλύπτει την καινοτόμο προσέγγισή της για την κατασκευή εικόνων μέσω ιδιότυπης σκηνοθεσίας, φωτομοντάζ και κολάζ. Εντυπωσιακές γυμνές μελέτες, όπως του φημισμένου μοντέλου Assia Granatouroff, αποκαλύπτουν επίσης τον τρόπο που οι γυναίκες φωτογράφοι όπως η Μάαρ άρχιζαν να διεισδύουν με την ιδιαίτερη ματιά τους σε θέματα ταμπού, όπως η ερωτική και γυμνή φωτογραφία.

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930, η Μάαρ δραστηριοποιήθηκε σε αριστερές επαναστατικές ομάδες με επικεφαλής καλλιτέχνες και διανοούμενους της εποχής. Οι αριστουργηματικής έμπνευσης φωτογραφίες της στους δρόμους της Βαρκελώνης, του Παρισιού και του Λονδίνου κατέγραψαν συγκλονιστικά την πραγματικότητα της ζωής στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια της οικονομικής ύφεσης. Τις πολιτικές της ανησυχίες και αναζητήσεις τις μοιράστηκε με τους σουρεαλιστές φίλους της κι αυτό την έκανε μία από τους λίγους φωτογράφους που το έργο τους συμπεριλαμβάνονται στις εκθέσεις και τις εκδόσεις του κινήματος.

Μετά τον χειμώνα του 1935-36 που συναντήθηκε με τον Πικάσο, η σχέση τους είχε βαθιά επίδραση στις καριέρες και των δύο. Εκείνη κατέγραψε με τον φακό της τη δημιουργία του πιο πολιτικού έργου «Γκερνίκα» (1937), προσφέροντας στο κοινό μια πρωτοφανή εικόνα της δουλειάς του.

Η άλλη ερωμένη του, η Μαρί-Τερέζ, ζήλεψε με πάθος όταν αντελήφθη πως ο δημιουργός Πάμπλο είχε προχωρήσει σε μια πολύ στενή σχέση με την επόμενη ερωμένη του, την Ντόρα. Είναι γνωστή η συνάντηση των δύο γυναικών κατά λάθος στο στούντιο του Πικάσο, όταν αυτός ζωγράφιζε την «Γκερνίκα». Του ζήτησαν να επιλέξει ανάμεσά τους, όμως εκείνος τους απάντησε πως ήταν ευχαριστημένος με την όλη κατάσταση και πως θα έπρεπε μόνες τους να επιλύσουν το πρόβλημα. Οι δύο γυναίκες άρχισαν να παλεύουν και αργότερα ο Πικάσο χαρακτήρισε το γεγονός «ως μία από τις ωραιότερες αναμνήσεις του».

Εκείνος, με έμπνευση και δημιουργικό οίστρο, την αφομοίωσε στα μοτίβα μιας σειράς εξαιρετικών πορτρέτων, με αποκορύφωμα το εξαιρετικό «Weeping woman» (1937). Μαζί οι δυο τους έκαναν μια σειρά από πορτρέτα που συνδύαζαν πειραματικές τεχνικές φωτογραφίας και χαρακτικής και τα οποία ουσιαστικά προανήγγειλαν την ενεργητική επιστροφή της στη ζωγραφική το 1936.

Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ντόρα έζησε μεταξύ του Παρισιού και του Νότου της Γαλλίας. Εξερεύνησε ποικίλα θέματα και στιλ προτού εστιάσει σε φιγούρες και αφηρημένες ζωγραφιές τοπίου.

Υποφέρει από κατάθλιψη καθώς η σχέση της με τον Πάμπλο φτάνει στο τέλος της μετά από σχεδόν 9 χρόνια. Εκείνος με το υπερβολικό εγώ του έχει ήδη βρει τη νέα ερωμένη του. Η Ντόρα νοσηλεύεται σε ψυχιατρική κλινική και υποβάλλεται σε βασανιστικά ηλεκτροσόκ. Στην πραγματικότητα ποτέ δεν συνήλθε. Συγκεντρώθηκε στη ζωγραφική μεν, αλλά βρήκε δύναμη και παρηγοριά στην ποίηση, τη θρησκεία και τη φιλοσοφία. Τα έργα της εκτέθηκαν ζητώντας την αναγνώριση του κοινού στο Λονδίνο και το Παρίσι στη δεκαετία του 1950, όμως σταδιακά αποσύρθηκε από τους καλλιτεχνικούς κύκλους.

Τη δεκαετία του '80, μετά από τέσσερις δεκαετίες, επιστρέφει στο σκοτεινό της δωμάτιο και δημιουργεί μια ομάδα αξιόλογων φωτογραφιών χωρίς κάμερα. Τίποτα όμως δεν είναι στο προηγούμενο επίπεδο και καμιά από τις νέες δημιουργίες δεν ταιριάζει με τις προηγούμενες δουλειές της.

Αυτήν την εποχή η Tate Modern, η μεγάλη πινακοθήκη στην καρδιά του Λονδίνου, παρουσιάζει την πρώτη βρετανική αναδρομική έκθεση του έργου της σπουδαίας αυτής φωτογράφου και ζωγράφου. Παρουσιάζονται πάνω από 200 έργα μιας συγκλονιστικής καριέρας που καλύπτει περισσότερες από έξι δεκαετίες δημιουργίας. Με προκλητικές φωτογραφίες, φωτομοντάζ και ζωγραφικά έργα τιμάται αυτή η ιέρεια του σουρεαλισμού.

Η έκθεση, που θα διαρκέσει μέχρι τις 15 Μαρτίου, καταδεικνύει τον τρόπο που το ανήσυχο πνεύμα, η ασυνήθιστη ματιά της και η ριζοσπαστική πρακτική της μεταφράστηκαν σε υπέροχες φωτογραφίσεις, ντοκουμέντα και ζωγραφιές που κατέγραφαν την κοινωνία, τα συναισθήματα και τον τρόπο ζωής. Στις μεγάλες αίθουσες το κοινό εξερευνά το εύρος και το βάθος της μακράς καριέρας της και την απαράμιλλα ξεχωριστή μυστηριώδη προσωπικότητά της.

Αυτή ήταν η μοίρα της Ντόρα Μάαρ; Οι επισκέπτες μέσα στις μεγάλες αίθουσες φυλλομετρούν τις μέρες δημιουργίας της. Ο ώριμος Πικάσο ενθάρρυνε τη μικρή πολυτάλαντη ερωμένη του να κατεβάσει τη φωτογραφική μηχανή και να ασχοληθεί με τη ζωγραφική και μόνο -με εντυπωσιακά πράγματι και εδώ αποτελέσματα. Ομως το ερώτημα που πλανιέται στον χώρο της πινακοθήκης με τα μοναδικά έργα της είναι ένα: Πόσο μεγάλη θα ήταν η καριέρα της Ντόρα Μάαρ αν γυρίζαμε τον χρόνο πίσω και δεν γνώριζε ποτέ τον Πάμπλο Πικάσο;

? «Dora Maar», Tate Modern, Λονδίνο. Μέχρι 15 Μαρτίου