Η μεταμόρφωση της Φυσικής σε άγγελο του θανάτου

Για τους ιστορικούς της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης το έργο και η στάση του ιδιοφυούς Αμερικανού φυσικού Τζούλιους Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, καθώς και οι προοδευτικές ιδέες του για τις πολιτικές-πολεμικές εφαρμογές της επιστήμης αποτελούν ένα αίνιγμα: Γιατί, ενώ αναγνωριζόταν από όλους ως ο «Αμερικανός Προμηθέας» που, σε καιρό πολέμου, έκλεψε από τη Φύση τη «φωτιά» της ατομικής ενέργειας και έγινε ο «πατέρας της ατομικής βόμβας», σε καιρό ειρήνης, πάλεψε για την ενημέρωση της αμερικανικής κυβέρνησης αλλά και της ανθρωπότητας για τις καταστροφικές συνέπειες και τους πλανητικούς κινδύνους από την περαιτέρω ανάπτυξη και χρήση των πυρηνικών όπλων;

Αυτό το ερώτημα επιχειρεί να διαφωτίσει ο σκηνοθέτης Κρίστοφερ Νόλαν στην περίπλοκη αλλά ενδιαφέρουσα βιογραφική-ιστορική ταινία «Οπενχάιμερ», μια κινηματογραφική διερεύνηση του αποφασιστικού ρόλου που έπαιξε ο Οπενχάιμερ στη δημιουργία της ατομικής βόμβας στις ΗΠΑ. Ομως, επειδή η φιλμική ροή δεν είναι γραμμική αλλά πολυεπίπεδη, δεν είναι πάντα εύκολο στους θεατές να παρακολουθήσουν την ιστορία του πρωταγωνιστή.

Το φιλμ ξεκινά μετά το τέλος του πολέμου με την άφιξη, το 1947, του δημιουργού της ατομικής βόμβας στο Ινστιτούτο Προχωρημένων Μελετών του Πρίνστον, κορυφαίο διεθνώς πανεπιστημιακό ίδρυμα ερευνών, το οποίο ο Οπενχάιμερ θα διευθύνει μέχρι το 1966, έναν χρόνο πριν από τον θάνατό του από καρκίνο. Πάντως, ενώ βλέπουμε τον πρωταγωνιστή στο Πρίνστον, το 1947, αρχίζουν να παρεμβάλλονται στη φιλμική αφήγηση μια σειρά από αριστοτεχνικά φλας μπακ, αναδρομές του πρωταγωνιστή στο παρελθόν του ως νεαρού θεωρητικού φυσικού στην Ευρώπη, ως επίκουρου καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ και κυρίως ως επιστημονικού διευθυντή στο μυστικό κέντρο ερευνών του Λος Αλαμος, όπου θα δημιουργηθούν οι πρώτες ατομικές βόμβες ουρανίου και πλουτωνίου.

Ομως, η ροή της ταινίας διακόπτεται επίσης από τις σκηνές –συνήθως ασπρόμαυρες– της άτυπης δίκης που οργανώθηκε, το 1954, από την Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας των ΗΠΑ. Σε αυτήν την άτυπη αλλά ιδιαίτερα εξευτελιστική ανακριτική διαδικασία, ο Οπενχάιμερ υποχρεώθηκε να απολογηθεί για τις πολύ στενές φιλικές σχέσεις που είχε με κομμουνιστές και για την υποστήριξή του, στο παρελθόν, σε ιδέες και δράσεις του κομμουνιστικού κόμματος των ΗΠΑ.

«Η απαξίωση του πατέρα της ατομικής βόμβας»

Γεγονότα και συκοφαντικές υποψίες που, στη μεταπολεμική εποχή του Μακαρθισμού που διένυαν τότε οι ΗΠΑ, αρκούσαν για να χαρακτηριστεί ένας πολίτης ύποπτος προδοσίας. Τελικά, μερικές από τις παραπάνω «κατηγορίες» επιβεβαιώθηκαν –με δόλια μέσα– από την πλειοψηφία της ανακριτικής επιτροπής και αυτό συνεπαγόταν αυτομάτως ότι ο κατηγορούμενος δεν μπορούσε πλέον να διευθύνει ή να έχει πρόσβαση στα δεδομένα των ερευνών του Προγράμματος Μανχάταν.

Δεδομένου ότι ο Οπενχάιμερ ήταν ο διασημότερος Αμερικανός φυσικός και ο αναμφισβήτητος εθνικός ήρωας που με το έργο του επιτάχυνε το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, τότε πώς οι κακόβουλες εξεταστικές επιτροπές και τα ΜΜΕ κατάφεραν να αμαυρώσουν τη φήμη του και να εξουδετερώσουν την επιρροή των ιδιαίτερα ενοχλητικών απόψεων του σχετικά με τις πολεμικές εφαρμογές τις επιστήμης; Για τους σχεδιαστές αυτής της «δίκης», μόνο η υποψία προδοσίας θα μπορούσε να δικαιολογήσει τη δημόσια διατυπωμένη διαφωνία του Οπενχάιμερ τόσο με τον μεταπολεμικό πολλαπλασιασμό των πυρηνικών όπλων όσο και με το νέο πρόγραμμα δημιουργίας τής πολύ πιο καταστροφικής βόμβας υδρογόνου. Εξάλλου, κατά τη μεταπολεμική εποχή στις ΗΠΑ, είχε πλέον επιβληθεί ένα σκοτεινό οικονομικο-στρατιωτικό σύστημα ελέγχου, το οποίο, είτε μέσω των μυστικών υπηρεσιών είτε μέσω των χρηματοδοτήσεων και των υποτροφιών, επηρέαζε κάθε τομέα επιστημονικής έρευνας, και ειδικά τις έρευνες που σχετίζονταν με την αναζήτηση νέων πυρηνικών όπλων για τη διεθνή κυριαρχία της αμερικανικής πολεμικής μηχανής. Η καθολική υιοθέτηση του μακαρθισμού ως κυρίαρχη πολιτική των ΗΠΑ, επέβαλε λοιπόν τον πόλεμο στους διαπρεπείς Αμερικανούς διανοούμενους, καλλιτέχνες, αλλά και τους επιστήμονες, που με τις πιο ανατρεπτικές απόψεις τους αμφισβητούσαν αυτό το νέο μοντέλο ολοκληρωτισμού.

Συνεπώς, δεδομένων των απόψεων που είχε εκφράσει ο μεταμελημένος «πατέρας της ατομικής βόμβας» για την επείγουσα ανάγκη σύναψης διακρατικών συμφωνιών και διεθνών συμβάσεων για την κατάργηση των πυρηνικών όπλων, ο Οπενχάιμερ θα έπρεπε να τιμωρηθεί παραδειγματικά για τις αντιπολεμικές του απόψεις, δηλαδή να συκοφαντηθεί ως «προδότης» ώστε οι απόψεις του να μην επηρεάζουν τους άλλους επιστήμονες και την κοινή γνώμη.

Πώς εξηγείται, όμως, η ανάγκη της κυβέρνησης των ΗΠΑ να συκοφαντήσει αυτόν τον ιδιοφυή φυσικό και ικανότατο επιστημονικό διευθυντή του πρωτοποριακού Προγράμματος Μανχάταν, που άνοιξε διεθνώς το κουτί της πυρηνικής Πανδώρας;

Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι, από το 1942 έως το 1945, υπό τη διεύθυνση του Οπενχάιμερ στο Λος Αλαμος εργάζονταν οι κορυφαίοι φυσικοί της εποχής, όπως οι Hans Bethe, Isaac Rabi, Ernest Lawrence, Edward Teller, Leo Szilard, Seth Neddermeyer, ακόμη και ο νεότατος Richard Feynman. Ενώ εξωτερικοί αλλά στενοί συνεργάτες του Οπενχάιμερ ήταν ο Ενρίκο Φέρμι και ο Νιλς Μπορ.

Εκτός από αυτούς τους κορυφαίους επιστήμονες, για το φιλόδοξο Πρόγραμμα Μανχάταν εργάστηκαν 125 χιλιάδες άτομα, ενώ το κόστος του προγράμματος για τις ΗΠΑ έφτασε τα 2 δισεκατομμύρια δολάρια (που σήμερα θα αντιστοιχούσαν σε τουλάχιστον 30-40 δισ. δολάρια). Μόνο χάρη σε αυτές τις τεράστιες επενδύσεις των ΗΠΑ έγινε εφικτή, στις 12.07.1945, η πρώτη επιτυχημένη δοκιμή μίας βόμβας πλουτωνίου, ενώ έναν μήνα μετά ακολούθησε η πρώτη επιτυχής δοκιμή μίας βόμβας ουρανίου.

Η μεταπολεμική ύβρις: «ειρήνη» μέσω πυρηνικών

Μόλις ένα μήνα μετά, στις 6 και 9 Αυγούστου 1945, δύο ίδιες ατομικές βόμβες θα ισοπεδώσουν ολοσχερώς τις ιαπωνικές πόλεις Χιροσίμα και Ναγκασάκι. Μια ιδιαίτερα σκληρή και απάνθρωπη απόφαση των ΗΠΑ που ίσως δεν ήταν καθόλου αναγκαία, δεδομένου ότι ο πόλεμος βρισκόταν στο τέλος του. Εντούτοις, οι ΗΠΑ έπεισαν τους Αμερικανούς και τους συμμάχους τους ότι ήταν μια απολύτως απαραίτητη επιθετική ενέργεια, για να επισπεύσουν την άνευ όρων παράδοση της Ιαπωνίας, ώστε να αποφευχθεί η θυσία «ενός εκατομμυρίου Αμερικανών», που υποτίθεται ότι θα πέθαιναν αν συνεχιζόταν ο πόλεμος με την Ιαπωνία.

Ομως, μετέπειτα ιστορικές έρευνες έδειξαν ότι δεν υπήρχε τέτοιος κίνδυνος, καθώς και ότι πρόκειται για έναν εντελώς αυθαίρετο αριθμό Αμερικανών θυμάτων, που διαδόθηκε για καθαρά προπαγανδιστικούς λόγους για να καλύψει τη φρίκη που είχαν προκαλέσει οι εικόνες της καταστροφής και ο πολύ μεγάλος αριθμός θυμάτων μεταξύ του άμαχου πληθυσμού. Μόνο στη Χιροσίμα, η βόμβα ουρανίου θα σκοτώσει αμέσως 90 χιλιάδες άτομα, ενώ διπλάσιος αριθμός ατόμων θα πεθάνει, τα επόμενα χρόνια, από τη ραδιενέργεια.

Ιάπωνες θυσιάστηκαν στο όνομα της πρόσκαιρης μεταπολεμικής κυριαρχίας των ΗΠΑ. Και το χειρότερο η θυσία τους ήταν εντελώς μάταιη, επειδή, ως γνωστόν, αυτές οι τραγικές εξελίξεις οδήγησαν στον Ψυχρό Πόλεμο και στον λυσσαλέο ανταγωνισμό για τα πυρηνικά όπλα μεταξύ των νικητών. Πρόκειται για το μοντέλο της επισφαλούς ειρήνης μέσω του πυρηνικού ανταγωνισμού, που, από τότε μέχρι σήμερα, επικρατεί πλανητικά.

Κατανοούμε, λοιπόν, γιατί τόσο ο Οπενχάιμερ όσο και άλλοι πολύ σπουδαίοι φυσικοί, όπως ο Αϊνστάιν και ο Μπορ, μετάνιωσαν επειδή συναίνεσαν και βοήθησαν στη δημιουργία πυρηνικών όπλων. Και γι’ αυτό, μετά τον πόλεμο, αγωνίστηκαν με κάθε τρόπο κατά των πυρηνικών εξοπλισμών. Ωστόσο, μόνο ο Οπενχάιμερ διαπομπεύτηκε δημόσια και πλήρωσε πολύ ακριβά για τη μετέπειτα στάση του κατά των πυρηνικών όπλων. Και τιμωρήθηκε σκληρά, διότι ενώ πρωτοστάτησε στις έρευνες για τη δημιουργία τους κατόπιν έκανε ό,τι μπορούσε για να μη χρησιμοποιηθούν.