Κληρονομιά ένα μουσείο

Μια άγνωστη πολιτεία, στην οποία συνυπάρχουν η ιστορία και οι τεχνολογίες αιχμής, λειτουργεί με ευθύνη του Πολυτεχνείου σε απόσταση 40 χλμ. ανατολικά της πρωτεύουσας.

Τα πλούσια μεταλλεία της Λαυρεωτικής ήταν γνωστά από την αρχαιότητα, αλλά η νεότερη πορεία τους ξεκινά πριν από 150 χρόνια, όταν εντοπίστηκαν οι αρχαίες σκουριές και ξεκίνησε η λειτουργία της Γαλλικής Εταιρείας, που αναπτύχθηκε χάρη στη ληστρική παραχώρηση του ορυκτού πλούτου σε ιδιώτες, ενώ συνδέεται με το πρώτο κραχ στο Χρηματιστήριο

Από την αρχαία σκουριά και τους επενδυτές στην κρίση και την αξιοποίηση των λατομείων

Από τις τριήμερες εκδηλώσεις για τη βιομηχανική κληρονομιά, που ολοκληρώνονται αύριο, δεν θα μπορούσε να απουσιάζει το Λαύριο.

Οι εγκαταστάσεις των παλιών μεταλλείων σίγησαν το 1989 μετά από δεκαετή καθοδική πορεία, καταδικάζοντας σε ανεργία και φτώχεια μια ολόκληρη εργατούπολη. Οι εικόνες ανέργων να στέκονται στις ουρές για συσσίτιο, οι πρώτες στην Ελλάδα μετά την Κατοχή και πολύ πριν από τα μνημόνια, είχαν σοκάρει την κοινή γνώμη.

Η διοίκηση του Πολυτεχνείου εκείνη την εποχή «διάβασε» την οικονομική και κοινωνική κρίση στο Λαύριο με διαφορετικό τρόπο και εκπόνησε μια μελέτη με ευαισθησία και ευρηματικότητα. Πρότεινε τη δημιουργία Τεχνολογικού και Πολιτιστικού Πάρκου, αλλά και Μουσείου Βιομηχανικής Κληρονομιάς, στην έκταση των 250 στρεμμάτων της παλιάς «Γαλλικής», όπως την έχουν βαφτίσει οι ντόπιοι.

Η πρώτη ομάδα κτιρίων, που απαρτίζεται από 14 διατηρητέα, λαμπρά δείγματα της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα, έχει ανακαινιστεί από το 1995 και αποτέλεσε τη «μαγιά» για την πρώτη ελληνική Silicon Valley, η οποία αναπτύσσεται σε 12.000 τετραγωνικά.

Προνομιακοί ένοικοί της είναι ομάδες νέων επιστημόνων που πειραματίζονται με τις νεοφυείς τεχνολογίες επωφελούμενοι από τις ενισχύσεις του αναπτυξιακού νόμου. Εχουν στήσει τα γραφεία τους και δημιουργούν εικόνες από το μέλλον...

Στους... αρχαίους εργολάβους

«Η κατανόηση της αξίας του ιστορικού πλούτου που κρύβεται μέσα στις βιομηχανικές ζώνες των πόλεων ήρθε αργά στη χώρα μας», επισημαίνει ο καθηγητής του Πολυτεχνείου, Νίκος Μπελαβίλας, από τους πρωτεργάτες του εγχειρήματος και πρόεδρος του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Ενωσης για τη Βιομηχανική Κληρονομιά. Χαρακτηρίζει «άγραφη σελίδα της νεότερης ιστορίας» τα βιομηχανικά κουφάρια που έχουν απομείνει σε δυναμικά κέντρα του 19ου αιώνα, όπως η Σύρος, η Πάτρα, ο Πειραιάς και ο Βόλος.

Η σύγχρονη πόλη του Λαυρίου ιδρύθηκε το 1865. Η ιστορία της όμως ξεκινά από τον 6ο π.Χ. αιώνα, αφού τα πλούσια κοιτάσματα αργύρου που υπήρχαν στην ευρύτερη περιοχή αποτέλεσαν την πρώτη ύλη για τις περίφημες «λαυρεωτικές γλαύκες», τα νομίσματα που είχε κόψει ο Πεισίστρατος. Τα μεταλλεία είχαν παραχωρηθεί σε... εργολάβους, που είχαν την υποχρέωση να καταβάλλουν στο κράτος των Αθηνών ένα σταθερό ποσό κάθε χρόνο. Για άγνωστους λόγους εγκαταλείφθηκαν τον 2ο π.Χ. αιώνα, όπως προκύπτει από τις περιγραφές του Παυσανία.

Πήρε το όνομά του από τη λέξη λαύρα ή λαύρη, που σημαίνει στενωπός και σήραγγα, αλλά το 1860 η εγκαταλειμμένη περιοχή αναφέρεται ως Πόρτο Εργαστηράκια. Είναι η χρονιά που το επισκέφτηκε ο νεαρός μεταλλειολόγος Ανδρέας Κορδέλλας (1836-1909) και συνέταξε την πρώτη έκθεση για το πλούσιο υπέδαφός του.

Γεννημένος στη Σμύρνη της Μικράς Ασίας, σπούδασε στη μεταλλειολογική σχολή του Φράιμπουργκ και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα όπου μετείχε στην επιστημονική ομάδα η οποία με εντολή της κυβέρνησης ετοίμαζε το σχέδιο νόμου περί μεταλλείων.

Ηταν αυτός που εντόπισε τις εκβολάδες, τα υπολείμματα των σκουριών στα αρχαία λατομεία. Μπορεί οι αρμόδιες αρχές να μην υιοθέτησαν τις προτάσεις του, αλλά δεν ήταν δύσκολο να πεισθεί ο Ιταλός επιχειρηματίας Τζιοβάνι Σερπιέρι, που έσπευσε να αγοράσει από το Δημόσιο τα δικαιώματα εκμετάλλευσης των ανενεργών λατομείων.

Μια πόλη γεννιέται

Το 1865 η εταιρεία εγκαινίασε το πλήρες εργοστάσιο στον Κυπριανό, που διέθετε 18 καμίνους, μεταλλοπλύσια, μηχανουργεία και σιδηρόδρομο, για την επεξεργασία της αρχαίας σκουριάς και την εξαγωγή αργυρούχου μόλυβδου.

Απασχολούσε 1.200 άτομα που έφταναν στο Λαύριο από όλες τις γωνιές της Ελλάδας και γι' αυτό χρειάστηκε να σχεδιαστεί σχεδόν από την αρχή μια ολόκληρη πόλη. Ηταν η πρώτη company city που διέθετε άψογη ρυμοτομία και υποδομές άγνωστες για τα ελληνικά δεδομένα, όπως το αστικό δάσος. Στις αρχές του 20ού αιώνα ξεπέρασε τους 10.000 κατοίκους και εξελίχθηκε σε σημαντικό βιομηχανικό κέντρο σε πανελλαδική κλίμακα.

Τριάντα χρόνια μετά την ίδρυσή της, η εταιρεία προχωρά σε επενδύσεις εκσυγχρονισμού, προσθέτοντας νέα κτίρια και υιοθετώντας τεχνολογίες που της επέτρεψαν να πολλαπλασιάζει τα προϊόντα από την επεξεργασία των μετάλλων.

Η δυναμική της όμως διακόπτεται από την οικονομική κρίση του 1929, που έφερε πτώση των τιμών του μολύβδου και των άλλων μετάλλων. Πολλές μονάδες επεξεργασίας κρίνονται ασύμφορες και κλείνουν, ενώ η εταιρεία περνά στον έλεγχο της πολυεθνικής Pennaroya. Η φθίνουσα πορεία έχει ξεκινήσει και είναι χωρίς επιστροφή ώς το «λουκέτο» του 1989.

Στο παλιό βιομηχανικό συγκρότημα κυριαρχεί η «Βίλα Σερπιέρι», που σχεδιάστηκε για τις ανάγκες της οικογένειας του Ιταλού επιχειρηματία, αλλά πολύ γρήγορα στέγασε το διοικητήριο. Την ίδια χρήση έχει και σήμερα, αφού είναι η έδρα του Πάρκου και το ισόγειο έχει διαμορφωθεί σε αίθουσα εκδηλώσεων. Εξαιρετικό δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής χαρακτηρίζεται το παλιό «Ξυλουργείο», που κατασκευάστηκε το 1876.

Διαθέτει πέτρινους τοίχους στο ισόγειο και εντυπωσιακό θόλο, ενώ ξεχωριστή νότα δίνει το ξύλο που χρησιμοποιήθηκε για να διαμορφωθούν στο εσωτερικό διαφορετικά επίπεδα, τα οποία είναι διακριτά και από το εξωτερικό του κτιρίου, δημιουργώντας ένα ενδιαφέρον «παιχνίδι» με τους όγκους και τα ασύμμετρα ύψη. Εχει διασωθεί σχεδόν ολόκληρος ο μηχανολογικός εξοπλισμός, που συντηρήθηκε και αποτελεί μέρος του Μουσείου Βιομηχανίας.

1. Συμμαχίες και εχθρότητες

Ο Ιταλός Ιωάννης Βαπτιστής Σερπιέρι (1832-1887) είχε ασχοληθεί με τη μεταλλευτική δραστηριότητα από το 1850 στη Σαρδηνία, όπου έλεγχε το 56% του παραγόμενου μολύβδου. Βρέθηκε εξόριστος στη Μασσαλία και εκεί, σε συνεργασία με γαλλικό τραπεζικό οίκο, ίδρυσε την εταιρεία που ανέλαβε να αναβιώσει τα λατομεία στο Λαύριο. Οι δραστηριότητές του εξόργισαν την Τράπεζα Κωνσταντινούπολης, που είχε βασικό μέτοχο τον Ανδρέα Συγγρό.

2. Οι ξένοι και οι «φούσκες»

Τα περίφημα «Λαυρεωτικά» επισήμως ήταν η διαφορά ανάμεσα στο ελληνικό Δημόσιο και την εταιρεία Λαυρίου. Το 1869 η κυβέρνηση Κουμουνδούρου αμφισβήτησε το δικαίωμα εκμετάλλευσης των εκβολάδων, γεγονός που προκάλεσε παρέμβαση των Γάλλων στα εσωτερικά της χώρας και οδήγησε σε αλλεπάλληλες αλλαγές κυβερνήσεων. «Πυροσβέστης» στη γενικευμένη κρίση εμφανίστηκε ο Ανδρέας Συγγρός, που το 1875 αγόρασε την εταιρεία. Με τη βοήθεια του Τύπου και με τη στήριξη του τραπεζικού συστήματος, εξέδωσε μετοχές σε ιδιαίτερα υψηλές τιμές, που έγιναν ανάρπαστες. Γρήγορα όμως η «φούσκα» έσκασε και οδήγησε στο πρώτο χρηματιστηριακό κραχ.

3. Εκτός λατομείων

Η παρουσία των Σερπιέρι δεν περιορίζεται στον χώρο των λατομείων. Το αρχοντικό της οικογένειας, κατασκευή του 1864, στεγάζει το δημαρχείο της πόλης. Το νεοκλασικό χαρακτηρίζεται από τα κορινθιακού ρυθμού κιονόκρανα και τα περίτεχνα φουρούσια από μάρμαρο που στηρίζουν τα μπαλκόνια. Λίγα μέτρα μακριά βρίσκεται το λιτό σπίτι του Α. Κορδέλλα, που έγινε πρώτος διευθυντής της επιχείρησης. Σήμερα στεγάζει τα γραφεία του ΙΚΑ.

*Ευχαριστούμε το Τεχνολογικό και Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου για την παραχώρηση του φωτογραφικού υλικού