Οι εκλογές που άλλαξαν την ιστορία των τηλεμαχιών

Οι αμερικανικές εκλογές που πέρασαν τα είχαν όλα: μία απόπειρα δολοφονίας, μια αλλαγή προέδρου εν κινήσει, την πρώτη μαύρη γυναίκα για την προεδρία των ΗΠΑ, μια προεκλογική κούρσα με πρωτόγνωρους χαρακτηρισμούς ακόμα και για μια χώρα όπου όλα μπορούν να γίνουν σόου και, στο τέλος, την επαναφορά ενός προέδρου στον Λευκό Οίκο για πρώτη φορά μετά από 131 χρόνια. Μέσα σε όλα αυτά είχαμε και κάτι άλλο, στο οποίο δεν δόθηκε εκτενής προσοχή λόγω του πολιτικού ορυμαγδού: διεξήχθη η πρώτη τηλεμαχία στην Ιστορία όπου υπήρχε η δυνατότητα «ζωντανής» διασταύρωσης των ισχυρισμών των υποψηφίων. Ηταν ο βασικός λόγος που ο Τραμπ δεν δέχτηκε επανάληψη της τηλεμαχίας με τη Χάρις. Το γεγονός ότι κατάλαβε γρήγορα πόσο τον έβλαψε το –λεγόμενο– fact checking στο ένα και μόνο ντιμπέιτ καταδεικνύει τη δυναμική του, που σίγουρα θα τη βρούμε μπροστά μας ξανά στο μέλλον. Ο Μιχάλης Χατζηκωνσταντίνου, δημοσιογράφος και δρ Επικοινωνίας και ΜΜΕ, μας μιλάει για το νέο φαινόμενο και για το πώς μπορεί να αλλάξει ριζικά τις προεκλογικές εκστρατείες παντού στον δυτικό κόσμο.

● Τι είναι το fact cheking;

Με λίγα λόγια fact checking είναι ο έλεγχος της εγκυρότητας της δημόσιας πληροφόρησης. Μελετάμε δηλώσεις πολιτικών προσώπων και άλλων δημοσιολογούντων, εξετάζουμε την ακρίβεια της «παραδοσιακής» ειδησεογραφίας και φυσικά ελέγχουμε την πληροφορία που διακινείται στην ψηφιακή, κυρίως, δημόσια σφαίρα. Πρόκειται για μια πολύ πρακτική μέθοδο με συγκεκριμένο θεωρητικό υπόβαθρο. Και το λέω αυτό γιατί η λογική πίσω από το fact checking είναι η αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης με γνώμονα τη βελτίωση της ποιότητας της δημοκρατίας μας.

Το fact checking δεν είναι μόνο ένα. Εχουμε το λεγόμενο «εσωτερικό fact checking» όπου ξεχωριστές ομάδες μέσα σε δημοσιογραφικούς οργανισμούς ελέγχουν στοιχεία και ρεπορτάζ πριν δημοσιευτούν. Από την άλλη πλευρά, το «εξωτερικό fact checking», το οποίο είναι και το πιο διαδεδομένο στις μέρες μας, εστιάζει σε ειδήσεις ή δηλώσεις που έχουν ήδη δημοσιευτεί. Διενεργείται από ανεξάρτητους οργανισμούς, ερευνητικά κέντρα και ΜΜΕ.

● Πώς γίνεται;

Στο επίκεντρο θέτουμε δηλώσεις και ισχυρισμούς που αφενός είναι επαληθεύσιμοι και που αφετέρου αξίζει να ελεγχθούν. Αυτό δεν είναι τόσο αυτονόητο όσο ακούγεται. Πάρα πολλές δηλώσεις δεν είναι βέβαιο ότι μπορούν να ελεγχθούν γιατί είναι υποκειμενικές, αόριστες ή συνιστούν προβλέψεις. Για παράδειγμα, πώς μπορείς να ελέγξεις τον ισχυρισμό ότι «η χώρα κινείται σε λάθος κατεύθυνση» ή ότι «είμαστε με τη σωστή πλευρά της Ιστορίας»; Υπάρχουν όμως και ειδήσεις ή δηλώσεις που δεν αξίζει να ελεγχθούν, λόγω ελάχιστης απήχησης και μηδαμινής ειδησεογραφικής αξίας. Αντίθετα, ισχυρισμοί που αμφισβητούν την κλιματική αλλαγή πρέπει να ελέγχονται καθώς σχετίζονται με το μέλλον της ζωής στον πλανήτη.

Στο «εργαστήρι» των ελεγκτών της δημόσιας πληροφόρησης χρησιμοποιούμε συνήθως τρία πράγματα: τεκμήρια (αρχεία, πρωτογενή ή δευτερογενή δεδομένα κ.λπ.), ανθρώπινες πηγές (ειδικούς, αυτόπτες μάρτυρες κ.λπ.) και λογισμικό υψηλής τεχνολογίας που βασίζεται στην τεχνητή νοημοσύνη και τη μηχανική μάθηση. Μετά από ελέγχους και διασταυρώσεις με τη βοήθεια των παραπάνω «εργαλείων», τo fact checking τελικά απολήγει σε μια κρίση για την ακρίβεια ή εγκυρότητα της ελεγχόμενης πληροφορίας.

● Πώς χρησιμοποιήθηκε στο τελευταίο ντιμπέιτ στις ΗΠΑ;

Η τηλεμαχία μεταξύ της Κάμαλα Χάρις και του Ντόναλντ Τραμπ είναι η πρώτη στην Ιστορία όπου επιστρατεύτηκε το fact checking για τον έλεγχο σε πραγματικό χρόνο των ισχυρισμών των υποψηφίων. Οι τηλεθεατές της αναμέτρησης είδαν, λοιπόν, τους συντονιστές του αμερικανικού τηλεοπτικού δικτύου ABC να ελέγχουν και να διορθώνουν «στον αέρα» ανακριβείς ισχυρισμούς.

● Μπορούμε να πούμε ότι άλλαξε η φύση των τηλεμαχιών όπως τις ξέραμε μέχρι σήμερα;

Αναμφίβολα πρόκειται για ένα κομβικό γεγονός που εκτιμώ ότι θα αποδειχτεί ιδιαίτερα επιδραστικό για τη μορφή των πολιτικών τηλεμαχιών. Και το λέω αυτό γιατί δεν έχουμε να κάνουμε με ένα «μεμονωμένο περιστατικό», αλλά για το αποτέλεσμα μιας μακράς εξέλιξης. Εξάλλου, στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν υπήρξαν και άλλες «στιγμές» fact checking σε αμερικανικές τηλεμαχίες. Διασημότερη είναι η περίπτωση παρουσιάστριας του CNN η οποία, το 2012, «διόρθωσε» δήλωση του υποψηφίου των Ρεπουμπλικανών, Μιτ Ρόμνεϊ, σε τηλεμαχία με τον Μπαράκ Ομπάμα. Ακόμη, σήμερα βλέπουμε ότι κατά τη διάρκεια των τηλεμαχιών αναρτώνται στο διαδίκτυο έλεγχοι «λεπτό προς λεπτό» είτε από οργανισμούς fact checking είτε από τηλεοπτικούς σταθμούς. Και οι θεατές ενημερώνονται για αυτούς την ώρα που βλέπουν το ντιμπέιτ μέσω της λεγόμενης «δεύτερης οθόνης», δηλαδή από το κινητό τηλέφωνό τους.

Πάρα πολλές δηλώσεις δεν είναι βέβαιο ότι μπορούν να ελεγχθούν γιατί είναι υποκειμενικές, αόριστες ή συνιστούν προβλέψεις

Από την άλλη πλευρά, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι υπήρξαν και έντονες αντιδράσεις οι οποίες δεν προήλθαν μόνο από τα κομματικά επιτελεία. Πολλοί είπαν –και θεωρώ πως δεν έχουν άδικο– ότι οι παρουσιαστές του ABC διενήργησαν τους ελέγχους τους με μη συστηματικό τρόπο. Αυτό φούντωσε τις καταγγελίες περί μεροληψίας υπέρ της Χάρις σε μια συζήτηση όπου ήταν ηλίου φαεινότερον ότι ο Τραμπ διατύπωσε πολύ περισσότερους ανακριβείς ισχυρισμούς από την αντίπαλό του.

Το πιο σημαντικό, όμως, είναι ότι άνοιξε για τα καλά η συζήτηση για τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα του fact checking σε πραγματικό χρόνο. Πρέπει οι συντονιστές να επισημαίνουν τους ψευδείς πολιτικούς ισχυρισμούς στο πλαίσιο του δημοκρατικού ελέγχου της εξουσίας; Ή αυτό θα τους καταστήσει «παράγοντες της συζήτησης», όπως προειδοποιούν οι εκπρόσωποι της αμερικανικής σχολής της αποστασιοποιημένης δημοσιογραφίας; Πώς διασφαλίζεται η αλγοριθμική διαφάνεια; Πώς θα προστατευτούμε από πολιτικές ελίτ που ενδεχομένως να αποπειραθούν να χρησιμοποιήσουν το fact checking για δικό τους όφελος; Ολα αυτά είναι ερωτήματα που θεωρώ ότι καλώς μπαίνουν στο τραπέζι.

● Μπορείς να δεις να συμβαίνει κάτι τέτοιο στην Ευρώπη και, ειδικότερα, στην Ελλάδα;

Ναι, βέβαια. Αρκετές ευρωπαϊκές χώρες είναι πλέον πολύ κοντά σε κάτι τέτοιο. Στις τελευταίες βουλευτικές εκλογές στη Μεγάλη Βρετανία ο διάσημος οργανισμός Full Fact διεξήγαγε συστηματικό live fact checking στην τηλεμαχία μεταξύ του Ρίσι Σούνακ και του Κιρ Στάρμερ. Αρα, το επόμενο βήμα φαίνεται να πλησιάζει και στην ευρωπαϊκή ήπειρο.

Πιστεύω ότι και στην Ελλάδα θα έχουμε ανάλογες εξελίξεις, αν και δεν βλέπω να γίνεται σύντομα. Το fact checking αναπτύσσεται μεν γοργά στη χώρα μας, όμως οι κανόνες των τηλεμαχιών είναι ασφυκτικοί –αν όχι παρωχημένοι– και τα κόμματα αντιμετωπίζουν πολύ διστακτικά όλες τις προτάσεις για αλλαγές στη μορφή των τηλεοπτικών συζητήσεων.

● Πώς οι πολιτικοί δικαιολογούν τα ψέματα που λένε όταν τους ανακαλύπτει μια ανεξάρτητη ομάδα ελέγχου;

Πριν από αυτό νομίζω ότι είναι χρήσιμο να επισημάνουμε ότι στο fact checking συνηθίζουμε να διαχωρίζουμε τις βαθμίδες ψευδοποίησης των γεγονότων. Εμείς στο Check4Facts διακρίνουμε τις δηλώσεις σε «ανακριβείς, σχετικά ανακριβείς, σχετικά ακριβείς, ακριβείς και μη επαληθεύσιμες». Το τμήμα fact checking της Washington Post έχει αναπτύξει τη λεγόμενη «κλίμακα του Πινόκιο», η οποία περιλαμβάνει από «επιλεκτικές αλήθειες» και «υπερβολές» μέχρι και… «κωλοτούμπες» των πολιτικών.

Ως προς την ουσία του ερωτήματος δεν θα έλεγα ότι υπάρχει κάποια ενιαία αντίδραση. Ορισμένα πολιτικά πρόσωπα αισθάνονται ότι δεν πλήττονται από αρνητικούς ελέγχους. Βλέπουμε, δηλαδή, στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ σειρά πολιτικών, συνήθως υπερσυντηρητικούς λαϊκιστές, να καταγγέλλουν τους ελεγκτές δημόσιας πληροφόρησης ως πολιτικά υποκινούμενους γιατί ξέρουν ότι αυτό συσπειρώνει το κοινό τους. Αλλωστε, η βιβλιογραφία έχει δείξει ότι το ακροδεξιό κοινό είναι πιο ευάλωτο στην παραποιημένη πληροφόρηση.

Στην αντίπερα όχθη, στη Βρετανία, το fact checking έχει αναγκάσει πολλές φορές πολιτικούς, αξιωματούχους και Μέσα Ενημέρωσης να προβούν σε διορθωτικές δηλώσεις. Επίσης, πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι στην πλειονότητά τους οι πολιτικοί τείνουν να είναι πιο ακριβείς στους ισχυρισμούς τους όταν γνωρίζουν ότι τα λεγόμενά τους πρόκειται να υποστούν fact checking.

● Τα social media βοηθούν ή δυσκολεύουν τους πολίτες να αναγνωρίζουν τους ψευδείς ισχυρισμούς των πολιτικών;

Κατά παράδοξο τρόπο συμβαίνουν και τα δύο. Τα social media διευκολύνουν μεν τη διάχυση των παραποιημένων ή ψευδεπίγραφων ειδήσεων, αλλά ταυτόχρονα αποτελούν βασικό μοχλό για τη διάδοση ελέγχων που έχουν στόχο τους την κατάρριψη τέτοιων δηλώσεων.

Σε κάθε περίπτωση, προσωπικά, θεωρώ ότι δεν θα πρέπει να δαιμονοποιούμε τα social media για την αύξηση του όγκου των παραποιημένων ειδήσεων. Πρόκειται για ένα πολύπλοκο κοινωνικό φαινόμενο το οποίο σχετίζεται με τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις του κοινού, με την αύξηση της πολιτικής πόλωσης και την απουσία ελέγχων στην αγορά.

Για παράδειγμα, ο ψευδής ισχυρισμός του Τραμπ για τους μετανάστες που δήθεν «τρώνε σκύλους στο Σπρίνγκφιλντ» δεν είναι καινούργιος. Είχε διατυπωθεί και στην Ελλάδα από τον Κυριάκο Βελόπουλο, ο οποίος δήλωσε το 2020 στη Βουλή ότι οι πρόσφυγες στη Μόρια κλέβουν τετράποδα γιατί «τα βλέπουν ως εδέσματα». H δήλωση καταρρίφθηκε ως ανακριβής μετά από έλεγχο του Check4Facts. Πρόκειται για έναν ψευδή ισχυρισμό που βασίζεται σε ρατσιστικά στερεότυπα για τους πρόσφυγες και εξυπηρετεί συγκεκριμένα πολιτικά συμφέροντα. Και τα social media αποτελούν ένα πρόσφορο έδαφος για την αναπαραγωγή ποικίλων εκδοχών αυτού του ψευδούς ισχυρισμού ανά τον κόσμο.

● Αρκετά ξένα media έχουν συγκροτήσει «fact check» ομάδες. Στην Ελλάδα γιατί δεν το βλέπουμε αυτό;

Πράγματι, σπανίζουν στην Ελλάδα τέτοιες πρωτοβουλίες. Θα έλεγα ότι έχει να κάνει με τη μορφή του ελληνικού μιντιακού πεδίου. Εχουμε μια μικρή αγορά η οποία χαρακτηρίζεται από στενό εναγκαλισμό ΜΜΕ (δημόσιων και ιδιωτικών) και κομμάτων, καθώς και από χαμηλό ενδιαφέρον για επενδύσεις σε έρευνα και καινοτομία. Αν κοιτάξουμε στο εξωτερικό, θα δούμε ότι fact checking διενεργούν κυρίως ειδησεογραφικά πρακτορεία (Reuters, AFP) και μεγάλοι δημοσιογραφικοί οργανισμοί (Washington Post, Le Monde, BBC). Η διαφορά των μεγεθών είναι προφανής. Ωστόσο, ευελπιστώ ότι θα αλλάξει αυτή η εικόνα όσο φαίνεται να καλλιεργείται μια κουλτούρα fact checking και στη χώρα μας.

*Mέλος της επιστημονικής ομάδας της ελληνικής πλατφόρμας Check4facts/Science (https://check4facts.gr). Δημοσιογράφος και ακαδημαϊκός υπότροφος του τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών.