Ο άλλος ελληνοκεντρισμός του Παναγιώτη Γεωργουδή

Με την ποίηση και τη σκέψη του Παναγιώτη Γεωργουδή πρωτοήρθα σε επαφή κατά τη διάρκεια μιας εθνογραφικής έρευνας, που ελπίζω να κατατεθεί σύντομα ως διδακτορική διατριβή, πάνω στις διαδρομές της αντισυμβατικής ιστορίας στη σύγχρονη Ελλάδα.

Ηταν οι τελευταίοι μήνες του «πεδίου» μου· είχα ήδη περάσει καιρό μελετώντας τις τροπές της εναλλακτικής ιστορικής έρευνας και πια έτεινα προς το συμπέρασμα ότι οι εξατομικευμένες αναζητήσεις του πλήθους, διαποτισμένες και τελικά χαλιναγωγημένες από τον κραταιό εθνοκεντρισμό του εκπαιδευτικού συστήματος συνήθως παραμένουν σε τροχιά γύρω από το εθνικιστικό παράδειγμα αντί να εξερευνούν ετεροτοπίες.

Μάλιστα, οι περισσότερες συνεκβάλλουν σε έναν «ντοπαρισμένο» εθνικισμό που αναβιώνει την πιο αρχέγονη αντίληψη του έθνους και καταφεύγει σε κάθε λογής ανορθολογικές υπερβολές προκειμένου να εξάρει το ελληνικό DNA. Μέσα σε αυτό το ελληνοκεντρικό milieu, η αρχαία Ελλάδα αποτελεί το απόλυτο σημείο αναφοράς.

Ωστόσο, αντί να εμπνέει προς μια κριτική και αέναη αναθεώρηση των όρων ζωής, προσεγγίζεται φορμαλιστικά και ενίοτε φετιχιστικά ως το απόλυτο δέον και το όριο της ανθρώπινης εξέλιξης - γι’ αυτό και της αποδίδονται ρομπότ, κοσμοσκάφη και άλλα τεχνολογικά ή μη θαύματα. Γνωρίζουμε βέβαια πλέον ότι η επίκληση του αρχαιοελληνικού μεγαλείου στους νεότερους χρόνους δεν υπηρέτησε πάντοτε χειραφετητικές αξίες: προσανατόλισε δημιουργικά τη νεωτερική σκέψη, αλλά και θεμελίωσε τον ευρωπαιοκεντρισμό καθώς κορυφωνόταν η αποικιοκρατική διαδικασία.

Νομιμοποίησε το αίτημα για δημιουργία ελληνικού κράτους, αλλά και καθήλωσε επί μακρόν την Ελλάδα σε έναν στείρο αρχαϊσμό. Τις τελευταίες δεκαετίες, συνήθως, επιστρατεύεται από έναν συμπλεγματικό εθνικισμό, ο οποίος σκαρώνει θεωρίες πολιτισμικής διάχυσης που ανάγουν τα πάντα στους εθνικούς προγόνους. Και είναι φανερό πλέον ότι η ακροδεξιά επιδιώκει να πλασαριστεί διαμέσου της αρχαίας Ελλάδας.

Πολύ πριν ο Κασιδιάρης υποστηρίξει ότι το σύμβολο που φιγουράρει στο χέρι του είναι αρχαιοελληνικό και όχι ναζιστικό, ένας πληροφορητής μού είχε εξηγήσει ότι ο εθνικοσοσιαλισμός δεν είναι κάτι μεμπτό: «υπήρχε και στην αρχαία Ελλάδα»... Επειτα από κάποια χρόνια καταγραφής ανάλογων απόψεων, είχα αναπτύξει μια ανακλαστική καχυποψία απέναντι στις νεοελληνικές χρήσεις της αρχαιότητας.

Δύο ποιητικές συλλογές του Παναγιώτη Γεωργουδή -η «Διαλεκτική του Λυρισμού», του 2008, και το «Πέραν» του 2011- λειτούργησαν ως αντίδοτο στον κυνισμό που μου γεννούσε η κατατριβή μου με τις αντιδραστικές παραλλαγές του ελληνοκεντρισμού. Διατρέχοντας αναγνωριστικά τις σελίδες, αναγνώρισα σε αφθονία ένα υλικό που εν πρώτοις φάνταζε φθαρμένο από την πολυχρησία και την ελληνοκεντρική κατάχρησή του: ακόμα και ο Σπαρτιάτης πολεμιστής ήταν εκεί.

Αλλά διαβάζοντας πιο προσεχτικά, γιατί ο πόνος που είχε ποτίσει κάθε στίχο το απαιτούσε αδιαπραγμάτευτα, είδα ότι ο Γεωργουδής δεν χρησιμοποιεί την εκπαίδευση του Σπαρτιάτη πολεμιστή παρά ως μία ειδική μεταφορά: τέτοια, λέει ο Γεωργουδής, πρέπει να είναι η μαθητεία στις αξίες για να σταθεί ο άνθρωπος αταλάντευτος στις Θερμοπύλες της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της ισότητας και της αδελφοσύνης. Ανακάλυψα ότι η ποίησή του είναι ένας παιάνας για τις πάντα μαινόμενες μάχες του πνεύματος απέναντι στην εξουσία.

Στην πρώτη γραμμή των μαχών αυτών παρατάσσει τους Ελληνες φιλοσόφους, όχι μόνο τους αρχαίους αλλά και συγκριτικά αδόξαστες μορφές, που ωστόσο κράτησαν τη σπίθα της αντίστασης ζωντανή στους αιώνες και τη μετέδωσαν από γενιά σε γενιά: τους αδελφούς Λυκούδη, τον Χριστόφορο Κοντολέων, τον Αρσένιο Αποστόλη, τον Θεόφιλο Κορυδαλλέα, τον Μάξιμο Μαργούνιο, τον Ιωσήφ Φιλάγρη κ.ά.

Για τον Γεωργουδή, η ελληνική φιλοσοφία (που δεν τελειώνει στους ελληνιστικούς χρόνους) αναπτύχθηκε ως κριτική στην εξουσία. Αυτή την αντεξουσιαστική παράδοση στοχασμού τιμά και προσπαθεί να αναδεύσει δημιουργικά, σε μια συγκυρία που οι τεχνοκράτες από καθ’ έδρας «διαμελίζουν τον λόγο σε σάρκες ωφελημάτων».

Ναι, η ποίηση και η σκέψη του Γεωργουδή είναι ελληνοκεντρικές. Αλλά ενώ ο Νικόλαος Πολίτης -και ο υπ’ αυτόν ιδρυθείς κλάδος της λαογραφίας- ζητούσε να ανακτήσει τον ελληνισμό από τον λαϊκό πολιτισμό, ο Γεωργουδής αναδεικνύει στον ελληνικό πολιτισμό έναν ανέκπτωτο ανθρωπισμό. Ψυχανεμίζεται στην ελληνική ιστορία τη διαρκή επενέργεια μιας φιλοσοφίας που πριν από καθετί άλλο προτάσσει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Δεν εξηγείται αλλιώς ο σχεδόν παιδικός ενθουσιασμός του, τον οποίο υπό τη δημοσιογραφική του ιδιότητα μοιράστηκε και με τους αναγνώστες των Συντακτών, για την ανασκαφική αποκάλυψη ενός εργαστηρίου αντιγραφής και σχολιασμού έργων του Αριστοτέλη που λειτουργούσε από το τέλος του 14ου αιώνα στα Αστερούσια Ορη, σε μια περίοδο δηλαδή που οι Ενετοί επιχειρούσαν, ακόμα και με βία, να εκλατινίσουν την Κρήτη.

Ο Γεωργουδής ερευνά ακατάπαυστα, προσπαθώντας να στοιχειοθετήσει ότι στον ελλαδικό χώρο -και ιδιαίτερα στην Κρήτη- έχουμε διαρκώς επαναστατικά κινήματα πολιτικού-κοινωνικού και πολιτισμικού χαρακτήρα που δεν μπορούν παρά να αποδοθούν σε μια ζωντανή παράδοση κριτικής γνώσης απέναντι στην εξουσία· μια παράδοση που ανάβει διαρκώς ηθικά «φιτίλια». Θα σου μιλήσει για τον Διονύσιο Τρίκκης, που πήρε τα όπλα εναντίον του Σουλτάνου, και ύστερα για τον Ζήνωνα τον Ελεάτη, που δάγκωσε και έκοψε τη γλώσσα του και την έφτυσε στο πρόσωπο του τυράννου.

Η πίστη του Γεωργουδή στην πολιτισμική επενέργεια της φιλοσοφικής παράδοσης είναι δεδομένη και καταρχήν βιωματική. Το αντιστασιακό πνεύμα, την αλληλεγγύη, την αίσθηση δικαίου που συνείχαν την κοινότητα σε χρόνια δύσκολα, τα έχει κοινωνήσει ως παιδί στη λακωνική ακτή όπου μεγάλωσε.

Τα διακρίνει ακόμη σε προφορικές παραδόσεις του λαϊκού πολιτισμού, όπως στον «Πουλολόγο». Αυτά τα στοιχεία τα αναδεικνύει για να τα αντιπαραθέσει στην κυριαρχία του εργαλειακού λόγου και στη μηδενιστική αφασία του μεταμοντερνισμού. Σήμερα, αναγνωρίζει άλλον έναν αντίπαλο: εκείνους που καπηλεύονται την ελληνική σκέψη για να προωθήσουν την πολιτική του μίσους.

Η ποίηση του Παναγιώτη Γεωργουδή, λοιπόν, είναι ελληνοκεντρική στον βαθμό που είναι αξιοκεντρική και ταυτόχρονα οικουμενική. Σε τούτο τον αναγνώστη συνειρμικά ξαναθύμισε ότι ήταν μια Αντιγόνη που είπε: «Γεννήθηκα για ν’ αγαπώ και όχι για να μισώ».

Μέσα στις μετα-ουμανιστικές τάσεις των καιρών -όπου τα cyborgs εμφανίζονται ως το απελευθερωτικό παράδειγμα του μέλλοντος- και στη δυσπιστία απέναντι σε κάθε αξίωση οικουμενισμού, οι έννοιες που διαπερνούν το έργο του Γεωργουδή ηχούν συχνά παλιομοδίτικες.

Ο ίδιος έχει επίγνωση των αντίξοων περιστάσεων μέσα στις οποίες γράφει· και επιμένει συνειδητά. Αργά αλλά σταθερά το έργο του διαδίδεται, κατ’ αρχάς με όχημα την αυτοτελή λογοτεχνική αξία του. Θα παραπέμψω απευθείας στη «μεγάλη πανδαισία του «Πέραν”, όπου ο δεκαπεντασύλλαβος συναντά το άλλο μεγάλο ποίημα, την “Αμοργό”, κι εκεί ξεφαντώνει το γλέντι» (από σχόλιο του Βασίλη Βασιλικού για το ομώνυμο ποίημα).

*Υποψήφιος διδάκτορας Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Univercity College London