Ο πρόδρομος των malls

Τις παραμονές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς είναι το σημείο αναφοράς για τους οικογενειάρχες που αναζητούν στα μαγαζιά και τους υπαίθριους πάγκους της καλύτερες τιμές για το γιορτινό τραπέζι. Πλανόδιοι πωλητές και αυτοσχέδιες γωνιές παράνομου τζόγου συμπληρώνουν το ιδιαίτερο σκηνικό της οδού Αθηνάς, που ύμνησε με τις περίφημες «Μπαλάντες» του ο Μάνος Χατζιδάκις.

Ο δρόμος αποτελεί σημείο αναφοράς για την ευρύτερη περιοχή και συμπληρώνει το οδικό «αστέρι» γύρω από την πλατεία Ομονοίας που σχεδίασαν οι Κλεάνθης και Σάουμπερτ, κατά τα πρότυπα της παρισινής Place d' Etoile («πλατεία του αστεριού»). Στο κέντρο του είχαν τοποθετήσει τα ανάκτορα, από όπου ξεκινούσαν οι σημερινοί οδοί Πειραιώς, Αγίου Κωνσταντίνου, 3ης Σεπτεμβρίου, Πανεπιστημίου και Σταδίου. Η Αθηνάς ήταν η έκτη οδός και είχε μοναδική θέα προς την Ακρόπολη. Επιπλέον, συνέδεε την παλιά με τη νέα πόλη, γι' αυτό είναι και η μόνη όπου η αρίθμηση των ακινήτων δεν ξεκινά από την Ομόνοια.

Η διάνοιξη του δρόμου ξεκίνησε το καλοκαίρι του 1835 και συνδέθηκε με την κατεδάφιση κατοικιών η οποία προκάλεσε την έντονη αντίδραση των ιδιοκτητών τους, που όμως δεν διέθεταν πολιτική δύναμη για να τη ματαιώσουν, όπως έγινε σε άλλες περιπτώσεις. Η λιθόστρωση ξεκίνησε το 1838 επί δημαρχίας Δ. Καλλιφρονά και ολοκληρώθηκε σε δύο χρόνια.

Τα αρχικά πολεοδομικά σχέδια προέβλεπαν τη δημιουργία μιας λεωφόρου ευρωπαϊκού τύπου, με φαρδιά πεζοδρόμια και δενδροστοιχίες. Η ανατροπή των επιλογών το 1834 έφερε πολλές αλλαγές. Η Αθηνάς κατοχυρώθηκε ως εμπορικός δρόμος, αλλά με διαφορετικό χαρακτήρα σε σχέση με αυτόν της Ερμού και της Σταδίου. Κυριαρχούσαν τα είδη διατροφής, με μικρά μαγαζιά στο ισόγειο και στον όροφο τις κατοικίες των ιδιοκτητών τους, που συνήθως ανήκαν στη μεσαία εισοδηματική τάξη.

Ο Κλεάνθης πάντως κατάφερε να πουλήσει στον δήμο, σε ιδιαίτερα υψηλή τιμή, το οικόπεδο που είχε σπεύσει να αγοράσει. Σε αυτό χτίστηκε το 1874 το δημαρχείο, ενώ αργότερα ακολούθησε το Δημοτικό Θέατρο στη θέση της σημερινής πλατείας Εθνικής Αντίστασης, πρώην Κοτζιά. Είχε προηγηθεί (1857) η κατασκευή του περίφημου Βαρβάκειου Λυκείου, για το οποίο ο εγκατεστημένος στη Ρωσία μεγαλέμπορος είχε διαθέσει με τη διαθήκη του 700.000 ρούβλια. Ηταν ένα ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής αξίας κτίριο, έργο του Π. Κάλκου, που είχε την ατυχία να γειτονεύει με την αγορά και έτσι στα σκαλιά του στοιβάζονταν κάθε λογής μικροπωλητές. Πυρπολήθηκε στα Δεκεμβριανά και αντί για αποκατάσταση των ζημιών το 1956 αποφασίστηκε η κατεδάφισή του. Από τότε είναι ο χώρος όπου λειτουργεί η αγορά λαχανικών.

Οι ιστορικοί της Αθήνας συμφωνούν πως η Κεντρική Δημοτική Αγορά, που βρίσκεται στο απέναντι οικοδομικό τετράγωνο, δεν έχει καμία σχέση με τον Ιωάννη Βαρβάκη (1750-1825), αλλά κατοχυρώθηκε στη λαϊκή συνείδηση με το όνομά του προς τιμήν του μεγάλου ευεργέτη. Ισως από τύψεις για το σχολείο...

Η κεντρική αγορά θεσμοθετήθηκε το 1876 με βασιλικό διάταγμα, επί δημαρχίας του Παναγή Κυριακού και χωροθετήθηκε σε ακίνητο που καλύπτει ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο που ορίζεται από τις οδούς Αθηνάς, Αρμοδίου, Φιλοποίμενος και Αριστογείτονος. Χρειάστηκε να περάσουν δύο χρόνια για να ξεκινήσουν τα έργα, που υλοποιήθηκαν με πολλές διακοπές λόγω έλλειψης κονδυλίων. Υπολογίζεται ότι κόστισε 460.000 δραχμές, ποσό ιδιαίτερα υψηλό για τα τότε δεδομένα. Η επιτάχυνση ήρθε μόνο μετά τον Αύγουστο του 1884 και τη μεγάλη πυρκαγιά που αποτέφρωσε την Παλιά Αγορά, η οποία λειτουργούσε από την περίοδο της Τουρκοκρατίας στο Μοναστηράκι.

Τα αρχικά σχέδια της αγοράς εκπονήθηκαν το 1878 από μηχανικό του δήμου ή ιδιώτη αρχιτέκτονα, το όνομα του οποίου δεν διασώθηκε. Το 1880 ανέλαβε τον σχεδιασμό ο Ιωάννης Κουμέλης (1848-1908), με καταγωγή από την Ανδρο. Είχε σπουδάσει αρχιτεκτονική στη Βιέννη και ήταν μαθητής του Θεόφιλου Χάνσεν, ενώ την περίοδο 1876-1882 διετέλεσε καθηγητής στο Πολυτεχνείο.

Στην περίπτωση της αγοράς ακολούθησε τα πρότυπα των Galeria που λειτουργούσαν σε πόλεις της βόρειας Ιταλίας, υιοθετώντας τις παράλληλες χρήσεις εμπορίου και εστίασης. Ηταν ένας μακρινός πρόγονος των σύγχρονων εμπορικών κέντρων τύπου mall. Πρόκειται για ορθογώνιο μεγάλο κτίριο με ύψος 17 μέτρα, που καταλαμβάνει περισσότερα από 3.200 τετραγωνικά και στεγάζει 73 καταστήματα. Στις τέσσερις γωνίες του διαθέτει λιθόκτιστους πυργίσκους, ενώ στην πρόσοψη υπάρχουν παράθυρα με διακοσμητικά στοιχεία. Στο κέντρο του κυριαρχεί το εντυπωσιακό για την εποχή αίθριο. Ηταν μια γυάλινη διαμόρφωση, ένα είδος τρούλου που δυστυχώς καταστράφηκε στις αρχές του 20ού αιώνα. Στην περίμετρό του είχαν προβλεφθεί παράθυρα που εξασφαλίζουν φυσικό φωτισμό στον κεντρικό τομέα της αγοράς όπου λειτουργεί η ψαραγορά.

Οι εξωτερικοί τοίχοι είναι πέτρινοι και έχουν πάχος που στο ισόγειο φτάνει το 1,50 μέτρο και στο δώμα καταλήγει στα 0,60 μέτρα. Στη μέσα μεριά του και στις τρεις πλευρές του κτιριακού συγκροτήματος υπάρχει στοά, όπου στεγάζεται η κρεαταγορά. Ιδιαίτερα αγαπητά στους ξενύχτηδες είναι τα καταστήματα φαγητού που λειτουργούσαν από την αρχή στην κεντρική αγορά.

Στη διάρκεια της δικτατορίας κινδύνεψε να κατεδαφιστεί για να κατασκευαστεί πολυτελές ξενοδοχείο, ενώ στο απέναντι οικόπεδο του Βαρβακείου υπήρχε πρόταση για τη δημιουργία μικρού ουρανοξύστη ύψους 54 μέτρων, σε απόσταση αναπνοής από την Ακρόπολη! Ανάλογες προτάσεις είχαν διατυπωθεί και κατά τη μεταπολίτευση, που ευτυχώς έμειναν στα χαρτιά χάρη στην παρέμβαση κορυφαίων αρχιτεκτόνων που κατάφεραν το 1979 να κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο.

Η τελευταία ανακαίνιση έγινε πριν από μερικά χρόνια, με βάση τη μελέτη των αρχιτεκτόνων Γ. Αλμπάνη και Ν. Φιντικάκη, που σεβάστηκαν τα σχέδια του Ι. Κουμέλη, αλλά πρόσθεσαν στοιχεία βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής.

1 Από το Μοναστηράκι

Η Παλιά Αγορά λειτουργούσε στο Μοναστηράκι, δίπλα στη Μεγάλη Παναγιά, έργο του 11ου αιώνα, που καταστράφηκε στην πυρκαγιά του 1884. Κυριαρχούσε ο πύργος με τα τέσσερα ρολόγια που είχε χαρίσει ο Ελγιν για να εξευμενίσει τους Αθηναίους για την αρπαγή των Μαρμάρων του Παρθενώνα.

2 Η «οδός των θαυμάτων»

Από την οδό Αθηνάς αναχωρούσαν τα ιππήλατα λεωφορεία, που ξεκινούσαν νύχτα τα δρομολόγιά τους προς τη Θήβα και τα Μέγαρα. Αναφέρεται και ως «οδός των θαυμάτων», καθώς ήταν στέκι διάφορων τύπων που έκαναν επίδειξη δύναμης.

3 Τα 62 «κοσμήματα»

Κατά μήκος της οδού Αθηνάς έχουν καταγραφεί 62 κτίρια που κατασκευάστηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα, 25 από τα οποία θεωρούνται σπουδαία δείγματα της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής.