Ο πρωτοπόρος «Σπαγκοραμμένος» Πολενάκης

H γραμμή του ήταν απλή, λιτή και καθαρή. Ο ίδιος ήταν ένας δημιουργικός, εφευρετικός πλακατζής. Οσοι έζησαν τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, θυμούνται ακόμα τον «Σπαγκοραμμένο», το διάσημο γελοιογραφικό του ήρωα.

Οι ιστορικοί της Τέχνης τον στεφανώνουν ως πατέρα του ελληνικού animation. Ο λόγος για έναν από τους μεγάλους πρωτοπόρους Ελληνες σκιτσογράφους του 20ού αιώνα, τον Σίφνιο Σταμάτη Πολενάκη.

Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1908 και σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών. Από νωρίς φαίνεται η κλίση του στο χιούμορ. Ηδη, πριν αποφοιτήσει, ασχολείται με τη γελοιογραφία στον Τύπο και στις δεκαετίες του ’20 και του ’30 εργάζεται πια ως γελοιογράφος και γραφίστας.

Τα σκίτσα του ξεχωρίζουν για την απλή και λιτή γραμμή τους, μια γραμμή που έρρεε και έμοιαζε πολλές φορές με μονοκοντυλιά (αφαιρετικότητα σπάνια και διαφορετική από το περιγραφικό καρικατουρίστικο στιλ του Μεσοπολέμου), στιλ που θα διατηρήσει για το υπόλοιπο της καριέρας του.

Με την ιταλική εισβολή του ’40, θα καταπιαστεί, όπως και όλοι οι συνάδελφοί του, με τον Πόλεμο και τη διακωμώδηση του εχθρού, κερδίζοντας κι εκείνος τα γαλόνια του στο μεγάλο γελοιογραφικό Επος του ’40.

Το 1942, κατά τη διάρκεια της Κατοχής, θα αφήσει την Αθήνα για το νησί του. Στη Σίφνο, αν και κάτω από την μπότα των Ιταλών, κοντά στους συγγενείς το και στη φύση θα ζήσει με περισσότερη αξιοπρέπεια από ό,τι θα ζούσε στην πρωτεύουσα. Επίσης, θα έχει την ευχέρεια να συνεχίσει τα σκίτσα του.

Σε αυτή τη σκοτεινή μα και δημιουργική για τον Πολενάκη περίοδο, θα δημιουργήσει δυο πολύ ξεχωριστά κεφάλαια του συνολικού του έργου. Το 1ο είναι μια σειρά έγχρωμων γελοιογραφιών που σατιρίζουν τον Μουσολίνι και τον ελληνοϊταλικό πόλεμο. Σε αυτές τις διαστάσεων 50x50 εκατοστών μεγάλες ακουαρέλες, ο Πολενάκης δοκιμάζει τις δυνάμεις του, συνδυάζοντας τη γελοιογραφία, το αντιστασιακό χιούμορ και τις ακαδημαϊκές του γνώσεις στη ζωγραφική.

Δοκιμάζει όμως και την τύχη του, καθώς συχνά οι κατοχικές δυνάμεις έμπαιναν στο σπίτι του για να τον ελέγχουν. Ετσι, στην πίσω μεριά των έργων του ζωγράφιζε «αθώες» τοπιογραφίες του νησιού, τις οποίες και παρουσίαζε κάθε φορά που οι Ιταλοί εισέβαλλαν στον χώρο του. Οταν πλέον έφευγαν, ξαναγυρνούσε τα έργα του από τη «σωστή» γελοιογραφική τους πλευρά. Τα έργα αυτά δωρίσθηκαν το 1979 από τον δημιουργό τους στο Πολεμικό Μουσείο και κυκλοφόρησαν σε ένα πολυτελές λεύκωμα.

Το άλλο είναι η μικρού μήκους ταινία κινουμένων σχεδίων «Ο Ντούτσε αφηγείται». Μια ταινία κινουμένων σχεδίων, εκείνη την εποχή, σχεδιαζόταν από μια πολυμελή ομάδα σχεδιαστών, με 24 σκίτσα να αντιστοιχούν σε ένα δευτερόλεπτο ταινίας. Ο Πολενάκης, χωρίς καμία προηγούμενη εμπειρία στον χώρο του animation, έκανε όλη αυτή τη δουλειά μόνος, στο γραφειάκι του στη Σίφνο, υπό τον κατοχικό φόβο, ολοκληρώνοντας από το 1942 έως το 1944 επτά λεπτά ασπρόμαυρου κινουμένου σχεδίου!

Η ίδια η πλοκή της ταινίας είναι σατιρική και αντιστασιακή, καθώς δείχνει τον Μουσολίνι να αφηγείται στην ιταλική Ιστορία τον τρόπο που «κατέκτησε την Ελλάδα», ένα αφήγημα που με απανωτά γελοιογραφικά γκαγκ η ταινία διαψεύδει. Το 1945, θα επιστρέψει στην Αθήνα όπου η ταινία του θα μονταριστεί από τους Πρόδρομο Μεραβίδη και Θανάση Παπαδούκα. Ετσι, την ίδια χρονιά θα προβληθεί στους αθηναϊκούς κινηματογράφους ολοκληρωμένη η 1η ελληνική ταινία κινουμένων σχεδίων. Σήμερα, η ταινία αυτή έχει κατακτήσει τη θέση της στην ιστορία του ελληνικού animation και απολαμβάνει αρκετή δημοφιλία, μιας και είναι εύκολα διαθέσιμη στο ίντερνετ και αρκετά σχολεία την προβάλλουν ως μέρος της γιορτής της 28ης Οκτωβρίου.

Στα δύσκολα εμφυλιακά και μετεμφυλιακά χρόνια, η πολιτική γελοιογραφία έγινε ένας ελεγχόμενος κι επικίνδυνος –για τους γελοιογράφους– χώρος. Γι' αυτό, πολλοί γελοιογράφοι μετανάστευσαν στο ελαφρύ χιούμορ των οικογενειακών περιοδικών ποικίλης ύλης. Περιοδικά όπως το «Ρομάντσο» και ο «Θησαυρός» έγιναν η απολιτίκ και φτηνή πηγή γέλιου για έναν κουρασμένο λαό που είχε ανάγκη να γελάσει. Ο Πολενάκης ακολούθησε αυτό τον δρόμο, παρατώντας σχεδόν οριστικά την πολιτική γελοιογραφία.

Το 1947, πρωτοεμφανίστηκε στο περιοδικό Ρομάντσο ένας νέος ήρωας κόμικ στριπ, ο Πίπης Πάπιας. Ο Πίπης Πάπιας ήταν ένας γκαφατζής ήρωας, καμπυλόγραμμος και κουτός, με σγουρό μαύρο μαλλί, ένα «παιδί της εποχής του», που κατέληγε συνήθως να είναι ο εισπράκτορας καρπαζιών από τη γυναίκα του και τον περίγυρό του.

Σε στριπ των τριών ασπρόμαυρων καρέ και με τη χαρακτηριστική απλή γραμμή του Πολενάκη, ο Πίπης Πάπιας κράτησε παρέα στο αναγνωστικό κοινό για 6 ολόκληρα χρόνια, μέχρι το 1952.

Ετσι, ο Πολενάκης δημιούργησε έναν από τους πρώτους Ελληνες ήρωες κόμικς και μία από τις πρώτες ελληνικές σειρές κόμικ στριπ. Υπάρχει μόνο μία συλλογή ιστοριών του ήρωα από το 1978, ονόματι «Γνήσια Ελληνικά Κόμικς 1, Πίπης Πάπιας», έκδοση του θρυλικού περιοδικού Κολούμπρα (προάγγελος της Βαβέλ), με εισαγωγή και επιμέλεια του Νίκου Πλατή. Πρόκειται για μια εκδοτική προσπάθεια από την περίοδο που τα κόμικς στην Ελλάδα έκαναν μια νέα, ενήλικη αρχή και που αναγνώριζε από τότε την προσφορά του Σίφνιου δημιουργού στην 9η Τέχνη.

Μακροβιότερος και διασημότερος αποδείχθηκε ο άλλος ήρωας που δημοσίευσε ο Πολενάκης στο Ρομάντσο, ο Σπαγκοραμμένος. Εχοντας ήδη ξεκινήσει την καριέρα του από το περιοδικό Τραστ του Γέλιου το 1948, ο Σπαγκοραμμένος ήταν μια καρικατούρα της εποχής που, μέσα από τις γελοιογραφίες του, πρόσφερε γέλιο με τις ακραίες ιδιοτροπίες της τσιγκουνιάς του.

Ο χαρακτήρας αυτός έγινε γρήγορα πολύ δημοφιλής στο αναγνωστικό κοινό, μεσουράνησε στις δεκαετίες του ’50 και του ’60 και μέχρι και σήμερα θεωρείται στις μνήμες μιας ολόκληρης γενιάς συνώνυμος εκείνης της εποχής. Το 1971, έγινε ακόμα και τηλεοπτική σειρά με πρωταγωνιστή τον Σταύρο Ξενίδη, μια σπάνια ιστορική στιγμή, στην οποία τα δημοφιλή σκίτσα επηρέασαν τη νεαρή τηλεόραση!

Παράλληλα με τη γελοιογραφία, ο Πολενάκης κράτησε επαφή με το κινούμενο σχέδιο, σχεδιάζοντας διαφημιστικά σποτ για τον κινηματογράφο. Μέσα στις δεκαετίες του ’50 και του ’60, δημιούργησε γύρω στα 500 διαφημιστικά σποτ, καθιστώντας τον έναν από τους πρώτους Ελληνες που ασχολήθηκαν συστηματικά με το animation και μάλιστα εγχώρια.

Στη δεκαετία του 1970, ο 60χρονος δημιουργός αποφασίζει να αφήσει την έντυπη σάτιρα και να στραφεί στη ζωγραφική. Σε αυτή την ύστερη περίοδο της πορείας του, έκανε 3 ατομικές εκθέσεις ζωγραφικής, συμμετείχε σε πολλές ομαδικές και έγινε ένα από τα ιδρυτικά μέλη του Καλλιτεχνικού Επιμελητηρίου. Πλήρης ημερών, ο Σταμάτης Πολενάκης απεβίωσε την Κυριακή των Βαΐων του 1997.

Αφησε πίσω του μια 45χρονη πορεία στην πολιτική και κοινωνική σάτιρα, με γελοιογραφικούς χαρακτήρες που άφησαν εποχή και με πρωτοπορίες για τα ελληνικά δεδομένα στο κινούμενο σχέδιο και τα κόμικς. Ενας ταλαντούχος χιουμορίστας, που διαμόρφωσε ανεξίτηλα κάθε χώρο στον οποίο βούτηξε το πενάκι του.