Ανατολική Αφρική (Απόσπασμα ενός οδοιπορικού)

Αριστερά καθώς μπαίνεις στον μυχό τής Ζανζιβάρης, στο λιμανάκι των ντάου, βρίσκεται σχεδόν πάνω στο κύμα ένα μακρόστενο αποικιακό σπίτι τού περασμένου αιώνα. Είναι η οικία Λίβινγκστον. Ο θρυλικός Σκώτος ιεραπόστολος έφτασε εδώ τον Ιανουάριο του 1866, χρηματοδοτούμενος από τη βρετανική κυβέρνηση, για να λύσει μια και καλή το πρόβλημα που φλόγιζε τη φαντασία όλου τού δέκατου ένατου αιώνα: να ανακαλύψει τις πηγές τού Λευκού Νείλου. Ο κόσμος κρατούσε ακόμα μυστικά, και η εξερεύνηση της μαύρης ηπείρου βρισκόταν μόλις στο πρώτο της βήμα. Μέχρι τη δεκαετία του 1840 κανένας λευκός δεν είχε προχωρήσει περισσότερο από λίγα μίλια από την ακτή. Το 1844 ένας Γερμανός ιεραπόστολος, ο Γιόχαν Κραπφ, το τόλμησε για λογαριασμό τής Ιεραποστολής τής Αγγλικανικής Εκκλησίας, και δύο χρόνια αργότερα τον ακολούθησε ο Γιοχάνες Ρέμπμαν, που «ανακάλυψε» το Κιλιμάντζαρο. Το 1856 η Βασιλική Γεωγραφική Εταιρεία έστειλε δύο φιλόδοξους αξιωματικούς να αναζητήσουν τις μυστηριώδεις πηγές: τον Ρίτσαρντ Μπάρτον και τον Τζων Χάνινγκ Σπηκ. Τον χειμώνα τού 1858 έφτασαν στην αφετηρία της διαδρομής των δουλεμπορικών καραβανιών, στη λίμνη Τανγκανίκα· ο Σπηκ από εκεί συνέχισε βόρεια, για να αντικρύσει και να ονομάσει τη λίμνη Βικτωρία. (Στο δεύτερο ταξίδι του ανακάλυψε όντως εδώ, στη Τζίντζα, την κυριότερη πηγή, τον καιρό όμως που σκοτώθηκε σε κυνηγητικό ατύχημα, το 1864, δεν είχε ακόμα πείσει κανέναν.) Όταν ο Λίβινγκστον ξεκινούσε με ενθουσιασμό το δικό του εγχείρημα, να «διαδώσει τον πολιτισμό, το εμπόριο και τον Χριστιανισμό» στην άγρια ήπειρο, οι δύο μεγαλύτερες λίμνες τής Αφρικής ήταν ήδη γνωστές. Έφτασε ώς την Τανγκανίκα, και ύστερα έστριψε νότια, προς τους μεγάλους καταρράκτες ανάμεσα στη σημερινή Ζάμπια και Ζιμπάμπουε. Τα ίχνη του χάθηκαν για τέσσερα χρόνια. Τί μπορεί να συνάντησε; Με ποιες απερίγραπτες κακουχίες να αναμετρήθηκε; Το πεπρωμένο του έγινε φλογερή περιέργεια στη συνείδηση της εποχής, η οποία για μια στιγμή επισκίασε το ίδιο το ενδιαφέρον για τις πηγές τού Νείλου, και ο Αμερικανός δημοσιογράφος Χένρυ Μόρτον Στάνλεϋ οργάνωσε αποστολή για να τον βρει. Τον βρήκε πράγματι στα τέλη τού 1871, εξαντλημένο από τη βασανιστική περιπλάνηση και τις τροπικές αρρώστιες, στο Ουτζίτζι, κοντά στην Κιγκόμα… Παρά τις παθιασμένες του διακηρύξεις να θέσει τέρμα στο δουλεμπόριο, η αλήθεια είναι ότι ο Λίβινγκστον δεν θα μπορούσε να κάνει μια τέτοια τρομερή διαδρομή αν δεν είχε ακολουθήσει δουλεμπορικά καραβάνια – λέγεται μάλιστα ότι δέχθηκε φιλοξενία και υποστήριξη από τον πλέον δυσώνυμο άραβα δουλέμπορο της εποχής, τον Τίπου Τιπ… Εν πάση περιπτώσει, επειδή και μετά την επανεύρεσή του ο Λίβινγκστον δεν εμφανιζόταν στην πατρίδα, μία επόμενη αποστολή υπό τον συνταγματάρχη Κάμερον ξεκίνησε το 1873 για τον φέρει: ήταν όμως αργά· στις 2 Μαΐου 1873 ο Λίβινγκστον άφησε την τελευταία το πνοή στο Κιτάμπο, ένα χωριό τής σημερινής Ζάμπια, χτυπημένος από τη δυσεντερία. Οι δύο πιστοί του υπηρέτες έθαψαν την καρδιά του κάτω από ένα δέντρο και μετάφεραν το υπόλοιπο σώμα του, μουμιοποιημένο, στη Ζανζιβάρη. Σήμερα βρίσκεται ενταφιασμένο στο Αββαείο τού Ουεστμίνστερ. Ο Κάμερον συνέχισε τη διαδρομή του και έγινε ο πρώτος ευρωπαίος που διέσχισε την Αφρική από ανατολάς προς δυσμάς.

Πηγαίνοντας στο Νγκορονγκόρο

Η διαδρομή από το Σερενγκέτι στο Νγκορονγκόρο ήταν ένα τρομακτικό λουτρό σκόνης. Πριν ανηφορίσουμε στα κρημνώδη τοιχώματα, μας περιμένει μία από τις όντως αξέχαστες στιγμές του ταξιδιού: το φαράγγι του Ολντουβάι και το μικρό παλαιοανθρωπολογικό μουσείο που βρίσκεται εκεί. Τα σπουδαιότερα εκθέματα έχουν μεταφερθεί βέβαια στο Εθνικό Μουσείο της Κένυας, στο Ναϊρόμπι, και στο Μουσείο του Νταρ ες Σαλάαμ, όμως εδώ βρίσκεται η ακριβής στρωματογραφία των ευρημάτων (με πιστά τους αντίγραφα) και εκτεταμένο υλικό, φωτογραφικό και άλλο, της εποποιίας των συγκλονιστικών ανακαλύψεων. Γιατί σε αυτό το φαράγγι, όπως είπα, έχουμε τη μεγαλύτερη συγκέντρωση ευρημάτων απ’ όλη την Ανατολική Αφρική και, το σπουδαιότερο, την παράλληλη διατήρηση πολλαπλών στρωμάτων από περιόδους που απέχουν εκατομμύρια χρόνια μεταξύ τους.

Όλα άρχισαν το 1911 όταν ένας Γερμανός συλλέκτης λεπιδοπτέρων, ο καθηγητής Wilhelm Kattwinkel, έπεσε κυριολεκτικά σε αυτό το φαράγγι βάθους 92 μέτρων, το οποίο περιέγραψε σαν μία πραγματική «βίβλο τής ζωής»: από μία άποψη, η έκφραση ήταν πολύ πιο καίρια από τις μυριάδες που θ’ ακολουθούσαν: «Λίκνο του ανθρώπινου είδους», «Γκραν Κάνυον της ανθρώπινης εξέλιξης», «Προϊστορικός Κήπος τής Εδέμ», κλπ. κλπ. Η «ανακάλυψη» του Kattwinkel προκάλεσε αρκετή αίσθηση και το 1913 μια αποστολή Γερμανών αρχαιολόγων υπό τον Hans Reck ταξίδεψε στην τότε Γερμανική Ανατολική Αφρική (τη μετέπειτα Τανγκανίκα) για να συλλέξει απολιθώματα: ανακάλυψε οστά ενός αριθμού εξαφανισμένων ειδών, μερικά από τα οποία ήταν άγνωστα προηγουμένως, καθώς κι έναν σκελετό Homo sapiens ηλικίας 10.000 χρόνων. Η ήττα τής Γερμανίας στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και η απώλεια της αποικίας της διέκοψε προσωρινά τις έρευνες, όταν όμως η περιοχή πέρασε στα χέρια των βρετανών τη σκυτάλη ανέλαβε ένα νεαρός Άγγλος προϊστοριολόγος που το όνομα και το έργο του επρόκειτο να συνδεθούν αξεδιάλυτα με την Ανατολική Αφρική: ο ήδη γνωστός μας Louis Leakey. Χρηματοδοτούμενος από το Βρετανικό Μουσείο και άλλους οργανισμούς κατόρθωσε ν’ αποδείξει ότι υπολείμματα της λίθινης εποχής υπήρχαν σχεδόν σε κάθε στρώμα. Σειρές εργαλείων σε διαφορετικό βαθμό κατεργασίας ήρθαν στο φως καθώς κι ένα απολίθωμα του προϊστορικού ελέφαντα Δεινοθήριο: το σημαντικότερο, ενώ πιστευόταν ότι το είδος αυτό είχε εξαφανιστεί πολύ πριν από την εμφάνιση των ανθρωπιδών, τεκμηριώθηκε η συνύπαρξή του με τους πρώτους κατασκευαστές εργαλείων.

Το φαράγγι αυτό 500.000 χρόνια πριν ήταν λίμνη. Τα κοντινά ηφαίστεια κάλυπταν περιοδικά με στρώματα μαυριδερής στάχτης την περιοχή, πράγμα που διευκολύνει τις σημερινές ακριβείς χρονολογήσεις. Το 1959 η Mary, σύζυγος του L. Leakey, έκανε τη σημαντικότερη ως τότε ανακάλυψη: ξέσκαψε απολιθωμένο θραύσμα κρανίου ενός από τους εικαζόμενους προγόνους τού Homo sapiens, χρονολογίας 1,8 εκατομμυρίων ετών. Ονομάστηκε Ζινζάνθρωπος ο καρυοθραύστης (λόγω των μεγάλων τραπεζιτών του) – κατηγορία Αυστραλοπιθήκου που δεν χρησιμοποιούσε ακόμα εργαλεία. Το 1960 όμως ο υιός Leaky, o Robert, ξέθαψε ίχνη Homo habilis, του πρώτου κατασκευαστή εργαλείων: είχε ίδια ηλικία με τον Ζινζάνθρωπο (1,75 εκατομμύρια χρόνια), αλλά πολύ μεγαλύτερη κρανιακή κοιλότητα. Μέσα στην επόμενη δεκαετία ο Louis βρήκε κρανίο Homo erectus ο οποίος αναδύθηκε κάπου 1,5 εκατομμύρια χρόνια πριν, μεταβατικό στάδιο ανάμεσα στον Homo habilis και τους Homo sapiens και Homo sapiens sapiens. Οι κρίκοι τής αλυσίδας συμπληρώνονταν θριαμβευτικά στην Ανατολική Αφρική, αλλά τεκμηριωνόταν εξίσου η παράλληλη ύπαρξη διαφορετικών εξελικτικών κλάδων. Ο Louis Leakey πέθανε το 1972. Το 1979 η Mary Leakey ανακάλυψε έναν διάδρομο με αποτυπώματα πελμάτων κοντά στο Λαετόλι 3,5 εκατομμυρίων ετών: δεδομένου ότι ανήκαν σε πλάσματα που περπατούσαν όρθια, το εύρημα ωθούσε τις απαρχές τού ανθρώπινου είδους πολύ πιο πίσω απ’ ό,τι ως τότε υποθέταμε. Μαζί τους βρέθηκαν ίχνη αλόγου με τρία νύχια, είδους επίσης εξαφανισμένου. Τα ευρήματα της λίμνης Τουρκάνα, της λίμνης Βικτωρίας και της ερήμου των Άφαρ στην Αιθιοπία συμπληρώνουν το χρονικό που έκοψε την ανάσα των ερευνητών μέσα στον τελευταίο μισό αιώνα. Σήμερα, ο Robert Leakey είναι διευθυντής του Εθνικού Μουσείου της Κένυας στο Ναϊρόμπι· είναι ταυτόχρονα ο μόνος λευκός εκπρόσωπος στο κοινοβούλιο της χώρας και τιμητικό μέλος τής φυλής των Κικούγιου.

Το ταξίδι μας με τους Gametrackers τελείωσε στην Αρούσα. Τρίτο αστικό κέντρο της Τανζανίας, μετά την αδιάφορη πρωτεύουσα, τη Ντοντόμα, και το μεγάλο λιμάνι, το Νταρ ες Σαλάαμ, είναι μια αφρομουσουλμανική πόλη τής ενδοχώρας. Η ζωντάνια της οφείλεται στον τουρισμό – από εδώ οργανώνονται οι αναβάσεις στο Κιλιμάντζαρο και τα μεγάλα σαφάρι στα πάρκα. Στο κέντρο δεσπόζουν μερικά αγγλικά αποικιακά κτήρια, η υπόλοιπη ακολουθεί τον κομψό αραβοϊνδικό ρυθμό που περιμένεις να δεις μάλλον στα παράλια. Από πάνω της ακριβώς δεσπόζει, χιονισμένο στην κορυφή, το ιερό όρος Μέρου· το Κιλιμάντζαρο στην πραγματικότητα δεν φαίνεται. Μόνο όταν στραφείς ανατολικά, προς το αεροδρόμιο, αρχίζει να διακρίνεται μέσα στην ομίχλη ο επιβλητικός όγκος του. Το ξενοδοχείο είναι ένα μίγμα κοσμοπολιτισμού και αγροτικού αφρικανικού ρεζόρτ· το βράδυ παίζουν την τοπική μουσική με τύμπανα και ξυλόφωνα (μπαλαφόν). Απανωτά πλυσίματα ––τώρα που βρήκαμε νερό–– για να φύγουν οι τόνοι τής σκόνης από τα ρούχα και το σώμα μας, η λάσπη από τις βαλίτσες και τα παπούτσια. Την επομένη πετάμε για το νησί τής Ζανζιβάρης.

Πηγαίνοντας προς το αεροδρόμιο διασταυρωνόμαστε με μιαν άλλη ιστορική σιδηροδρομική γραμμή, Νταρ ες Σαλάαμ-Λουσάκα (Ζάμπια). Η κατασκευή της ήταν δώρο τής Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας στη δεκαετία του ’60 όταν, μετά τη διάσπαση της Βρετανικής Ροδεσίας και την ανεξαρτησία του βορείου μέρους τής χώρας με το όνομα Ζάμπια, η αποικιακή ακόμα Ροδεσία και η Νοτιοαφρικανική Ένωση έκαναν σκληρό αποκλεισμό στο νεοσύστατο κράτος (η Ροδεσία επρόκειτο να γνωρίσει τη δική της ανεξαρτησία μόλις το 1980, οπότε μετονομάστηκε σε Ζιμπάμπουε). Ήταν ακόμα τα χρόνια που ο εθνικοαπελευθερωτικός πυρετός συνέπαιρνε την Αφρική, και κανένας σχεδόν δεν μπορούσε να προβλέψει την άβυσσο που καραδοκούσε στην καρδιά της πολυπόθητης «ανεξαρτησίας». Τότε ακόμα μπορούσε κανείς να δει και την πράξη αυτή σαν μια κίνηση διεθνούς προλεταριακής αλληλεγγύης – σήμερα τη βλέπουμε σαν την απαρχή της κολοσσιαίας οικονομικής διείσδυσης της Κίνας στην Αφρικανική Ήπειρο... Ένας άλλος τρόπος εν πάση περιπτώσει για να περάσεις από την Τανζανία στη Ζάμπια, πολύ πιο γραφικός αλλά και πιο δύσκολος, είναι βέβαια με ατμόπλοιο μέσ’ από τη λίμνη Ταγκανίκα. Η δυσκολία έγκειται στο δυσπρόσιτο αυτής της σπάνια όμορφης λίμνης (η οποία δάνειζε άλλοτε το όνομά της στη χώρα), που είναι η δεύτερη βαθύτερη λίμνη στον κόσμο, μετά τη Βαϊκάλη, και στη δυτική της όχθη, προς την πλευρά του Ζαΐρ, συναντάς ακόμα πληθυσμούς του μεγάλου χιμπατζή.

Η ακτογραμμή της Ανατολικής Αφρικής γνώρισε τεράστια κινητικότητα από τον έβδομο περίπου αιώνα, όταν άραβες, Πέρσες, Ινδοί, ακόμα και Ιινέζοι ναυτικοί έφταναν εδώ με τα ελαφριά ντάου αναζητώντας χρυσό, μπαχαρικά και ελεφαντόδοντο. Οι Άραβες έφεραν το Ισλάμ και ίδρυσαν μόνιμους εμπορικούς σταθμούς όπου, από τις επιμιξίες με τους ντόπιους, σχηματίστηκε μια ιδιαίτερη αραβοαφρικανική κουλτούρα (Σουαχίλι), μια γλώσσα (κισουαχίλι) και μια αλυσίδα ακμαίων εμπορικών πόλεων που εκτείνονταν από τη Μοζαμβίκη μέχρι τη Σομαλία. Εκτός από το συμβατικό εμπόριο, οι Άραβες οργάνωναν παράτολμες αποστολές στην ενδοχώρα για να συλλάβουν μελλοντικούς σκλάβους, τους οποίους συγκέντρωναν μαζικά σε λιμάνια-σταθμούς για να τους διοχετεύσουν αργότερα στα σουλτανάτα τής Βορείου Αφρικής και της Αραβικής, μέχρι την Ινδία. Η Μομπάσα, το Λαμού και η Ζανζιβάρη ήταν τα ξακουστότερα τέτοια δουλεμπορικά βασίλεια. Αιώνες ολόκληρους στην περιοχή κατέφθαναν υφάσματα, πορσελάνες και όπλα, και έφευγαν ελεφαντόδοντο, πολύτιμα μέταλλα και σκλάβοι από τα μεγάλα λιμάνια – η Πύλη των Χαυλιοδόντων στην είσοδο της Μομπάσα στέκεται ακόμα υπόμνηση του πυρετώδους εμπορίου που γνώρισε άλλοτε τούτη η θρυλική αποικία. Το αραβικό βασίλειο του Ομάν κέρδισε εντέλει τον έλεγχο της ακτής Σουαχίλι, την οποία διοικούσε έκτοτε ο Σουλτάνος της Ζανζιβάρης.

Οι πρώτοι Ευρωπαίοι που μπήκαν σε αυτό τον εμπορικό δρόμο ήταν οι Πορτογάλοι. Τον δέκατο έβδομο και τον δέκατο όγδοο αιώνα ανταγωνίστηκαν σκληρά με τους Άραβες για τον έλεγχο του προσοδοφόρου εμπορίου, αλλά τότε νέοι και πιο αποφασισμένοι ανταγωνιστές φάνηκαν στον ορίζοντα: οι Ολλανδοί και οι Βρετανοί. Τον δέκατο ένατο αιώνα οι Βρετανοί κέρδισαν τον έλεγχο της Ζανζιβάρης και εγκατέστησαν Άγγλο αρμοστή μετατρέποντας τον Σουλτάνο σε αδύναμο πιόνι τής Βρετανικής Αυτοκρατορίας· νομιμοποιητικό τους επιχείρημα ήταν η απαγόρευση του δουλεμπορίου. Το 1890 η Γερμανία αγόρασε ένα σημαντικό κομμάτι των ακτών ανακηρύσσοντάς το Προτεκτοράτο της Γερμανικής Ανατολικής Αφρικής, ενώ οι η Ζανζιβάρη παρέμεινε σε αγγλικά χέρια. Μετά την ήττα τού Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ολόκληρη η περιοχή ανατέθηκε από την Κοινωνία των Εθνών στην κηδεμονία της Βρετανίας. Το 1954 σχηματίστηκε απελευθερωτικό κίνημα υπό τον χαρισματικό ηγέτη Τζούλιους Νυερέρε που κέρδισε μία σχετικώς αναίμακτη ανεξαρτησία το 1961. Η Ζανζιβάρη, αντίθετα, χρειάστηκε μια εξαιρετικά βίαιη εξέγερση το 1964 για ν’ αποτινάξει τον Σουλτάνο (και, εμμέσως, τη βρετανική επιρροή που τον στήριζε): επανενώθηκε με τη χώρα υπό το νέο όνομα Τανζανία.

Ο Νυερέρε υπήρξε μία από τις μεγαλύτερες πολιτικές φυσιογνωμίες της μετα-αποικιακής Αφρικής. Οι συνθήκες πάντως δεν τον βοήθησαν. Παραλαμβάνοντας μια χώρα κατεστραμμένη από την άναρχη εκμετάλλευση εφάρμοσε ένα αγροτικό σοσιαλιστικό πρόγραμμα κινέζικου τύπου, το οποίο απέτυχε και στις αρχές τής δεκαετίας του ’80 η Τανζανία γονάτισε από την οικονομική κρίση. Ο σύντομος πόλεμος του 1978 με την Ουγκάντα επιδείνωσε την κατάσταση, μολονότι επέτυχε ν’ ανατρέψει τον αιμοσταγή δικτάτορα Ίντι Αμίν. Ο Νυερέρε έκανε ωστόσο μια έντιμη αυτοκριτική και ––αδιανόητο για αφρικανό ηγέτη–– παραιτήθηκε οικειοθελώς το 1985. Την τελευταία δεκαετία η οικονομία βρίσκεται σε πορεία ανάκαμψης, εν πολλοίς χάρη στον ακριβό τουρισμό, και το κοινοβουλευτικό σύστημα λειτουργεί καλύτερα απ’ ό,τι σε πολλές άλλες αφρικανικές χώρες. Ο Νυερέρε παραμένει ένα είδος εθνικού συμβόλου ––το ευγενικό πρόσωπό του σε αντικρίζει από πολλές φωτογραφίες σε καταστήματα ή και σπίτια σε όλη τη χώρα–– και όλοι σχεδόν οι σημερινοί πολιτικοί δεν παραλείπουν να διανθίζουν τις ομιλίες τους με αποσπάσματα από τους λόγους του· ο θάνατός του το 1999 προκάλεσε μνημειώδες δημόσιο πένθος.

*Συγγραφέας