Τα πορτρέτα του ναρκισσιστή Γκογκέν

Ο Πολ Γκογκέν γεννήθηκε στο Παρίσι το 1848 από Γάλλο πατέρα και Περουβιανή μητέρα και πέρασε μέρος της παιδικής του ηλικίας στη Λίμα. Αφού σπούδασε στην Ορλεάνη, ταξίδεψε για 6 χρόνια δουλεύοντας σε εμπορικά πλοία και στο Γαλλικό Ναυτικό.

Γύρισε στο Παρίσι όπου εργάστηκε ως επιτυχημένος χρηματιστής και συλλέκτης έργων τέχνης.

Ζωγράφιζε τα Σαββατοκύριακα, μερικές φορές κάτω από την κηδεμονία του ιμπρεσιονιστή Καμίλ Πισαρό, ο οποίος μάλιστα τον σύστησε και σε άλλους καλλιτέχνες. Το 1882 -όταν μάλιστα ήταν παντρεμένος, με γυναίκα και ένα σπίτι γεμάτο παιδιά- θα τα εγκαταλείψει όλα και θα ασχοληθεί αποκλειστικά με την τέχνη του. Αν και οι πρώτες προσπάθειές του ήταν αδέξιες, σημείωσε σταδιακά αξιοσημείωτη πρόοδο. Την περίοδο 1886-1891, ο Γκογκέν έζησε κυρίως στην περιοχή της Βρετάνης, όπου ζούσαν αρκετοί πειραματικοί ζωγράφοι που εντάσσονται στη λεγόμενη «Σχολή της Pont-Aven».

Τότε ήταν που ο Γκογκέν δήλωσε απογοητευμένος από τον ιμπρεσιονισμό και στράφηκε περισσότερο στην αφρικανική τέχνη και την τέχνη της Ασίας. Παράλληλα, ήρθε σε επαφή με το έργο του Βίνσεντ Βαν Γκογκ, περίπου το 1888, το οποίο και αναγνώρισε ως ιδιαίτερα σημαντικό. Με τον Βαν Γκογκ συνδέθηκε φιλικά και τον επισκέφθηκε για ένα διάστημα δύο μηνών στην Αρλ. Τόσο ο Γκογκέν όσο και ο Βαν Γκογκ έπασχαν από κατάθλιψη και η συγκατοίκησή τους κατέληξε σε έντονη διαμάχη.

Ο Γκογκέν εγκατέλειψε την Ευρώπη το 1891, σε κακή ψυχολογική κατάσταση, για να ταξιδέψει στην Πολυνησία. Αρχικά εγκαταστάθηκε στην Ταϊτή και αργότερα στις Νήσους Μαρκησίες. Εκεί πέρασε σχεδόν όλη την υπόλοιπη ζωή του. Τα έργα της περιόδου αυτής θεωρούνται ίσως τα καλύτερα δείγματα της δουλειάς του και ξεχωρίζουν για τον έντονο συμβολισμό τους και τον πολλές φορές θρησκευτικό χαρακτήρα τους, εμφανώς επηρεασμένος από τον πολιτισμό των ιθαγενών της Πολυνησίας. Το σύνολο του έργου του Γκογκέν είναι και παραμένει εκπληκτικό αλλά και εμφανώς προκλητικό.

Η έκθεση «Gauguin Portraits», που παρουσιάζει αυτήν την εποχή και μέχρι τις 26 Ιανουαρίου 2020 η Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου στην πτέρυγα Sainsbury της πλατείας Τραφάλγκαρ, μας δίνει την ευκαιρία να θαυμάσουμε τα υπέροχα πορτρέτα του. Στις μεγάλες γκαλερί καταδεικνύεται πώς ο Γάλλος καλλιτέχνης, διάσημος για τους πίνακες της Γαλλικής Πολυνησίας, έφερε την επανάσταση και στο πορτρέτο.

Παρουσιάζονται περίπου πενήντα δημιουργίες του με έργα ζωγραφικής, έργα σε χαρτί και τρισδιάστατα γλυπτά αντικείμενα σμιλευμένα σε διάφορα υλικά (κεραμικά, ξύλο), από δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές σε όλο τον κόσμο.

Μια ομάδα αυτοπροσωπογραφιών μας δείχνει πώς ο Γκογκέν χρησιμοποίησε τα πορτρέτα του κυρίως για να εκφράσει τον εαυτό του και τις ιδέες του για την τέχνη. Απεικονίζει τον εαυτό του και μας προτρέπει να τον δούμε ως μοντέλο πειραματιζόμενος σε διαφορετικά μέσα στο πέρασμα του χρόνου, ενώ καταφέρνει να φτιάξει πορτρέτα που εξέφραζαν νοήματα πέρα από τις «ευάλωτες προσωπικότητες» και διαθέσεις του.

Το κοινό διακρίνει με ευκολία στον Γκογκέν πώς εμπνευσμένος από τον χρόνο που πέρασε στη Βρετάνη και τη Γαλλική Πολυνησία -από τα μέσα του 1880 μέχρι το τέλος της ζωής του το 1903- γοητεύτηκε από κοινωνίες που ζούσαν κοντά στη φύση. Με την κληρονομιά και την πνευματικότητα της λαϊκής τους ιστορίας, αυτές οι κοινότητες φαινόταν να απέχουν πολύ από την εκβιομηχάνιση και τον αστικό τρόπο ζωής του Παρισιού.

Με εικόνες από τα πρώτα του χρόνια ως καλλιτέχνη έως την τελευταία του επίσκεψη στις Νότιες Θάλασσες, η πρώτη αίθουσα της έκθεσης είναι αφιερωμένη στις αυτοπροσωπογραφίες του - η πλειονότητα των έργων του Γκογκέν. Κάνοντας τον εαυτό του κύριο μοντέλο του και θέμα, προβάλλοντας διαφορετικές προσωπικότητες, αυτές οι εικόνες δείχνουν τον καλλιτέχνη να «επανεφευρίσκει» συνεχώς τον εαυτό του.

Ο Γάλλος μετα-ιμπρεσιονιστής με τις πολλές -κάποιες μάλιστα αλαζονικές- αυτοπροσωπογραφίες αναλύεται ναρκισσιστικά αποκτώντας μια μορφή αυτο-εμμονής, με βλέμμα ασταθές, δολοπλόκο, σχεδόν σαν να παρακολουθεί τον εαυτό του και να μη βρίσκει την παραμικρή ευχαρίστηση σ’ αυτό που ανακαλύπτει στην πάροδο του χρόνου.

Η αίθουσα 2 είναι αφιερωμένη στην περίοδο που πέρασε στη Βρετάνη (1884-91) όπου, στο απομακρυσμένο χωριό Le Pouldu, γύρισε την πλάτη του στη ζωή του ως χρηματιστή του Παρισιού για να γίνει η ηγετική μορφή μιας νέας αποικίας καλλιτεχνών. Αυτή η αίθουσα περιέχει επίσης πορτρέτα μερικών από τους φίλους του, που έκανε στο Παρίσι, και μελών της οικογένειάς του - εδώ είναι που άρχισε να ωθεί στα άκρα τα όρια του πορτρέτου, αποφεύγοντας τα συνήθη κρατούντα της εποχής. Πετάει έξω από τον καμβά την ομοιότητα με το μοντέλο, την κολακεία και τη συνεκτικότητα του χρόνου και του χώρου.

Οι συναρπαστικές σχέσεις του Γκογκέν με άλλους συναδέλφους του διερευνώνται στην αίθουσα 3. Ιδιαίτερα με δύο βασικούς φίλους του, τον Βίνσεντ Βαν Γκογκ (1853-1890) και τον Μέγιερ ντε Χαάν (1852-1895), που παρά τη διάλυση της φιλίας τους έμειναν ζωντανά στοιχεία στα έργα του δηλώνοντας μια υπολειμματική αγάπη.

Η αίθουσα 4 καλύπτει το πρώτο ταξίδι του στην Ταϊτή όπου αναζητούσε μια απόδραση από τον «πολιτισμό». Εκτός από τα έργα ζωγραφικής, τον παρακολουθούμε επίσης να πειραματίζεται συνέχεια σε διάφορα μέσα και υλικά τα οποία χρησιμοποιούν οι αυτόχθονες, αλλά και αντικείμενα από το εξωτικό περιβάλλον που διψασμένα ανακαλύπτει.

Ακολουθεί η αίθουσα 5 από την περίοδο της επιστροφής του στο Παρίσι και τη Βρετάνη, αλλά και το δεύτερο ταξίδι του στην Ταϊτή. Εδώ βλέπουμε να προσπαθεί να συνδυάσει κόσμους και πολιτισμούς, καθώς, για παράδειγμα σε ένα πορτρέτο που έγινε στη Βρετάνη, μια νεαρή γυναίκα της περιοχής στην προσευχή της παρουσιάζεται με ιεραποστολικό φόρεμα της Ταϊτής.

Η αίθουσα 6 έχει μια επιλογή από πορτρέτα στα οποία ο Γκογκέν χρησιμοποίησε συμβολικά αντικείμενα μέσα σε νεκρές φύσεις, έτσι ώστε να σταθεί η απουσία της φιγούρας. Αυτά τα υποκατάστατα πορτρέτα ήταν μέρος του έργου του από τη δεκαετία του 1880, εδώ όμως βλέπουμε τραβηγμένες αναφορές, όπως π.χ. στον «φίλο του» Βαν Γκογκ, ο οποίος έχει πεθάνει εδώ και μια δεκαετία, υπάρχει όμως στα ηλιοτρόπια που ζωγραφίζει στους πίνακές του, καθώς έχει αντιληφθεί ότι τα κίτρινα άνθη ήταν η υπογραφή του Ολλανδού και θα γινόταν διάσημος γι' αυτά.

Η τελευταία αίθουσα αφιερώνεται στα ύστερα πορτρέτα του. Αρρωστος και κάνοντας χρήση μορφίνης πια στο μακρινό νησί Μαρκησία, η παραγωγή τέχνης ελαττώνεται. Προσπαθεί όμως ακόμα μέσα από τις προσωπογραφίες να εκφράσει τον τοπικό πολιτισμό και τις αυτόχθονες τέχνες.

Ο Γκογκέν κυνήγησε τα θέλω και τα όνειρά του στη μακρινή Πολυνησία και αποτύπωσε στο έργο του την ομορφιά και την αισθαντικότητα των εξωτικών κοριτσιών, πολλά από τα οποία ήταν μικρές έφηβες. Ως Γάλλος θηρευτής στις γαλλικές αποικίες της εποχής, εκμεταλλεύτηκε και σεξουαλικά τις εξωτικές γυναίκες που ήθελε να αποτυπώσει στους καμβάδες του.

Αλλά κρίνουμε τον άνθρωπο ή τον καλλιτέχνη και το έργο του; Η ζωή του και οι παραβατικές πράξεις του διαχωρίζονται σαφώς από τις εξαιρετικές δημιουργίες του και τον θρίαμβο των χρωμάτων και της νέας πνοής που έφερε στη ζωγραφική. Ενας ματαιόδοξος άνθρωπος με χαρακτηριστικές αδυναμίες και από την άλλη, ένα αστέρι γεμάτο ταλέντο του οποίου τα καλλιτεχνήματα θαυμάζουμε σε κάθε ευκαιρία.

?«Gauguin Portraits», Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο, μέχρι 26 Ιανουαρίου 2020.