Αδελφοσύνη για όλους

• Ο Αλέν Τουρέν λέει συχνά ότι, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, ο ξένος δεν υπάρχει πλέον. Είναι και δική σας γνώμη;

Εντγκάρ Μορέν: Θα ήθελα να ξεκινήσω από αυτή την ιδέα: ότι υπάρχουν όρια ανεκτικότητας και ότι θα έπρεπε να τα υπολογίζουμε στην περίπτωση των μεταναστών. Κατά τη γνώμη μου, είναι μια ιδέα για την οποία θα έπρεπε να συζητήσουμε: πρόκειται για όρια ψυχικής, βιολογικής ή ψυχολογικής ανεκτικότητας; Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ένας πληθυσμός Ινδιάνων της Αμαζονίας δεν είναι σε θέση να υποδεχθεί ή να αντέξει την έλευση ενός μεγάλου αριθμού ξένων. Αρκεί ακόμη και ένας μικρός αριθμός αποίκων για να τον καταστρέψει. Μπορούμε όμως να θεωρούμε ότι οι ευρωπαϊκές χώρες δεν είναι τόσο πυκνοκατοικημένες.

Αλέν Τουρέν: Το αντίθετο μάλιστα…

Μορέν: Στην Ευρώπη μπορούμε να θεωρούμε ότι υπάρχουν ακόμη ελεύθεροι χώροι στην ύπαιθρο, επομένως δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα φυσικού ή βιολογικού χαρακτήρα, το οποίο να περιορίζει την έλευση των μεταναστών. Με δυο λόγια, φτάνουμε στην ιδέα ότι το όριο είναι ψυχολογικό. Σε ένα ορισμένο σημείο, «εμείς» αισθανόμαστε απειλούμενοι, κορεσμένοι, και αυτό τόσο από τους ξένους που παραμένουν όσο και από εκείνους που βρίσκονται εδώ προσωρινά για να μεταβούν αλλού. Το κεντρικό ζήτημα είναι αυτός ο φόβος για τους ξένους. Πολύ περισσότερο που, όταν υπάρχουν οικονομικές ή πολιτισμικές κρίσεις, οι ανησυχίες στρέφονται σε αποδιοπομπαίους τράγους που γίνονται υπεύθυνοι για όλα τα δεινά, στους Εβραίους, στους Αραβες ή στους μετανάστες. Το ερώτημα είναι: πώς να παλέψουμε εναντίον αυτής της ψυχολογικής παρέκκλισης;

Τουρέν: Εγώ έχω μια αρκετά διαφορετική προσέγγιση. Το ερώτημα που οφείλουμε να θέτουμε σήμερα είναι το αν αποδεχόμαστε το όραμα ενός εξισωτικού κόσμου ή αν θέλουμε να διατηρήσουμε την κατάστασή μας των παλαιών κυρίαρχων. Αυτό το ερώτημα το θέτω σε σχέση με δύο κατηγορίες προσώπων που τοποθετώ στο ίδιο επίπεδο: τους μετανάστες και τις γυναίκες. Θέλουμε να βγούμε από έναν κόσμο στον οποίο η ελευθερία είναι περιορισμένη, κυριαρχούμενο από τους λευκούς άνδρες, ή θεωρούμε αναγκαίο να ενταχθούμε σε έναν ολόκληρο κόσμο που δεν φτιάχτηκε μόνο για μας; Θα είμαστε στη νεωτερικότητα όταν θα έχουμε αναγνωρίσει ότι όλοι πρέπει να ανήκουν σε αυτήν. Οταν επικαλούμαστε το τρίπτυχο «ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη» -έννοιες στις οποίες μου αρέσει να προσθέτω εκείνη της αξιοπρέπειας-, μιλάμε για την ελευθερία όλων, για την αδελφοσύνη όλων; Η συζήτηση δεν είναι για το αν επιτρέπουμε ή όχι την είσοδο σε έναν ορισμένο αριθμό προσώπων. Εγώ θα έλεγα μάλλον: ας εξαλείψουμε το στίγμα μιας εμπειρίας κυριαρχίας, στην οποία ανευρίσκονται η αποικιοκρατία, η δουλεία, η κατώτερη θέση των γυναικών. Δεν θα βρισκόμαστε ποτέ σε έναν κανονικό κόσμο όσο τα οχτώ στα δέκα πρόσωπα δεν είναι ίσα. Πριν από κάθε άλλο πράγμα, πριν ακόμη και από τα οικολογικά προβλήματα, τα οποία ωστόσο είναι κομβικής σημασίας, η ανθρωπότητά μας θα πρέπει να αναγνωριστεί ως μια ενότητα, ως ένα σύνολο ελεύθερων και ίσων υπάρξεων.

• Αυτό μας επανασυνδέει με την οικουμενική σκέψη τού Εντγκάρ Μορέν.

Μορέν: Αυτό που προτείνει ο Αλέν είναι το πρόβλημα που θέτω εδώ και χρόνια και που παραμένει άλυτο. Το 1991, γράφοντας το «Γη-Πατρίδα», συνειδητοποίησα το γεγονός ότι, με την παγκοσμιοποίηση, όλοι οι κάτοικοι της Γης έχουν μια κοινή μοίρα. Αυτή η συνειδητοποίηση πρέπει να συνεπάγεται έναν αναγεννημένο ουμανισμό που έχει επίγνωση του ότι όλη η ανθρωπότητα συμπαρασύρεται σε μια κοινή περιπέτεια. Οσο περισσότερο γίνεται φανερό ότι αυτή η κοινότητα πεπρωμένων υπάρχει, με την εξέλιξη παγκόσμιων γεγονότων που μας αφορούν όλους, τόσο λιγότερο διαμορφώνεται αυτή η συνείδηση. Γιατί; Επειδή οι ανησυχίες που προκαλούνται από την παγκοσμιοποίηση οδηγούν σε μια αναδίπλωση στον δικό μας πολιτισμό, στη δική μας θρησκευτική ή εθνική ταυτότητα; Σίγουρα ναι. Είναι ένα δραματικό πρόβλημα, το οποίο βάραινε πάνω σε όλο το διανοητικό έργο μου. Εδώ και τριάντα χρόνια προχωράμε πολύ αργά. Το οικολογικό ζήτημα, το οποίο θα έπρεπε να είναι ένα από τα κίνητρα για να αντιληφθούμε αυτή την κοινότητα πεπρωμένων, δεν γίνεται αντιληπτό ως τέτοιο. Πώς θα μπορέσουμε να αντιστρέψουμε την κατεύθυνση των πνευμάτων και των συνειδήσεων; Είχαμε την εμπειρία της κρίσης της δεκαετίας του 1930, που ήταν οικονομική αλλά και δημοκρατική και κρίση πολιτισμού, και ήδη σε εκείνη την περίσταση είδαμε να έρχονται η αναδίπλωση και το εθνικιστικό κλείσιμο. Σήμερα, ο εθνικιστικός νέος αυταρχισμός εξαπλώνεται σε ολόκληρο τον κόσμο. Ολες αυτές οι προβληματικές συνδέονται μεταξύ τους και έχεις δίκιο, Αλέν, να προσθέτεις το γυναικείο ζήτημα και το ζήτημα των συνεπειών της αποικιοκρατίας. Οι χώρες που απαλλάχθηκαν από την αποικιοκρατία μέχρι τη δεκαετία του 1970 αποικιοποιήθηκαν έπειτα οικονομικά. Η πολιτική χειραφέτηση δεν συνοδεύτηκε από έναν εκδημοκρατισμό. Ακόμη χειρότερα, τα γόνιμα εδάφη τους πουλήθηκαν σε κινεζικές, κορεατικές κ.ά. εταιρείες, που τα εκμεταλλεύονται προς όφελός τους.

• Τι μπορούμε να κάνουμε για να καταπολεμήσουμε την εθνικιστική αναδίπλωση;

Μορέν: Συμφωνώ με την ιδέα ότι οφείλουμε να επικαλεστούμε το συναίσθημα της ανθρώπινης ταυτότητάς μας, που περιλαμβάνει και εκείνο της ετερότητας. Ποιο είναι το κριτήριο της κατανόησης του άλλου; Είναι να κατανοήσεις ότι είναι ίδιος με σένα στην ικανότητά του να υποφέρει, να αγαπάει, να αισθάνεται, αλλά ταυτόχρονα είναι διαφορετικός στον χαρακτήρα του, στις πεποιθήσεις του, τις μανίες του κ.λπ. Γεγονός είναι όμως ότι, με την τεχνοκρατική δυαδική λογική που κυριαρχεί σήμερα, είμαστε ανίκανοι να αντιληφθούμε αυτό το πράγμα. Ο άλλος ή είναι ο απόλυτα ξένος ή είναι ο αδελφός. Είμαστε, όμως, όλοι συμπατριώτες της Γης - Πατρίδας μας και ταυτόχρονα υπάρχουν ιδιαιτερότητες στον καθένα μας.

Τουρέν: Το ορθολογικό δημοκρατικό μοντέλο απειλείται ευθέως. Για πρώτη φορά εδώ και εκατοντάδες χρόνια, ο κόσμος κυριαρχείται όλο και περισσότερο από αυτές που εγώ αποκαλώ αυτοκρατορίες. Με τον Ντόναλντ Τραμπ, οι Ηνωμένες Πολιτείες γίνονται μια αυτοκρατορία. Και η Κίνα, όπως και οι χώρες με θρησκευτική εξουσία. Σε αυτό το πλαίσιο, η αναγνώριση των δικαιωμάτων είναι θεμελιώδες δεδομένο. Για μας το ζητούμενο είναι να ξέρουμε αν οικοδομείται ή όχι η Ευρώπη, η μοναδική ήπειρος που αντιπροσωπεύει τη δημοκρατία. Θα μπορέσουμε να τα καταφέρουμε μόνον αν προτάξουμε τα θέματα της ενωμένης ανθρωπότητας.

Μορέν: Η Ευρώπη –το είδαμε με την κρίση της Ελλάδας και με τη μεταναστευτική κρίση– έδειξε την τύφλωσή της αλλά και την αντιδραστική της πλευρά. Εγώ θα έλεγα ότι, μπροστά σε αυτή τη γενικευμένη οπισθοδρόμηση, το πρόβλημα δεν είναι μόνον τα αυταρχικά καθεστώτα, αλλά και ο τρόπος σκέψης των κυρίαρχων τάξεων, που βασίζεται στον οικονομικό υπολογισμό και στο κέρδος και κρύβει τα θεμελιώδη προβλήματα. Για να αντιταχθούμε σε όλα αυτά, χρειάζεται να δημιουργήσουμε τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό οάσεων, για να φτιάξουμε έναν χώρο από τον οποίο να αντιστεκόμαστε. […]