Το αλησμόνητο ύφος και ήθος του Γιώργου Γραμματικάκη

Συγκλονισμένοι από τη χθεσινή είδηση του θανάτου του λαμπρού φυσικού και δημοφιλούς συγγραφέα Γιώργου Γραμματικάκη, παρουσιάζουμε μεγάλο μέρος της συνέντευξης που μας παραχώρησε στις 9.2.2013, με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του «Ενας αστρολάβος του oυρανού και της zωής»

● Στο τελευταίο βιβλίο σας «Ενας αστρολάβος του oυρανού και της zωής» εξετάζετε από πολλές πτυχές την κατάσταση του σύγχρονου ανθρώπου, τον οποίο εύστοχα αποκαλείτε «ο μετέωρος άνθρωπος». Αυτή η επισφαλής κατάσταση «μετεωρισμού», που εκδηλώνεται ως απουσία σταθερών αναφορών, πόσο απειλητική μπορεί να αποδειχτεί για το μέλλον μας;

Ο σύγχρονος άνθρωπος αισθάνεται πράγματι «μετέωρος». Xωρίς έρμα, χωρίς προφανή σημεία ισορροπίας. Γνωρίζει πια ότι ο πλανήτης, που τον φιλοξενεί, αποτελεί μια απειροελάχιστη κουκκίδα σε ένα απέραντο και αδιάφορο Σύμπαν. Ενώ παράλληλα έχουν κλονισθεί οι τυφλές βεβαιότητες που του προσέφεραν οι ιδεολογίες ή τα θρησκευτικά του στηρίγματα. Στην κοσμική και ψυχολογική αυτή μοναξιά του ανθρώπου έμελλε να προστεθεί και η κυριαρχία ενός ανάλγητου οικονομικού συστήματος, που ενισχύει τις αδικίες και την ανασφάλεια. Ακόμα και τον ίδιο τον πλανήτη απειλεί ο παραλογισμός της εποχής.

Ποια είναι λοιπόν η έξοδος –αν υπάρχει– σε αυτό το απειλητικό μέλλον, που είναι ήδη παρόν; Θα το πω επιγραμματικά: μόνον η αποκατάσταση κάποιων αξιών, που για την ώρα βρίσκονται εξόριστες· κι ωστόσο δεν έχει παύσει να τις λαχταρά η ανθρώπινη ψυχή.

Ο μετέωρος άνθρωπος υποπτεύεται ήδη ότι μόνον ένας κόσμος που ξεκινά από αυτόν και καταλήγει στον άλλο –τους άλλους μετέωρους ανθρώπους– έχει κάποια λογική υπάρξεως ή την ικανότητα να επιβιώσει.

Υπονοείται έτσι η ανάγκη ενός καινούργιου ανθρωπισμού, που θα στηρίζεται στην αδιάψευστη επιστημονική γνώση αλλά και στον σεβασμό του περιβάλλοντος ή τις αξίες του πολιτισμού, που ελάμπρυναν μέχρι τώρα την ανθρώπινη πορεία. Οσο κι αν ηχεί ουτοπική, μόνο μια παρόμοια οπτική θα επαναφέρει τον άνθρωπο, όχι βέβαια στο κέντρο του Σύμπαντος, αλλά στο κέντρο της ίδιας του της ιστορίας και στην ισορροπία με τους άλλους και τον εαυτό του.

● Στην εποχή μας, παράλληλα με την εκρηκτική πρόοδο της επιστήμης, γνωρίζουν εντυπωσιακή έξαρση και ποικίλα «αντιεπιστημονικά» ρεύματα: αστρολογία και προφητείες καταστροφής –όπως η πρόσφατη για τη συντέλεια του κόσμου το 2012– δεισιδαιμονίες και γιατροσόφια· ακόμα και φόβοι ότι μας επιβουλεύονται οι εξωγήινοι! Πώς ερμηνεύετε ή σχολιάζετε εσείς αυτήν την άνθηση του παραλόγου;

Φοβούμαι ότι τα πράγματα είναι χειρότερα από ό,τι τα περιγράφετε. Διότι, όταν ακόμα και επίσημοι θεσμοί –στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, για παράδειγμα– αμφισβητούν τη Θεωρία της Εξελίξεως, ή εδώ, στα πάτρια εδάφη, την εξορίζουν από τα σχολικά βιβλία, τότε η «άνθηση» αυτή ξεπερνά τα όρια της γραφικότητας. Γίνεται συχνά επικίνδυνη. Στην ελαφρότερη πλευρά της ανήκει η εκμετάλλευση των αφελών από αστρολόγους, χειρομάντες, εμβριθείς μελετητές των ζωδίων. Καμιά φορά, όμως, το αντιορθολογικό αυτό ρεύμα φθάνει στα άκρα. Οταν ο λαμπρός κομήτης «Hale - Bopp» πλησίαζε τη Γη το 1997, νέοι άνθρωποι, οπαδοί μιας αιρέσεως στην Αμερική, αυτοκτόνησαν για να συναντηθούν με τους εξωγήινους που, όπως πίστευαν, κατοικούσαν στην ουρά του κομήτη!

Το φαινόμενο έχει πολλαπλές ερμηνείες. Είναι πρώτα αναντίρρητο ότι η ισχύς της επιστήμης έχει περιορισμένο πεδίο δράσεως. Μεγάλη ευθύνη γι’ αυτό έχει μια σχολική παιδεία που κάνει τις επιστημονικές ιδέες απωθητικές, και τις περιορίζει σε ορισμούς και απομνημόνευση τύπων. Επίσης, ενώ έχει απαλυνθεί ο δογματισμός της Εκκλησίας και δεν λείπουν και τα φωτεινά μυαλά της, υπάρχει ένας ισχυρός πυρήνας που αισθάνεται πάντα εχθρικός προς την επιστημονική πρόοδο. Αρκεί να θυμηθεί κανείς τα όσα κωμικοτραγικά γράφτηκαν και ακούσθηκαν σε σχέση με το «Σωματίδιο του Θεού» και την πρόσφατη ανακάλυψή του.

Ευθύνες, όμως, για την άνθηση αυτής της ιδιότυπης υποκουλτούρας, υπάρχουν και στην άλλη πλευρά. Ο αποκαλούμενος «ορθολογισμός» υπερασπίζεται συχνά τις επιστημονικές ιδέες με φανατισμό και αλαζονεία, που δεν αφήνουν περιθώρια στον διάλογο και την πειθώ. Η ανθρώπινη ζωή έχει όμως ανάγκη από κάποια μεταφυσική αύρα, ακόμα και από μύθους· αρκεί να μην κρύβουν ιδιοτέλεια. Φοβούμαι λοιπόν ότι η «συμπόρευση» της επιστήμης με την ίδια της την άρνηση θα διαρκέσει…

● Στη συγγραφική σας πορεία –από το «Κόμη της Βερενίκης» στο «Η αυτοβιογραφία του φωτός» και σήμερα στο «Ενας αστρολάβος του ουρανού και της ζωής»– αναζητήσατε επίπονα το προσωπικό νόημα του Κόσμου. Σε όλα σας τα βιβλία, ωστόσο, η ορθολογική προσέγγιση της επιστήμης διαπλέκεται με τη μυθολογική και την καλλιτεχνική προσέγγιση της πραγματικότητας. Θεωρείτε πως είναι πλέον εφικτή η υπέρβαση του σχιζοειδούς διαχωρισμού της επιστήμης από την τέχνη και τον πολιτισμό, που αιώνες τώρα στοιχειώνει τη δυτική σκέψη;

Ο διαχωρισμός της επιστήμης από την τέχνη, δεν στοιχειώνει μόνον –όπως σωστά παρατηρείτε– τη δυτική σκέψη. Στερεί επίσης και από τις δύο τη δυνατότητα αλληλεπιδράσεως, ενώ στενεύει επικίνδυνα και τους ορίζοντες του ανθρώπου. Την υπέρβαση λοιπόν αυτού του διαχωρισμού δεν θεωρώ απλώς εφικτή, αλλά και αναγκαία. Ισως να μη βρίσκεται εκεί το νόημα του κόσμου, ευκολύνεται όμως ουσιαστικά η αναζήτησή του.

Αξίζει πρώτα από όλα να επισημανθεί ότι, παρά το επιφανειακό χάσμα που τις χωρίζει, η επιστήμη με την τέχνη εδράζονται σε ένα κοινό έδαφος. Οπως έχει παρατηρήσει από παλιά ο Αρθουρ Kέσλερ, το μεγαλείο της επιστήμης δεν βρίσκεται σε μια αλήθεια πιο απόλυτη από την αλήθεια του Μπαχ ή του Τολστόι. Βρίσκεται σε αυτήν καθ’ εαυτή την πράξη της δημιουργίας της. Η επιστήμη είναι πράγματι στον πυρήνα της μια διαδικασία δημιουργίας. Το γεγονός αυτό υποδεικνύει ότι το χάσμα που τη χωρίζει από τις άλλες εκφράσεις του ανθρώπινου πολιτισμού είναι εν πολλοίς τεχνητό.

Εχω όμως την αίσθηση ότι το χάσμα αυτό αρχίζει ίσως να γεφυρώνεται. Ετσι, τα βιβλία εκλαϊκευμένης επιστήμης –που είναι ένας αδόκιμος όρος!– έχουν μια πραγματική άνθηση, ενώ η λογοτεχνία και η ποίηση εμπνέονται συχνά από τις ιδέες και τα πρόσωπα της επιστήμης. Δύο σπουδαίες, τέλος, μορφές τέχνης, το θέατρο και ο κινηματογράφος, έχουν πρόσφατα περιλάβει στη δραματουργία τους τις επιστημονικές μορφές του Χάιζενμπεργκ και του Γκέντελ, του Φέινμαν ή του Νάις. Προς αυτή την κατεύθυνση, της γεφυρώσεως του χάσματος, έχει συμβάλει με ποικίλες εκδηλώσεις και η Ενωση Ελλήνων Φυσικών.

Δεν έχομε άλλωστε χρείαν άλλων μαρτύρων. Οπως ήδη επισημάνατε, ο συνομιλητής σας σήμερα προσπαθεί με τα βιβλία του να προσεγγίσει την επιστήμη με τρόπο ποιητικό –έτσι λέγεται!– και με συχνές αναφορές στην τέχνη ή τη Φιλοσοφία. Η μεγάλη απήχησή τους στο κοινό δείχνει ότι ο δρόμος αυτός, που συνενώνει τα επιφανειακά αντίθετα, αποτελεί μια αδήριτη ανάγκη. Παρατηρήθηκε όμως και το αντίστροφο. Η «Κόμη της Βερενίκης» και η «Αυτοβιογραφία του φωτός» υπήρξαν πηγή εμπνεύσεως για προικισμένους καλλιτέχνες και έγιναν τηλεοπτική σειρά αλλά και πίνακες ζωγραφικής, θεατρικά δρώμενα αλλά και σπουδαίες συνθέσεις μουσικής.

Τον ίδιο δρόμο φαίνεται να ακολουθεί και ο «Αστρολάβος». Ας σημειωθεί ότι αυτή η προσπάθεια συγκλίσεως του επιστημονικού λόγου με τη μουσική ή τις άλλες μορφές τέχνης γίνεται δεκτή από τον κόσμο με ενδιαφέρον και μέθεξη. Οσο όμως κι αν υπάρχουν κάποια δείγματα συγκλίσεως, ο δρόμος είναι ακόμα μακρύς και ανηφορικός. Η κάθε έκφραση του πολιτισμού έχει τη δική της ταυτότητα και η συνομιλία της με την επιστήμη έχει συχνά τη μορφή ψιθύρων.

● Τέλος μια ερώτηση, όχι στον συγγραφέα αλλά στον πανεπιστημιακό δάσκαλο. Η τρέχουσα οικονομική-πολιτική κρίση επηρεάζει αρνητικά και υπονομεύει εμφανώς το μέλλον της επιστημονικής παιδείας και έρευνας στην Ελλάδα. Υπάρχει ορατή έξοδος;

Η επιστημονική έρευνα δεν έχαιρε ποτέ ιδιαίτερης εκτίμησης, ούτε από την ελληνική κοινωνία, ούτε από το πολιτικό μας σύστημα. Χάρη όμως στο αξιόλογο δυναμικό, που στελέχωσε τα τελευταία χρόνια τα ελληνικά Πανεπιστήμια, αλλά και στη συνδρομή των ευρωπαϊκών προγραμμάτων, που αφθονούσαν κατά το ίδιο διάστημα, –και, για να είμαστε ειλικρινείς, συχνά διέφθειραν το ερευνητικό μας «ήθος»– έγινε μια ουσιώδης πρόοδος. Ετσι, δημιουργήθηκαν νησίδες εξαιρετικής «ποιότητας» στην έρευνα, που ανακλούσαν βέβαια και στον χώρο της παιδείας.

Είναι ένα από τα καλά κρυμμένα μυστικά, αφού μόνον τα δεινά και τα ευτελή κυριαρχούν στα μέσα ενημέρωσης: τα στοιχεία, πάντως, δείχνουν ότι η Ελλάδα είχε και έχει ακόμα μια ερευνητική παρουσία πολύ πιο σημαντική από ό,τι θα προϋπέθετε ο πληθυσμός και η ερευνητική της παράδοση.

Τώρα, βέβαια, που οι ιερές αγελάδες σχεδόν στέρεψαν και η «κρίση» κόβει την ανάσα και τις ζωές μας, ηχεί παράλογο να μιλά κανείς για έρευνα και επιστήμη. Δεν είναι όμως έτσι. Τα σοβαρά έθνη γνωρίζουν –και το εφαρμόζουν– ότι «ανάπτυξη» χωρίς την ενίσχυση της πρωτογενούς έρευνας δεν νοείται. Η Ελλάδα έχει επιπλέον το πλεονέκτημα ότι διαθέτει εξαίρετους νέους ερευνητές, που σήμερα βλέπουν τα όνειρά τους να συντρίβονται και αναζητούν δρόμους διαφυγής.

Ορατή, πάντως, έξοδος προς το παρόν δεν φαίνεται να υπάρχει. Υπάρχει όμως η αδήριτη ανάγκη να συντηρηθούν όσο γίνεται, με επιμονή και με πάθος, οι ερευνητικές «εστίες» στη χώρα μας. Κι ακόμα να συντηρηθεί η ελπίδα ότι, όταν έλθουν καλύτερες μέρες –γιατί δεν μπορεί, θα έλθουν!–, η επιστημονική έρευνα θα παύσει να είναι ο παρίας της ελληνικής «αναπτύξεως» και θα αποκτήσει ερείσματα και προοπτικές. Αν αυτό γίνει, κάποιες από τις απαντήσεις, που δόθηκαν προηγουμένως, θα είχαν ίσως διαφορετικό περιεχόμενο.