«Mου συμπεριφέρονται σαν να μην είμαι άνθρωπος»

«Οι άνθρωποι μετακινούνται και θα μετακινούνται συνεχώς με ή χωρίς νόμιμα χαρτιά, όσο και αν η εξουσία του έθνους/κράτους θα προσπαθεί να τους ελέγχει. Οι περιορισμοί αυτοί, που βασίζονται σε ρατσιστικές ιδέες, στερεότυπα, νεοφιλελεύθερες πολιτικές, βιοπολιτικές πρακτικές βρίθουν από κενά και ο διαρκής έλεγχος σημαίνει ότι διαρκώς επαναπροσδιορίζονται αυτά τα κενά και από την εξουσία αλλά και από τους ανθρώπους που προσπαθούν να τα χρησιμοποιήσουν...» σημειώνει ο Aspalax στις πρώτες σελίδες του «No Papers, Ζωή χωρίς χαρτιά» (Εκδόσεις του Αύριο, 52 σελίδες), μιας «μικρής εθνογραφικής έρευνας» που διεξήγαγε στην Αθήνα από το 2021 ώς το 2023. Στην έρευνα συμμετείχαν άτομα διαφορετικών προελεύσεων και βιωμάτων που ως κοινό τους χαρακτηριστικό είχαν ότι δεν διέθεταν τα απαραίτητα έγγραφα για να αναγνωριστούν ως πρόσφυγες και προσφύγισσες. Από τα άτομα αυτά, ο Aspalax επέλεξε τελικά να παρουσιάσει τρία τα οποία με τις δράσεις τους και τα λόγια τους αντιπροσωπεύουν καλύτερα τον διαρκή αγώνα ενάντια στην επιβεβλημένη αορατότητα και την αντίσταση σε ένα αφιλόξενο περιβάλλον.

Σημαντικά κόμικς που αφορούν τους πρόσφυγες έχουν υπάρξει αρκετά τα τελευταία χρόνια τόσο από ξένους δημιουργούς («Οι Ανεπιθύμητοι» του Joe Sacco, «Threads» της Kate Evans, «Πρόσφυγες» των Eoin Colfer και Andrew Donkin κ.ά.) όσο και από Ελληνες («Το πιο κρύο καλοκαίρι» των Δήμητρας Αδαμοπούλου, Θανάση Πέτρου και Γιώργου Τραγάκη, «Οι Γλάροι» υπό την επιμέλεια του Soloup με τη συμμετοχή 14 καλλιτεχνών κ.ά.). Η προσέγγιση του Aspalax, ωστόσο, είναι διαφορετική. Δεν επικεντρώνεται στις ζωές των προσφύγων πριν από την άφιξή τους ή κατά τη δύσκολη μετάβασή τους στη χώρα μας αλλά αφορά την παραμονή τους χωρίς να τους αναγνωρίζεται η ιδιότητα του πολίτη επειδή στερούνται τυπικών χαρτιών.

«Η κρατική νομική βοήθεια είναι γεμάτη εμπόδια, συχνά χωρίς διερμηνεία, αφήνοντας τα αιτούντα άσυλο άτομα να αγνοούν τα δικαιώματά τους. Πολλές φορές αναγκάζονται να καταφύγουν σε ΜΚΟ ή να πληρώνουν ιδιώτες δικηγόρους. Πολλοί εγκλωβίζονται σε στρατόπεδα, περιμένοντας αποφάσεις για χρόνια. Είναι ένας συνεχής αγώνας ενάντια στον χρόνο, τον κοινωνικό και τον θεσμικό ρατσισμό που βιώνουν» σχολιάζει ο Aspalax. Για να αποφύγει την αναπαραγωγή της ευαλωτότητας που αποσιωπά την πολιτική διεκδίκηση και συμμετοχή αυτών των ατόμων, ο δημιουργός επέλεξε να εστιάσει «στις δράσεις τους, στο πώς αντιστέκονται και διαρρηγνύουν τον έλεγχο στην καθημερινότητά τους για να επιβιώσουν». Δεν έμεινε στις ψυχρές συνεντεύξεις με ερωτηματολόγια, ηχογραφήσεις και τυπικές αναλύσεις, αλλά προχώρησε σε μια προσπάθεια εύρεσης των στιγμών και των χώρων «όπου δημιουργούνται δυνατότητες επικοινωνίας, σημεία εισόδου» στις ζωές τους. Κι αυτό γίνεται μέσω της ουσιαστικής επαφής στην καθημερινότητα.

Τέτοια περίπτωση είναι αυτή της Farah από το Αφγανιστάν με την ακτιβιστική δράση υπέρ της ορατότητας των ατόμων χωρίς χαρτιά και τη συμμετοχή σε ομιλίες, διαδηλώσεις και φεστιβάλ, παρά την επισφάλεια με τα χαρτιά της. Σύμφωνα με τη Farah «μου συμπεριφέρονται σαν να μην είμαι άνθρωπος […] Οταν σε ρωτάνε παντού πού είναι τα χαρτιά σου ή κάτι τέτοιο και δεν έχεις τότε νιώθεις ότι δεν είσαι ζωντανός, ότι δεν είσαι άνθρωπος […] Η γη είναι η ίδια για όλους, ξέρεις. Εχουμε μια φύση, ποτάμια. Ποιος αποφασίζει για εμάς χωρίς εμάς; Εμείς δεν είμαστε δέντρα να μένουμε σε ένα μέρος. Είμαστε σαν τα πουλιά που θέλουμε να πετάμε όπου θέλουμε. Εχουμε δικαίωμα να αποφασίζουμε πώς θα ζήσουμε, και αυτό πρέπει να το δεχτεί ο κόσμος. Ακόμα κι αν αποδείξω, ας πούμε, με τις ρυτίδες μου ότι κινδύνευε η ζωή μου, η υπηρεσία ασύλου πάλι δεν θα με πιστέψει…».

Με παρόμοιες εμπειρίες και συμμετέχοντας σε καταλήψεις χώρων για τη στέγαση προσφύγων, το Sman από το ιρανικό Κουρδιστάν επισημαίνει την ανάγκη μιας πολιτικής συζήτησης μεταξύ Ελλήνων και ξένων που θα έχει στόχο την κοινή πολιτική δράση: «Πιστεύω δεν γίνεται μια πολιτική κοινωνικοποίηση… ξέρω γω… να συζητηθούν πολιτικές παρεμβάσεις, συζήτηση με τον πρόσφυγα, να υπάρχει μια πολιτική ιδεολογία μαζί με αυτόν, ένας πολιτικός στόχος…ξέρω γω… όχι μόνο ντόπιοι μόνοι τους. Κάπως υπάρχει μια απόσταση». Τέλος, ο Hassan από το Χαλέπι της Συρίας, έχοντας φύγει από τη χώρα του στα 14 και μετά από έξι χρόνια στην Ελλάδα, δεν μπορεί να γυρίσει πίσω χωρίς χαρτιά και μετακινείται συνεχώς για να αποφύγει τον εντοπισμό και να καταφέρει να φτάσει στην Αγγλία που είναι ο στόχος του: «Εσύ μπορείς να πας αν θέλεις στο σπίτι σου, στην οικογένειά σου να τη δεις και να φύγεις πάλι. Αλλά αυτό το αυτονόητο για σένα για μένα είναι αδύνατο».

Αυτό το «αδύνατο» μπορεί να γίνει δυνατό μόνο με την αναγνώριση της ισότιμης φωνής των ατόμων «χωρίς χαρτιά», την αναγνώριση της «ικανότητάς τους να εκφράζουν ανησυχίες και διεκδικήσεις, αντί να δίνεται προτεραιότητα στην “ένταξη” και αφομοίωσή τους σε μια προκαθορισμένη εθνική ταυτότητα».