Οι ψυχογραφικές σέλφι του Λούσιαν Φρόιντ

Τι είναι αλήθεια αυτό που καθοδηγεί το χέρι του δημιουργού σ’ ένα έργο τέχνης; Τι εξάπτει το θυμικό και τη φαντασία του; Ποια εσώτερη ανάγκη έκφρασης οδηγεί την αντίληψή μας για τη ζωή και τα συναισθήματα ώστε να μετουσιώσουμε χρώματα, καμβάδες, πέτρες, μέταλλα και άψυχα υλικά σε αριστουργηματικής τεχνικής και αποτύπωσης καλλιτεχνήματα;

Από τα προϊστορικά χρόνια ο άνθρωπος μέσα σε σπηλιές και βράχους προσπαθούσε να αποτυπώσει την πραγματικότητά του. Εφτιαχνε και σκάλιζε παραστατικά τον εαυτό του, τους γύρω του και τις καθημερινές τους ασχολίες, νιώθοντας επιτακτικά την ανάγκη εικαστικής έκφρασης.

Το μαρτυρούν περιοχές σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου μας, από το Μάρος της Ινδονησίας -40.000 χρόνια πριν- στα υπέροχα σπήλαια στο Σοβέ και το Λασκό της Γαλλίας, από την ισπανική Αλταμίρα στην Κουέβα ντε λας Μάνος της Αργεντινής, από την Αρχαία Ελλάδα, την Αίγυπτο μέχρι την Πομπηία και την Αρχαία Ρώμη, από τους Αραβες Βεδουίνους μέχρι τους Κινέζους και την Απω Ανατολή. Γιατί πάντα μια εικόνα αξίζει όσο χίλιες λέξεις και αφηγείται στον θεατή της -και μάλιστα στον καθένα ξεχωριστά- αυτό που ο ίδιος -και όχι μόνο ο καλλιτέχνης- θα ήθελε να ακούσει.

Ο κάθε δημιουργός αισθάνεται και διαισθάνεται το έργο του. Δεν περιγράφει την πραγματικότητα αλλά την αποτυπώνει αισθαντικά, κυριαρχεί στο έργο του και μετά το αφήνει να περιπλανηθεί στον κόσμο. Ενα εκκωφαντικό μήνυμα των αισθήσεων και των συναισθημάτων του ώστε ο θεατής να καταληφθεί, να κατακτηθεί από τη δημιουργία.

Και μετά; Μετά να αισθανθεί όλα εκείνα που θα αντιληφθεί και ίσως να θελήσει να κυριευτεί από το έργο για να μπορέσει να φτάσει όσο το δυνατόν πιο κοντά στην ιερή στιγμή της δημιουργίας και να πλησιάσει, έστω να αγγίξει το αίσθημα και τη γνώση του δημιουργού. Αντιλαμβάνεται κατά το δυνατόν λοιπόν ο θεατής το όραμα του δημιουργού και ακολουθεί την πορεία του στην πραγματικότητα μέσα από το έργο του.

Υπάρχει όμως και μια χούφτα καλλιτεχνών που καταφέρνουν να «γράψουν» κυριολεκτικά την αυτοβιογραφία τους για να κατανοηθούν μέσα από τη ζωγραφική τους. Ο Ρέμπραντ, ο Βαν Γκογκ, ο Πικάσο το πέτυχαν και έχουν τον θαυμασμό μας, όμως στην εποχή μας μόνο ένας το κατάφερε τόσο μα τόσο παραστατικά: ο Λούσιαν Φρόιντ (1922-2011).

Γεννήθηκε στο Βερολίνο, γιος του Εβραίου αρχιτέκτονα Ερνστ Φρόιντ και εγγονός του θεμελιωτή της ψυχανάλυσης Σίγκμουντ Φρόιντ. Η οικογένειά του, το 1933, μετακόμισε στη Βρετανία για να ξεφύγει από την άνοδο του ναζισμού. Παρακολούθησε το Goldsmiths College στο Λονδίνο και υπηρέτησε στη θάλασσα με το βρετανικό εμπορικό ναυτικό κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.

Ο Βρετανός λοιπόν Λούσιαν ως ζωγράφος επηρεάστηκε από τον σουρεαλισμό, αλλά από τις αρχές της δεκαετίας του 1950, οι συχνά έντονοι και απόμακροι ζωγραφικοί του πίνακες τείνουν προς τον ρεαλισμό.

Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους πορτρετίστες του 20ού αιώνα και τα έργα του φανερώνουν έναν έντονα κλειστό άνθρωπο που κατά τη διάρκεια της εικαστικής του δημιουργίας χρησιμοποίησε ως μοντέλα κυρίως τους φίλους και την οικογένειά του, σε στούντιο και χώρους σκοτεινούς, μελαγχολικούς και μυστήριους.

Πλούσια σε αισθησιασμό τα έργα του, γεμάτα από συγκίνηση, πολλές φορές σοκάρουν τον θεατή, καθώς διακρίνονται για την ψυχολογική τους διείσδυση και συχνά διαφαίνεται μια δυσάρεστη προβολή της σχέσης μεταξύ του καλλιτέχνη και του μοντέλου. Είναι γνωστό πως υπέβαλε τα μοντέλα του σε ώρες και μέρες καθιστικής εργασίας, σχεδόν τιμωρητικά. Στα πιο πρόσφατα έργα του ζωγραφίζει με περίσσιο πάθος την ένταση των μυών, τον ιδρώτα στο δέρμα, την αισθαντικότητα, τη σεξουαλικότητα αλλά και την πληρότητα των σωμάτων, ακόμα και στον ύπνο τους.

Αυτός ο εξαιρετικός ζωγράφος κατάφερε στη σχεδόν επτά δεκαετιών καριέρα του να αποδώσει μια συναρπαστική εικόνα τόσο για την ψυχή του όσο και για την εξέλιξή του ως ζωγράφου μέσα από τις υπέροχες αυτοπροσωπογραφίες του.

Σήμερα η Βασιλική Ακαδημία Tεχνών (Royal Academy of Arts) στο Πικαντίλι του Λονδίνου άνοιξε τις αίθουσές της για να φιλοξενήσει περισσότερα από 50 έργα ζωγραφικής, εκτυπώσεις και σχέδια, στα οποία ο σύγχρονος δάσκαλος της βρετανικής τέχνης στρέφεται σταθερά στον εαυτό του.

Με τίτλο «Lucian Freud: The Self-portraits», η συναρπαστική έκθεση συγκέντρωσε τα περισσότερα έργα -από το παλιότερο πορτρέτο του, ζωγραφισμένο το 1939, μέχρι το τελευταίο του, που δημιουργήθηκε 64 χρόνια αργότερα-, από ιδιωτικές συλλογές κυρίως, με σκοπό να ψηλαφίσουμε τη συναρπαστική εξέλιξή του, από τα γραμμικά γραφικά έργα της πρώιμης καριέρας του στο πιο σφριγηλό, σπλαχνικό, σχεδόν γλυπτικό ζωγραφικό στιλ του οποίου έγινε συνώνυμος. Θα διαρκέσει μέχρι 26 Ιανουαρίου 2020.

Οι αυτοπροσωπογραφίες του Λούσιαν Φρόιντ αποτελούν ένα τόξο αυτοελέγχου του στα νεανικά του χρόνια, τη μέση ηλικία, ακόμα και στα τελευταία του. Ξεδιπλώνεται πάνω στους καμβάδες σε ένα προσωπικό ταξίδι από δεκαετία σε δεκαετία και φυλλομετράμε τη συναρπαστική εξέλιξη ενός ατέλειωτα εφευρετικού, συγκλονιστικού ζωγράφου.

Είναι πραγματικά πρωτοφανής ο τρόπος που αποδίδει το είναι του, μια γιορτή και ένα αίνιγμα μαζί, για τον χρόνο που περνά, τις αλλαγές που έρχονται, τη φθορά αλλά και τη ζωή που αποτραβιέται από καμβά σε καμβά. Τα πορτρέτα του όλα μαζί όπως παρουσιάζονται στην έκθεση αντιπροσωπεύουν μια συναρπαστική μελέτη για τη διαδικασία της γήρανσης του σώματος και του αποστάγματος της ψυχής.

Αντιμετωπίζοντας την εγωκεντρική του εικόνα σε κάθε έργο, απεικόνισε τον εαυτό του σουρεαλιστικά, αμήχανο 21χρονο στο «Man with a Feather» (1943) και σε ηλικία 24 χρόνων στο «Man with a Thistle» (1946) με ανοιχτόχρωμα μάτια, πλούσια μαλλιά, με σχεδόν απειλητικό ύφος πίσω από ένα βάθρο που πάνω του έχει ένα ακανθώδες φύλλο.

Το 1949 δημιουργεί το «Self-portrait as Actaeon», όπου γίνεται ο Ελληνας μυθολογικός ήρωας Ακταίων που μεταμορφώνεται σε ελάφι από τη θεά Αρτεμη. Πολύ συχνά, οι πρώτες αυτοπροσωπογραφίες του επικεντρώνονται σε φυτά ή ζώα. Ηταν περισσότερο κάτι σαν βιολόγος παρά σαν ψυχολόγος.

Παρ' όλα αυτά, ο φροϊδικός καναπές υπενθυμίζεται στο συγκλονιστικό «Hotel Bedroom» (1954). Στο παράθυρο, ο Λούσιαν, αιχμηρός, παραμονεύει σαν αρπακτικό στη σκιά, πίσω του φωτισμένος ένας στενός δρόμος του Παρισιού. Εκείνος κοιτάζει την Καρολάιν ξαπλωμένη στο κρεβάτι. Κάνει κρύο, είναι σκεπασμένη και απογοητευμένη, το ανύπαρκτο παράθυρο αφήνει το φως να τη λούζει τονίζοντας τις λεπτομέρειες της καλοχτενισμένης ξανθιάς κόμης της και κάθε κηλίδα στο λευκό δέρμα της.

Ο Φρόιντ καταγράφει την παρακμή του γάμου του. Η κατάρρευσή του σημάδεψε το τέλος του νεανικού του ύφους. Από τη δεκαετία του 1960 αρχίζει να πειραματίζεται. Οι δύο μεγάλες αυτοπροσωπογραφίες από αυτή τη δεκαετία τον φέρνουν να εξερευνήσει νέους τρόπους απεικόνισης, αναζητώντας να βρει το μονοπάτι του.

Τα «Reflection with Two Children (Self-portrait)» (1965) και «Interior with Plant, Reflection Listening (Self-portrait) (1967-68), δείχνουν έντονα τη δεξιοτεχνία του και την ψυχαναλυτική του διάθεση, ως γιγάντιο πατέρα μπρος στην αμηχανία των παιδιών του ή ως μικρή κατασκοπευτική φιγούρα στα φύλλα ενός φυτού.

Συνεχίζει τις επόμενες δεκαετίες να προσδιορίζει τον εαυτό του μέσα από τους καμβάδες του. Βάζει τον εαυτό του ακόμα και στα περιθώρια των υπέροχων σπλαχνικών έργων του, είτε σαν σκιά είτε σαν αντανάκλαση, κάθεται στο βάθος ενός τοίχου, περιπλανιέται στο παρασκήνιο, αντικατοπτρίζεται, σαρώνει φευγαλέες αυτο-απεικονίσεις σε παραστάσεις άλλων ανθρώπων.

Είναι είδωλο στον καθρέφτη που αφέθηκε σε μια φθαρμένη πολυθρόνα στο «Hand Mirror on Chair» (1966), τα πόδια που υποχωρούν μπρος στο άγριο γυμνό που απλώνεται σε έναν καναπέ στο «Naked Portrait with Reflection» (1980), μια σκιά στο τζάμι στο «Freddy Standing» (2000-2001), που παρουσιάζει την εικόνα του γυμνού 29χρονου γιου του που στέκει κενός σε ένα άδειο δωμάτιο.

Αλλοτε βέβαια παίζει με το είδωλό του και το κοιτά κατάματα. Το «Self-portrait with a Black Eye» (1978) δημιουργήθηκε μετά από έναν καβγά με ταξιτζή και το «Self-portrait, Reflection» (2002), ουσιαστικά με το παγωμένο, μελαγχολικό βλέμμα ενός 80χρονου, μας βάζει στην εντός του πραγματικότητα.

Το αποκορύφωμα όλων των έργων από τις τελευταίες δύο δεκαετίες εργασίας του Φρόιντ είναι φυσικά το «Painter Working, Reflection» (1993). Συγκλονιστικό σημείο αναφοράς για να εκτιμηθεί ο βίαιος ρεαλισμός του.

Ο 71χρονος Λούσιαν, γυμνός, μόνο με τις παλιές μπότες του (για να αποφύγει τα θραύσματα), βρίσκεται κάτω από το λαμπρό φως του λαμπτήρα στο τελείως γυμνό πάτωμα στο στούντιό του. Μεγάλες πινελιές φτιάχνουν ένα σχεδόν γλυπτό σώμα με χαλαρούς γερασμένους μυς, με προεξέχουσες φλέβες και βρομιές στα γόνατα που γονατίζουν. Τα χαρακτηριστικά του τσαλακωμένα, με μια έκφραση αρπακτικού, είναι ελαφρώς στραμμένος, αλλά κρατά μαχαίρι και παλέτα σαν σπαθί και ασπίδα. Ο αντίχειράς του κολλήθηκε λες μέσα στα χρώματα στο ίδιο ύψος με το ωχρό πέος του.

Αποκαλυπτικός παρεμβαίνει: «I want to paint myself to death» (Θέλω να με ζωγραφίζω μέχρι να πεθάνω). Το ταξίδι αυτογνωσίας του πέρασε στις ιδιαίτερες ψυχογραφικές του σέλφι για όλη του τη ζωή, καθώς αντιπάλευε τον εσώτερο εαυτό του. Αυτοψυχαναλύοντας σκληρά τον Λούσιαν σε καμβάδες και χρώματα, χωρίς ρετούς και ποιητικά περιβάλλοντα, τόλμησε να δείξει στους θεατές την πραγματικότητα ωμά, μέσα και έξω από την ψυχή μας.

? «Lucian Freud: The Self-portraits», στη Βασιλική Ακαδημία Tεχνών (Royal Academy of Arts) του Λονδίνου. Μέχρι 26 Ιανουαρίου 2020