Το παλιό παλάτι του Οθωνα

Στεγάζεται σε ένα συγκρότημα δύο ιστορικών κτιρίων, από τα οποία το ένα είναι «συνομήλικο» της πρωτεύουσας με την οποία γιορτάζουν φέτος τα 180ά γενέθλιά τους. Το αρχοντικό επιλέχθηκε το 1836 ως προσωρινή κατοικία των τότε νιόπαντρων Οθωνα και Αμαλίας. Στα σαλόνια του οργανώθηκαν οι πρώτες ευρωπαϊκού τύπου δεξιώσεις

Ηταν Νοέμβριος του 1834, σχεδόν ένα χρόνο από την έκδοση του διατάγματος που όριζε την καινούργια πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, όταν ξεκίνησε η εγκατάσταση των δημόσιων υπηρεσιών στην Αθήνα από την Αίγινα. Η πόλη είχε δοκιμαστεί σκληρά κατά την Επανάσταση εναντίον των Τούρκων και ο πληθυσμός της δεν έφτανε τους 10.000 κατοίκους, όταν η Θεσσαλονίκη άγγιζε τις 60.000, η Πάτρα και η Τρίπολη τις 15.000. Ηταν ακόμη γεμάτη ερείπια, με λιγότερα από 2.000 σπίτια και παντού χωματόδρομους. Τα πολεοδομικά σχέδια των Κλεάνθη - Σάουμπερτ, που είχαν παραδοθεί το 1833, είχαν ήδη «μαγειρευτεί» σύμφωνα με τις επιθυμίες των μεγαλοϊδιοκτητών γης, με αποτέλεσμα να εξαφανιστούν ή να στενέψουν βασικοί δρόμοι και να «ψαλιδιστούν» οι προβλεπόμενες πλατείες.

Τα βορειο-ανατολικά όρια της πρωτεύουσας έφταναν ώς τη σημερινή οδό Σταδίου, όπου τότε ήταν ορατά τα ίχνη του τείχους το οποίο είχε κατασκευάσει το 1778 ο Χασεκής, ο Τούρκος διοικητής της Αθήνας που λόγω της βάναυσης συμπεριφοράς του ήταν μισητός σε όλους τους κατοίκους, ανεξάρτητα από το θρήσκευμά τους.

Ο... γρασιδότοπος

Η πλατεία Κλαυθμώνος τότε ήταν γνωστός ως... γρασιδότοπος, αφού διέθετε μόνο χαμηλή βλάστηση που έφτανε ώς την οδό Εδουάρδου Λω. Στην ανατολική πλευρά της και πριν γίνουν γνωστές οι πολεοδομικές παρεμβάσεις στους κοινούς θνητούς, ο τραπεζίτης Σταμάτης Δεκόζης-Βούρος (1792-1881) πρόλαβε και αγόρασε σε χαμηλή τιμή μια μεγάλη έκταση η οποία φημολογείται ότι ανήκε σε Τούρκο αξιωματούχο που αποχωρούσε από την Αθήνα. Με καταγωγή από τη Χίο, είχε χάσει τον πατέρα του στις σφαγές του νησιού, έτσι η οικογένεια αναγκάστηκε να μετακομίσει στη Βιέννη. Ο ίδιος έζησε πολλά χρόνια στην Κωνσταντινούπολη και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το 1832, όπου ασχολήθηκε με επιχειρηματικές και τραπεζικές δραστηριότητες.

Η κατασκευή του αρχοντικού του ολοκληρώθηκε το 1834, κατά... σύμπτωση την ίδια χρονιά που παραδόθηκαν τα έργα διάνοιξης της οδού Σταδίου. Τα σχέδια είχαν εκπονήσει δύο Γερμανοί αρχιτέκτονες, οι Γκίντερ Λίντερς και Γιόζεφ Χόφμαν. Αποτελούσαν μέρος της πολυπληθούς ομάδας ειδικών που είχε επιβάλει η αντιβασιλεία Αρμανσμπεργκ, η οποία ασκούσε την εξουσία στη χώρα μας ώς την ενηλικίωση του Οθωνα. Είχαν καταλάβει καίριες θέσεις στον κρατικό μηχανισμό και ορισμένοι μονοπωλούσαν την ιδιωτική ανοικοδόμηση που γνώριζε μεγάλη άνθηση.

Πρόκειται για το κτίριο στον αριθμό 7 της οδού Παπαρρηγοπούλου, στην ανατολική πλευρά της πλατείας, το οποίο, σύμφωνα με τον ακαδημαϊκό και καθηγητή του Πολυτεχνείου Σόλωνα Κυδωνιάτη, ανήκει στην πρώτη περίοδο της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής. Στο βιβλίο του «Αθήναι, παρελθόν και μέλλον» αναφέρει ότι «διατηρεί όλα τα χαρίσματα του ανατέλλοντος ρυθμού, ήτοι τη μεγαλοπρέπεια στη λιτότητα, την αρμονική και καλαίσθητη αίσθηση των αναλογιών, συνδυασμένη με άριστη λεπτομερειακή κατασκευή». Μόνο στολίδι στην πρόσοψη είναι τα μαρμάρινα φουρούσια που στηρίζουν το μικρό μπαλκόνι. Αν δεν υπήρχε η αναμνηστική επιγραφή, ουδείς θα υποψιαζόταν ότι αυτήν τη «Μεγάλη Οικία» -όπως μνημονεύεται το κτίριο στα μέσα του 19ου αιώνα- είχαν επιλέξει ο Οθωνας και η Αμαλία για προσωρινή κατοικία τους. Στο «Παλιό παλάτι» παρέμειναν από το 1836 ώς το 1843, οπότε εγκαταστάθηκαν στα ανάκτορα, τη σημερινή Βουλή. Για τις ανάγκες του βασιλικού ζεύγους και της ακολουθίας του είχαν μισθωθεί και τα δύο γειτονικά κτίρια, ιδιοκτησίες των οικογενειών Μαστρονικόλα και Αφθονίδη, τα οποία έχουν κατεδαφιστεί από χρόνια.

Η Αμαλία, σύμφωνα με τον δημοσιογράφο Γιάννη Καιροφύλλα, είχε ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη διακόσμηση των αρχοντικών, φέρνοντας έπιπλα, κουρτίνες και πολυελαίους από το εξωτερικό, για τα οποία έγραφαν κατά κόρον οι εφημερίδες της εποχής, όπως αναφέρει στο βιβλίο του «Η Αθήνα του Οθωνα». Ο ίδιος περιγράφει τη μεγάλη αίθουσα του θρόνου που είχε διαμορφωθεί στο ισόγειο.

«Σιγά τον πολυέλαιο»

Σε μια δεξίωση, ο Δημήτριος Πλαπούτας είχε χορέψει τσάμικο προς τιμή του ζεύγους. Ο Θόδωρος Κολοκοτρώνης, γνωρίζοντας ότι ο δυναμικός οπλαρχηγός συνήθιζε να πετάει το τσαρούχι του πάνω στις φούρλες του, τον συμβούλευσε με τη βροντώδη φωνή του: «Σιγά τον πολυέλαιο». Η ευφυής φράση του χρησιμοποιείται ώς τις ημέρες μας...

Η Αμαλία είχε ιδιαίτερη αδυναμία στο πράσινο και, με τη βοήθεια του Βαυαρού γεωπόνου Σμαράτ, είχε δημιουργήσει μπροστά από το αρχοντικό τον πρώτο κήπο της πρωτεύουσας σε ένα τμήμα της μετέπειτα πλατείας, που ακόμη δεν είχε απαλλοτριωθεί.

Το 1859, μετά τη μετακόμιση του ζεύγους στα ανάκτορα, ο Σταμάτης Δεκόζης-Βούρος κατασκεύασε στη βόρεια πλευρά, στο νούμερο 5 της οδού Παπαρρηγοπούλου, ένα πολυτελές αρχοντικό για λογαριασμό του γιου του, Κωνσταντίνου. Τα σχέδια, που εκπόνησε ο στρατιωτικός μηχανικός Γεράσιμος Μεταξάς, ακολουθούν πολύ διαφορετικό ύφος. Τα περίτεχνα διακοσμητικά στοιχεία της πρόσοψης είναι μεταγενέστερα και προστέθηκαν το 1916 από τον αρχιτέκτονα Αναστάσιο Χέλμη.

Τα δύο γειτονικά κτίρια, που συνδέονται με εσωτερικό διάδρομο, αποτέλεσαν την κατοικία του Λάμπρου Ευταξία (1905-1996). Γιος του Ιωάννη Ευταξία, πανεπιστημιακού καθηγητή και διοικητή της Εθνικής Τράπεζας, ήταν δισέγγονος της οικογένειας από την πλευρά της μητέρας του Ζηνοβίας Βούρου. Επιφανής νομικός και πολιτικός, υπήρξε στενός φίλος και μέντορας του Κωνσταντίνου Καραμανλή, ιδρυτή της προδικτατορικής ΕΡΕ. Διετέλεσε επί πολλά έτη υπουργός, αλλά το 1958 δεν δίστασε να αποχωρήσει από την κυβέρνηση λόγω διαφωνιών σε χειρισμούς στο Κυπριακό, προκαλώντας πτώση της κυβέρνησης και πρόωρες εκλογές. Υπήρξε μανιώδης συλλέκτης έργων τέχνης και μεγάλο δωρητής. Το 1973 δημιούργησε το ίδρυμα Βούρου-Ευταξία και διέθεσε το αρχοντικό του στο μουσείο της πόλεως των Αθηνών, που εγκαινιάστηκε το 1980.

1. Οι συλλογές

Το μουσείο διαθέτει μοναδικές συλλογές βιβλίων, εγγράφων και χειρογράφων, με περισσότερα από 40.000 ιστορικά αντικείμενα. Εκτίθεται επίσης το μοναδικό γύψινο πρόπλασμα της Αθήνας του 1842, έργο του καλλιτέχνη Νικόλαου Γερασίμωφ, που εκπονήθηκε με βάση τις υποδείξεις του αρχιτέκτονα Ιωάννη Τραυλού, ο οποίος στη δεκαετία του 1970 είχε κάνει την τελευταία ανακαίνιση των δύο κτιρίων.

2. Η Αθήνα του 17ου αιώνα

Από τα ιστορικής αξίας έργα ζωγραφικής ξεχωρίζει ο μεγαλύτερος πίνακας (260 επί 520 εκατοστά) που απεικονίζει την Αθήνα του 17ου αιώνα. Είναι η μοναδική καταγραφή της Ακρόπολης πριν από την πολιορκία του Μοροζίνι (1687), από το χέρι του Ζακ Κάρεϊ. Εκτίθεται επίσης και ο πίνακας του Ν. Γύζη «Καρναβάλι στην Αθήνα».

3. Η πλατεία Εθνικής Συμφιλίωσης

Το επίσημο όνομά της από το 1989 είναι πλατεία Εθνικής Συμφιλίωσης, αλλά λίγοι το γνωρίζουν. Εχει μείνει όμως ως πλατεία Κλαυθμώνος, με «νονό» τον αρθρογράφο της «Εστίας» Δημήτριο Καμπούρογλου και αφορμή τις διαδηλώσεις των απολυμένων δημοσίων υπαλλήλων. Στα αρχικά σχέδια αναφέρεται ως πλατεία Αισχύλου και λίγο αργότερα πλατεία Νομισματοκοπείου, λόγω του κτιρίου που υπήρχε στη δυτική πλευρά της. Το 1838 πήρε το όνομα πλατεία 25ης Μαρτίου, αφού στον χώρο της τιμήθηκε για πρώτη φορά η εθνική επέτειος.