Νευροαισθητική: η ομορφιά είναι εγκεφαλική ή δεν υπάρχει

Ο παραδοσιακός και, μέχρι πρόσφατα, απόλυτος διαχωρισμός της Τέχνης από την Επιστήμη φαίνεται σήμερα ολότελα αυθαίρετος και καταχρηστικός. Το διαζύγιο των «θετικών» επιστημών από τις λεγόμενες «καλές» τέχνες όχι μόνο δεν θεωρείται πια αναγκαίο ή οριστικό, αλλά είναι και εμφανώς καταστροφικό, αφού περιορίζει και φτωχαίνει την επιστημονική σκέψη και ταυτόχρονα εξαϋλώνει κάθε καλλιτεχνική δημιουργία, καθιστώντας την μια υποκειμενική δραστηριότητα εντελώς αυθαίρετη.

Οι έρευνες της νευροαισθητικής μας αποκαλύπτουν ότι ο κοινός παρονομαστής αυτών των δύο τόσο διαφορετικών (φαινομενικά) προσεγγίσεων της πραγματικότητας είναι ο ανθρώπινος νους-εγκέφαλος: αποκλειστική έδρα κάθε δημιουργικής σκέψης μας, και συνεπώς η «μηχανή παραγωγής» κάθε τέχνης ή επιστήμης.

Στη συνέντευξη που ακολουθεί ο Θανάσης Ντινόπουλος υποστηρίζει ότι η «Νευροαισθητική» είναι ο νεόκοπος αλλά παραγωγικότατος διεπιστημονικός κλάδος που επιχειρεί να κατανοήσει τους εγκεφαλικούς μηχανισμούς που επιτρέπουν τη δημιουργία και την απόλαυση της τέχνης, καθώς και πώς η ίδια η εμπειρία της τέχνης, δηλαδή η αισθητική εμπειρία, τροποποιεί τις ανθρώπινες εγκεφαλικές δομές. Οπως μας αποκαλύπτει ο καθηγητής Θ. Ντινόπουλος, «η γνώση του εγκεφάλου ενισχύει την αίσθηση της ομορφιάς και το δέος που μας προκαλούν τα εκπληκτικά του επιτεύγματα και μας επιτρέπει να θαυμάζουμε όχι μόνο τα έργα τέχνης αλλά και το όργανο που τα δημιουργεί».

• Πριν από δεκαπέντε χρόνια κάποιοι νευροεπιστήμονες ένιωσαν ότι ήταν ώριμες οι συνθήκες για τη δημιουργία ενός ολότελα νέου πεδίου έρευνας με αντικείμενο μελέτης τις καλές τέχνες (πρωτίστως τη ζωγραφική). Ποιες επιστημονικές ή γνωστικές ανάγκες εξυπηρετεί αυτό το νέο, ιδιαίτερα φιλόδοξο ερευνητικό πρόγραμμα; Και σε τι διαφοροποιείται η νευροαισθητική από τις άλλες νευροεπιστήμες;

Πράγματι, οι νευροεπιστήμες ασχολούνται με τις τέχνες την τελευταία 15ετία περίπου, αλλά η άποψη ότι πίσω από την αντίληψη της ομορφιάς και την τέχνη κρύβονται (νευρο)βιολογικοί μηχανισμοί υπάρχει εδώ και αιώνες.

Η νευροαισθητική, σύμφωνα με τον Σεμίρ Ζέκι, καθηγητή νευροβιολογίας στο Πανεπιστημιακό Κολέγιο του Λονδίνου, ο οποίος «δηλώνει» τα τελευταία χρόνια καθηγητής νευροαισθητικής, αντλεί έμπνευση από την ανθρωπιστική και φιλοσοφική παράδοση. Είναι ένα αναπτυσσόμενο γνωστικό πεδίο, με το οποίο επιδιώκεται η κατανόηση της λειτουργικής οργάνωσης του εγκεφάλου εξετάζοντας ερωτήματα που έχουν σχέση με την αισθητική εμπειρία και την καλλιτεχνική δημιουργία.

Με άλλα λόγια, είναι δυνατόν με τη μελέτη των έργων της τέχνης να αποκρυπτογραφηθεί ο τρόπος που λειτουργεί ο εγκέφαλος. Ταυτόχρονα, η κατανόηση της νευροφυσιολογίας της οπτικής αντίληψης είναι δυνατόν να αποκαλύψει στους καλλιτέχνες κόσμους και τρόπους εικαστικής έκφρασης που δεν γνωρίζουν ότι υπάρχουν.

• Ποιοι είναι οι βιολογικοί μηχανισμοί της δημιουργίας ή της απόλαυσης ενός έργου τέχνης;

Είναι προφανές ότι την ειδική αίσθηση που δέχεται το ωραίο, πρέπει να την αναζητήσουμε στον εγκέφαλο. Ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται τα αντικείμενα και τις καταστάσεις, δημιουργεί μια εικονική πραγματικότητα του κόσμου και μας επιτρέπει να αλληλεπιδρούμε αποτελεσματικά με το περιβάλλον.

Η «πραγματικότητα» που δημιουργεί ο εγκέφαλος βασίζεται στη δημιουργία εννοιών. Και, όπως εξηγώ αναλυτικά στο τελευταίο βιβλίο μου, οι έννοιες αυτές μπορούν να διακριθούν σε κληρονομούμενες και επίκτητες-συνθετικές. Πρέπει να υπάρχει ένα είδος μηχανισμού που να επισημαίνει ότι ένα συγκεκριμένο τοπίο, παραδείγματος χάριν, πλησιάζει στο να ικανοποιήσει την έννοια που έχουμε διαμορφώσει στον εγκέφαλό μας για το τέλειο τοπίο.

Πειράματα, που έγιναν από τον Ζέκι, έδειξαν ότι όταν οι εθελοντές αξιολογούν π.χ. έναν πίνακα, μια τοπιογραφία, ως όμορφο υπάρχει αυξημένη δραστηριότητα στον κογχικο-μετωπιαίο φλοιό, μια περιοχή η οποία είναι μόνο τμήμα του εκτεταμένου συστήματος ανταμοιβής του εγκεφάλου, στο οποίο συμμετέχουν και άλλες φλοιικές και υποφλοιικές περιοχές.

Η μεγαλύτερη δραστηριότητα στην περιοχή αυτή δεν αφορά μια συγκεκριμένη κατηγορία πινάκων. Οι τοπιογραφίες που θεωρούνται όμορφες μπορούν να αυξάνουν εξίσου τη δραστηριότητα στον κογχικο-μετωπιαίο φλοιό όσο και οι προσωπογραφίες, οι νεκρές φύσεις ή τα αφηρημένα έργα που θεωρούνται όμορφα. Ο κοινός παρονομαστής είναι ότι ο πίνακας θεωρείται όμορφος. Η ομορφιά, επομένως, είναι ανάκλαση στον εξωτερικό κόσμο μιας έννοιας που κατασκευάζεται από τον εγκέφαλο, τον κάθε εγκέφαλο.

Πέρα από το σύστημα ανταμοιβής, μπορεί να συμμετέχουν στην εκτίμηση της ομορφιάς και άλλες εγκεφαλικές περιοχές, ανιχνεύοντας ανωμαλίες χρονικές ή μεγέθους, καθώς και οι «νευρώνες κάτοπτρα». Πώς οι νευρώνες κάτοπτρα συμβάλλουν, μέσω ενσυναίσθησης, στη συναισθηματική απόλαυση που μας προσφέρουν όλα τα είδη της τέχνης, μουσική, ζωγραφική, γλυπτική, χορός; Μέσα από τα έργα της τέχνης ίσως να δημιουργείται ένα είδος συντονισμού, ή ταύτισης, ανάμεσα στα συναισθήματα των δημιουργών και των θεατών, τα οποία δεν είναι κατ’ ανάγκη τα ίδια αλλά είναι της ίδιας υφής.

Υπάρχουν, επίσης, νόμοι ή αρχές που διέπουν την οπτική οργάνωση, τους οποίους εφαρμόζει τόσο ο καλλιτέχνης, συνειδητά ή ασυνείδητα, προκειμένου να διεγείρει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις οπτικές περιοχές του εγκεφάλου όσο και ο θεατής προκειμένου να κατανοήσει το έργο του καλλιτέχνη. Ορισμένοι από τους νόμους αυτούς είναι η ομαδοποίηση, η αντίθεση, η απομόνωση ενός οπτικού χαρακτηριστικού και η συμμετρία.

Κατά συνέπεια, όταν πραγματώνεται η συνθετική έννοια, δραστηριοποιείται ο κατοπτρικός μηχανισμός, εφαρμόζονται οι νόμοι ή η «γραμματική της ομορφιάς και της τέχνης» (ή εντέχνως παραβιάζονται) και δεν ανιχνεύονται ανωμαλίες χρονικές ή μεγέθους από τον εγκέφαλο, τότε η ομορφιά, ή ένα έργο τέχνης, δεν περιγράφεται, δεν χρειάζεται ρηματικούς υπαινιγμούς, απλώς βιώνεται ως αποκάλυψη.

• Πώς όμως η νοητική σύλληψη του ωραίου, της ομορφιάς των αισθητικών αντικειμένων συμβάλλει στην επιβίωση και την εξέλιξη των ανθρώπων;

Η ομορφιά βρίσκεται παντού, έχει στενή σχέση με την όραση αλλά και τις άλλες αισθήσεις. Με το ζευγάρωμα και τον έρωτα επίσης. Ετσι προκύπτουν και οι στρατηγικές σεξουαλικής επιλογής συντρόφου σε πολλά ζώα και στον άνθρωπο (πρόκειται για τελετουργική αποκάλυψη προς το θηλυκό των φυσικών και νοητικών χαρακτηριστικών του αρσενικού).

Το σύστημα ανταμοιβής είναι ένα από τα πιο βασικά συστήματα κινητοποίησης της δραστηριότητας του εγκεφάλου (και του οργανισμού) και είναι υπεύθυνο για την αίσθηση της ευχαρίστησης και της ηδονής που συνδέεται με το φαγητό, το ποτό και το σεξ. Τα κύτταρα των περιοχών που συγκροτούν το σύστημα αυτό συνδέονται με πολύπλοκο τρόπο μεταξύ τους καθώς και με περιοχές του εγκεφάλου που έχουν σχέση με τα συναισθήματα, τη μνήμη και άλλες ανώτερες γνωσιακές λειτουργίες. Αυτός είναι ο λόγος που τα κέντρα ανταμοιβής είναι δυνατόν να δραστηριοποιηθούν όχι μόνο από συγκεκριμένα ερεθίσματα αλλά και «αυθαίρετα»: οι ιδέες, ή οι συνθετικές έννοιες, είναι σε θέση να μας παρέχουν ευχαρίστηση.

Υπάρχει ισχυρή αλληλεπίδραση του συστήματος ανταμοιβής και του συστήματος του στρες. Το χρόνιο στρες έχει ανασταλτική επίδραση στο σύστημα ανταμοιβής και είναι υπεύθυνο για τη δυσφορία που χαρακτηρίζει την κατάσταση αυτή. Η τέχνη και η ομορφιά ενεργοποιούν το σύστημα ανταμοιβής και αναστέλλουν το σύστημα του στρες. Επομένως, και υπό το πρίσμα αυτό, η θετική επίδραση της τέχνης και της ομορφιάς αποτελεί μεγάλο πλεονέκτημα για την επιβίωση του ανθρώπου. Η ομορφιά, και με την πιο στενή βιολογική έννοια, απέχει πολύ από το να είναι άχρηστη.

• Τι απομένει από τη «μαγεία» της Μεγάλης Τέχνης αν τόσο η δημιουργία όσο και η απόλαυσή της εξαρτώνται, και σε μεγάλο βαθμό καθορίζονται από πολύπλοκες εγκεφαλικές δομές, οι οποίες εξελίχθηκαν αρχικά για να επιτελούν εντελώς διαφορετικές λειτουργίες;

Η μαγεία της τέχνης δεν χάνεται γνωρίζοντας την πολυπλοκότητα της δομής και της λειτουργίας του εγκεφάλου. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν εξελίχθηκε για να διατυπώσουμε τη θεωρία της σχετικότητας και της εξέλιξης των ειδών, ούτε για να υποστηρίξουμε ότι το σύμπαν δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια τυχαία, αυθόρμητη διακύμανση του «τίποτε» (του κβαντικού κενού). Ο εγκέφαλος εξελίχθηκε για να διασφαλίσει την επιβίωση του είδους μας.

Ωστόσο, έχετε δίκιο, η εξέλιξη δεν σχεδιάζει τίποτα. Ολα αυτά είναι τα προϊόντα (ή τα παραπροϊόντα αν θέλετε) της τεράστιας αύξησης του ανθρώπινου εγκεφάλου τα τελευταία 3.5 εκατομμύρια χρόνια.

Και όμως, όλες οι ανώτερες νοητικές λειτουργίες, αυτές που μας καθιστούν κατ’ εξοχήν ανθρώπους, μεταξύ των οποίων και η δημιουργία και η απόλαυση των έργων της τέχνης, υπάρχουν και αναδύονται, ως εκ θαύματος, από την ξέφρενη δραστηριότητά του. Επομένως αυτή είναι η φύση μας, έστω και αν δεν σχεδιαστήκαμε αρχικά έτσι.

Η εξέταση, στη συνέχεια, από την επιστήμη των ανώτερων αυτών νοητικών χαρακτηριστικών δεν έχει ως στόχο την απομυθοποίηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας, αλλά τον εμπλουτισμό της αισθητικής εμπειρίας. Αν καταλάβουμε ότι η τέχνη είναι παράγωγο του εγκεφάλου και αποκρυπτογραφήσουμε όλες τις «τεχνικές» λεπτομέρειες για το θέμα αυτό, μπορεί να λυθεί το μυστήριο, αλλά δεν θα θιγεί το θαύμα.

Επομένως, η γνώση του εγκεφάλου ενισχύει την αίσθηση της ομορφιάς και το δέος που μας προκαλούν τα εκπληκτικά του επιτεύγματα και μας επιτρέπει να θαυμάζουμε όχι μόνο τα έργα αλλά και το όργανο που τα δημιουργεί (και αυτό είναι κάτι πολύ σημαντικό που προστίθεται στη «μαγεία» της τέχνης).

Εξάλλου, όπως και εσείς έχετε επισημάνει σε ένα σχετικό άρθρο σας στην «Εφ.Συν.», οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έπαψαν να θαυμάζουν το ουράνιο τόξο παρότι κατανοούν τις φυσικές προϋποθέσεις της ύπαρξής του.

• Με το αξιόλογο συγγραφικό και μεταφραστικό έργο σας έχετε συμβάλει σημαντικά στη διάδοση των ιδεών της νευροαισθητικής στον τόπο μας. Ποιο είναι όμως σήμερα το ερευνητικό καθεστώς αυτού του νέου επιστημονικού κλάδου στα ελληνικά πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα;

Ο Ζέκι έστρεψε πρόσφατα το επιστημονικό ενδιαφέρον του στην αφηρημένη ομορφιά των μαθηματικών εξισώσεων, δηλαδή στην ομορφιά που απορρέει από καθαρά νοητικές διεργασίες. Για τη μελέτη του χρησιμοποίησε 15 μαθηματικούς μεταπτυχιακού ή μεταδιδακτορικού επιπέδου, οι οποίοι κλήθηκαν να αξιολογήσουν, μέσα σε έναν μαγνητικό τομογράφο, σειρά εξισώσεων ως όμορφες, ουδέτερες ή άσχημες.

Διαπιστώθηκε ότι όσο πιο όμορφη κρινόταν από τους εθελοντές η εξίσωση, τόσο πιο έντονη ήταν η ενεργοποίηση του κογχικο-μετωπιαίου φλοιού (για όσους έχουν την περιέργεια, ως η πιο όμορφη εξίσωση κρίθηκε η ταυτότητα Όιλερ). Ο Αϊνστάιν έχει πει ότι το βασικό χαρακτηριστικό ενός μαθηματικού τύπου ο οποίος είναι αληθής είναι η ομορφιά. Με τέτοιου είδους πρωτοποριακά πειράματα αποκτούμε γνώσεις που διευρύνουν την άποψη που έχουμε για τα πράγματα.

Στην Ελλάδα δεν νομίζω ότι γίνονται ανάλογες μελέτες. Προσωπικά δεν έχω πρόσβαση στη σχετική τεχνολογία των απεικονιστικών τεχνικών του εγκεφάλου και εκείνοι που έχουν πρόσβαση θέτουν προφανώς ως προτεραιότητα τις διαγνωστικές ανάγκες ή άλλα ερευνητικά αντικείμενα.

Στο συγγραφικό και μεταφραστικό επίπεδο έχουν γίνει ενθαρρυντικές προσπάθειες τα τελευταία χρόνια, με αποτέλεσμα το γνωστικό αυτό αντικείμενο να εισχωρεί σταδιακά σε προπτυχιακά και μεταπτυχιακά προγράμματα σπουδών. Παραδείγματος χάριν, ορισμένες από τις σχετικές μεταφράσεις και τα βιβλία μου περί αισθητικής και τέχνης προτείνονται ως διδακτικά εγχειρίδια στο Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών της Σχολής Καλών Τεχνών του ΑΠΘ.

Διδάσκω, επίσης, μάθημα επιλογής με τίτλο «Εγκέφαλος και Τέχνη» στο Τμήμα Κτηνιατρικής και σε μεταπτυχιακό πρόγραμμα του Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Επιπλέον, το 2013 διεξήχθη στην Αθήνα συνέδριο περί νευροαισθητικής, το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία, αν κρίνουμε από την ποιότητα των εισηγήσεων, τη μεγάλη προσέλευση και το αμείωτο ενδιαφέρον του κοινού. Τέλος, προγραμματίζεται η διεξαγωγή συνεδρίου τον Μάιο του 2015 στη Θεσσαλονίκη με θέμα την αισθητική. Στο συνέδριο αυτό μεγάλο μέρος των εισηγήσεων θα αφορούν τη νευροαισθητική, ενώ η κύρια, η εναρκτήρια ομιλία θα δοθεί από τον Σεμίρ Ζέκι, ο οποίος, γνωρίζοντας το έργο που επιτελείται στην Ελλάδα, δέχτηκε να συμμετάσχει με μεγάλη προθυμία.

Ποιος είναι

Ο Θανάσης Ντινόπουλος είναι καθηγητής Ανατομικής και Ιστολογίας στο ΑΠΘ. Διετέλεσε πρόεδρος της Κτηνιατρικής Σχολής του ΑΠΘ και της Ελληνικής Εταιρίας για τις Νευροεπιστήμες και επί μια δωδεκαετία διευθυντής του Εργαστηρίου Ανατομικής και Ιστολογίας. Εκτός από Ανατομική και Ιστολογία διδάσκει το πρωτοποριακό μάθημα επιλογής «Εγκέφαλος και Tέχνη».

Συγγραφέας πολυάριθμων ειδικών επιστημονικών άρθρων αλλά και αξιόλογων εκλαϊκευτικών βιβλίων. Ειδικότερα από τις επιστημονικές εκδ. Παρισιάνου κυκλοφορούν τέσσερα αξιόλογα βιβλία του: «Εγκέφαλος και Τέχνη», «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο: μια νευροβιολογική ανάγνωση», «Νευροηθική» και πρόσφατα το «Νευροαισθητική ή γιατί οι άντρες προτιμούν τις ξανθές».

Με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του Θ. Ντινόπουλου «Νευροαισθητική ή γιατί οι άντρες προτιμούν τις ξανθές» θα πραγματοποιηθεί στη Στοά του Βιβλίου παρουσίαση και συζήτηση την Παρασκευή 27-2-15, στις 19.30.

Για το βιβλίο θα μιλήσουν, εκτός από τον συγγραφέα, ο Ξενοφών Σαχίνης, εικαστικός και καθηγητής Χαρακτικής στο ΑΠΘ, η Ρεγγίνα Αργυράκη, καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Τέχνης και Αισθητικής στο ΑΠΘ, και ο Παύλος Χριστοδουλίδης, ομότιμος καθηγητής Φιλοσοφίας και Αισθητικής του ΕΚΠΑ.