Βυζαντινή αυθάδεια

Το πετρόκτιστο κτίριο στη γωνία της Πανεπιστημίου με τη Σίνα θυμίζει εκκλησία, περισσότερο και από τον διπλανό Αγιο Διονύσιο, τον ναό των καθολικών.

Αιτία; Τα έντονα στοιχεία της βυζαντινής αρχιτεκτονικής που το χαρακτηρίζουν και προέκυψαν από... «βασιλική διαταγή», προσθέτοντας μια διαφορετική πινελιά στο γειτονικό σύμπλεγμα της Ακαδημίας, του Πανεπιστημίου και της Εθνικής Βιβλιοθήκης, της πασίγνωστης «Αθηναϊκής Τριλογίας».

Ορισμένοι το αναφέρουν και ως «Τυφλοκομείο» και από αυτό προήλθε το πρώτο όνομα της οδού Σίνα. Η ιδέα για την κατασκευή τού «Εν Αθήναις καταστήματος των Οφθαλμιώντων», όπως ήταν η αρχική ονομασία του, ανήκει στην Αμαλία.

Στο πλαίσιο του φιλανθρωπικού της έργου, είχε την ιδέα να δημιουργήσει χωριστό νοσοκομείο για οφθαλμολογικές παθήσεις, οι οποίες αποτελούσαν μάστιγα για τους πολίτες λόγω της ανεπαρκούς καθαριότητας, της σκόνης και των εντόμων που κυριαρχούν στους κοινόχρηστους χώρους της πρωτεύουσας.

Με έρανο

Το τράχωμα, ένα μεταδοτικό νόσημα του επιπεφυκότος των βλεφάρων που οδηγεί σε τύφλωση, ήταν η σοβαρότερη ασθένεια της εποχής.

Το 1843 φρόντισε για τη θεσμοθέτησή του με την έκδοση του σχετικού διατάγματος και αμέσως τέθηκε επικεφαλής του εράνου για τη συγκέντρωση χρημάτων, στον οποίο πρωτοστάτησαν ο Αγγλος φιλέλληνας και οφθαλμίατρος Νέγκλερμπι, καθώς και ο γιατρός των ανακτόρων Αδόλφος Ροζέρ.

Η επιλογή του χώρου δεν έγινε τυχαία. Το οικόπεδο είχε πρόσοψη στην τότε αδιαμόρφωτη «Μεγάλη Οδό» ή «οδό Βουλεβάρτου», όπως ήταν η αρχική ονομασία της Πανεπιστημίου.

Βρισκόταν όμως στην άκρη της πόλης και έτσι η τιμή του οικοπέδου θεωρήθηκε συμφέρουσα, αφού ήταν μόλις 4 δραχμές ανά τετραγωνικό πήχη. Επιπλέον ήταν δίπλα στην ιατρική σχολή, στην αρμοδιότητας της οποίας εντάχθηκε αργότερα.

Τα σχέδια είχαν ανατεθεί στον Δανό αρχιτέκτονα Θεόφιλο Χάνσεν (1813-1891), που μαζί με τον μεγαλύτερο αδελφό του Χριστιανό βρέθηκαν στην Αθήνα στην αρχή της βασιλείας του Οθωνα και ανέλαβαν μερικά από τα ωραιότερα νεοκλασικά της Αθήνας.

Ο ίδιος υπέγραψε το Αστεροσκοπείο, το Ζάππειο, την Ακαδημία και τη Βιβλιοθήκη, ενώ ο Χριστιανός Χάνσεν (1803-1883) συμπλήρωσε την «Τριλογία» με το κτίριο του Πανεπιστημίου.

Στην περίπτωση του Οφθαλμιατρείου ετοίμασε ένα μονώροφο, λιτό νεοκλασικό, που έμελλε να μείνει στα... θεμέλια.

Η τελετή είχε γίνει σε πανηγυρικό ύφος τον Απρίλιο του 1847, αλλά γρήγορα τα κονδύλια τελείωσαν και οι εργασίες σταμάτησαν στη στάθμη των παραθύρων του ημιυπόγειου.

Τρία χρόνια αργότερα και ενώ ο Θ. Χάνσεν είχε αποχωρήσει από την Ελλάδα, εκλήθη ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου (1811-1885), σε μια εποχή που οι ξένοι μηχανικοί είχαν αρχίσει να χάνουν έδαφος. Γεννημένος στη Θεσσαλονίκη, σπούδασε αρχιτεκτονική στη Ρώμη και συνέδεσε την παραμονή του στην Ιταλία με πολλές διακρίσεις.

Εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το 1844, έπειτα από πρόσκληση της ελληνικής κυβέρνησης για να αναλάβει τη διεύθυνση του Σχολείου Τεχνών, όπως ήταν η αρχική ονομασία του Πολυτεχνείου. Είναι ο αρχιτέκτονας των βασικών κτιρίων του Πολυτεχνείου, του Αρσακείου, ιστορικών εκκλησιών, αλλά και περισσότερων από 15 ιδιωτικών κτιρίων.

Το πολιτικό σκηνικό έχει αλλάξει, η μοναρχία έχει αρχίσει να προκαλεί δυσφορία και έτσι ο Οθωνας, ίσως για διπλωματικούς λόγους, έδωσε σαφείς οδηγίες στον Καυταντζόγλου να ακολουθήσει τον βυζαντινό ρυθμό, που γινόταν δημοφιλής στην ανερχόμενη αστική τάξη της χώρας.

Ορισμένοι μελετητές της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής θεωρούν ότι ακολουθεί τις γραμμές βυζαντινής εκκλησίας, που όμως δεν κατονομάζουν.

Από τη «βασιλική διαταγή» προέκυψε και μια ενδιαφέρουσα αντίθεση με τα νεοκλασικά της «Τριλογίας» από τα οποία τα χωρίζει μόνον ένας δρόμος, όπως επισημαίνει ο Κ. Μπίρης.

Στο βιβλίο του «Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα», γράφει ότι «η αρχιτεκτονική σύνθεσις με την ιδιορρυθμία της, παραπλεύρως της Τριλογίας, δημιουργεί μιαν επιθυμητήν αντίδρασιν εις την κυριαρχίαν του νεοκλασικού ελληνικού ρυθμού και κάποιαν φυγήν αισθητικής αλλαγής».

Η ολοκλήρωση

Ο Ελληνας αρχιτέκτονας πρόσθεσε την εντυπωσιακή είσοδο προς την οδό Πανεπιστημίου, ενώ το κτίριο που έγινε πια διώροφο απέκτησε δίλοβα παράθυρα τα οποία συμπληρώνουν με δημιουργικό τρόπο τη βυζαντινή τεχνοτροπία.

Το Οφθαλμιατρείο μπορεί να μην είναι το καλύτερο έργο του, αλλά, όπως σημειώνει ο καθηγητής Δημήτρης Φιλιππίδης στη μονογραφία για τον Λ. Καυταντζόγλου, διακρίνεται για τους «πρωτότυπους συνδυασμούς υλικών» και κυρίως στην «επιδέξια χρήση των βυζαντινών στοιχείων».

Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν το 1854 και το κόστος τους έφθασε τις 35.000 δραχμές.

Δεκατέσσερα χρόνια μετά, το Οφθαλμιατρείο εντάχθηκε στην Ιατρική Σχολή και τα πρώτα οκτώ χρόνια λειτουργίας του εξυπηρετούσε 600 ασθενείς ετησίως, όταν σήμερα ξεπερνά τις 60.000.

Διέθετε μόνον 24 κλίνες και γι' αυτό χρειάστηκε να προστεθεί δεύτερος όροφος, που παραδόθηκε το 1869 και είχε ανεβασμένο κοστολόγιο, αφού απορρόφησε 25.000 δραχμές. Τον σχεδιασμό του ανέλαβε ο στρατιωτικός μηχανικός Γεράσιμος Μεταξάς (1816-1890), που ακολούθησε τις αρχιτεκτονικές επιλογές του βασικού κτιρίου.

Αλλωστε είχε ήδη διακριθεί με την κατασκευή της οικίας Βούρου, στην πλατεία Κλαυθμώνος, όπου είχε μείνει ο Οθωνας και η Αμαλία όταν πρωτοεγκαταστάθηκαν στην Αθήνα. Το 1881 ακολούθησε και νέα προσθήκη, που περιλάμβανε υπερώο στο βάθος του δώματος.

Η τελευταία, μάλλον ανεπιτυχής, προσθήκη έγινε την περίοδο 1914-16, αυτή τη φορά σε σχέδια του αρχιτέκτονα Αριστείδη Μπαλάνου και αφορά τα εξωτερικά ιατρεία προς την πλευρά της οδού Σίνα. Ολόκληρο το κτιριακό συγκρότημα, που δοκιμάστηκε από τους σεισμούς του 1999, έχει χαρακτηριστεί από το 1962 έργο τέχνης, με απόφαση του υπουργείου Πολιτισμού.

1. Τα παρατράγουδα

Μπορεί η τιμή του οικοπέδου του Οφθαλμιατρείου να ήταν δελεαστική, αλλά δεν έλειψαν τα παρατράγουδα. Το διπλανό οικόπεδο, που στη συνέχεια κτίστηκε από τον Λύσανδρο Καυταντζόγλου ο καθολικός ναός του Αγίου Διονυσίου, είχε αγοραστεί μόνον προς 2,90 δραχμές ανά τετραγωνικό πήχη. Στην αρχή το ακίνητο, στη γωνία της Πανεπιστημίου με την οδό Ομήρου, προοριζόταν για τη νέα μητρόπολη, αλλά η ηγεσία της Εκκλησίας αντέδρασε γιατί θεωρούσε ότι βρισκόταν στην... εξοχή.

2. Τοιχογραφίες

Κατά τις εργασίες συντήρησης, που ξεκίνησαν το 2004 και διήρκεσαν μια ολόκληρη... δεκαετία, αποκαλύφθηκαν εξαιρετικές τοιχογραφίες με γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα σε αποχρώσεις του γαλάζιου, του καφέ και του κόκκινου. Ανάλογες παραστάσεις εντοπίστηκαν στις οροφές του βασικού κτιρίου, ενώ διατηρούνται σε άριστη κατάσταση τα δάπεδα με τους γεωμετρικούς σχηματισμούς.

3. Οι θησαυροί του

Στους άγνωστους θησαυρούς του συγκαταλέγεται η συλλογή ιατρικών εργαλείων. Ιδιαίτερη ιστορική αξία έχει το παλαιό μηχάνημα για την επίδειξη των κινήσεων των μυών και το βαλιτσάκι με τα εργαλεία του πρώτου διευθυντή του Οφθαλμιατρείου Ανδρέα Αναγνωστάκη (1826-1897), του κρητικής καταγωγής και διεθνούς κύρους οφθαλμίατρου που υπήρξε επί 41 χρόνια καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας.