Η ομηρία της «κατασκοπευτικής φωλιάς»

Τα περισσότερα δημόσια πρόσωπα, ακόμη κι οι πλανητάρχες ή οι επιτελείς τους που διαχειρίζονται τις τύχες εκατομμυρίων ανθρώπων, ρυθμίζουν συνήθως τη δράση τους με βάση συγκεκριμένες αξίες και στερεότυπα που διαμόρφωσαν κατά την πρώιμη φάση της πολιτικής τους συγκρότησης.

Για την παράδοξη εμμονή του 73χρονου Ντόναλντ Τραμπ με το Ιράν και την υποτιθέμενη ανάγκη πάταξης ή «συμμόρφωσής» του καταλυτική υπήρξε μια τέτοια διαμορφωτική εμπειρία, πριν από ακριβώς 40 χρόνια: ο μακρόσυρτος εξευτελισμός των ΗΠΑ, επί 444 συναπτές ημέρες, από την ομηρία του προσωπικού της αμερικανικής πρεσβείας στην Τεχεράνη την επαύριο της μεγάλης περσικής επανάστασης του 1979.

Σχεδόν ξεχασμένη πια, η δεκαπεντάμηνη κατάληψη της αμερικανικής πρεσβείας από ισλαμιστές φοιτητές (και το συνακόλουθο κλείσιμό της μέχρι σήμερα) δεν υπήρξε μόνο ένα κεντρικό γεγονός της τότε επικαιρότητας, αποκαλυπτικό για την (προσωρινή) απώλεια της ηγεμονίας των ΗΠΑ μετά την ήττα του Βιετνάμ και τη σταδιακή χειραφέτηση των υφισταμένων τους σε Δύση και Νότο. Σηματοδότησε, επίσης, τη μετάβαση από τις διαχωριστικές γραμμές του ύστερου Ψυχρού Πολέμου στη μετωπική αναμέτρηση της Δύσης με το πολιτικό Ισλάμ.

Μπορεί σήμερα οι χομεϊνικοί φοιτητές της Τεχεράνης του 1979 να φαντάζουν απίστευτα οικείοι (και ανθρωπιστές) σε σχέση με τους αποκεφαλιστές του ISIS, για τα δεδομένα της εποχής εκπροσωπούσαν όμως μια αδιανόητη ρήξη με τη διεθνή νομιμότητα. Για πρώτη φορά μετά τους μπολσεβίκους του 1918, ένα επαναστατικό καθεστώς κατέλυε την ασυλία της διπλωματικής αποστολής μιας Μεγάλης Δύναμης, αψηφώντας τους καθολικά αποδεκτούς κανόνες της διεθνούς πολιτικής.

«Ο Χομεϊνί είναι ο ηγέτης μας, οι ΗΠΑ ο εχθρός μας»

Σύνθημα του Τουντέχ (Κ.Κ. Ιράν) στον τοίχο της αμερικανικής πρεσβείας στην Τεχεράνη, 1/11/1979

Σαράντα χρόνια μετά, οι πηγές που έχουμε στη διάθεσή μας για την ανασύνθεση αυτής της ιστορίας είναι εξαιρετικά άνισες. Από αμερικανικής πλευράς έχουν δημοσιευτεί όχι μόνο οι αφηγήσεις ομήρων και κρατικών στελεχών που διαχειρίστηκαν την κρίση, αλλά και ουκ ολίγα διπλωματικά ή άλλα υπηρεσιακά έγγραφα.

Από ιρανικής διαθέτουμε αντίθετα μόνο τις προσωπικές αναμνήσεις ορισμένων ηγετών της κατάληψης −κάποιοι από τους οποίους ανήλθαν στο μεσοδιάστημα σε ανώτερα κρατικά πόστα (όπως η νυν αντιπρόεδρος της χώρας, Μασουμέχ Εμπτεκάρ, και ο σύζυγός της Μοχάμαντ Χασεμί, πολιτικός προϊστάμενος παλιότερα των μυστικών υπηρεσιών), ενώ άλλοι μπαινοβγαίνουν τις τελευταίες δεκαετίες στις φυλακές ως υποστηρικτές του κινήματος για τον εκδημοκρατισμό της χώρας (ή και της... βελτίωσης των σχέσεων του Ιράν με τις ΗΠΑ, όπως ο δημοσιογράφος Αμπάς Αμπντί). Ακόμη και επιμέρους πτυχές της υπόθεσης, όπως ο ακριβής ρόλος του μετέπειτα προέδρου Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ, παραμένουν έτσι αντικείμενο άκρως αντιφατικών εικασιών.

Η συγκυρία

Αυτό για το οποίο δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία είναι, βέβαια, οι συνθήκες που υπαγόρευσαν το πρωτόγνωρο εκείνο διάβημα. Τον Νοέμβριο του 1979, η ιρανική επανάσταση −από τις σημαντικότερες του εικοστού αιώνα, μαζί με τη ρωσική και την κινεζική− συμπλήρωνε ήδη εννιά μήνες ζωής, με απροσδιόριστη ακόμη την τελική έκβασή της.

Τον Μάρτιο ένα δημοψήφισμα είχε κηρύξει τη χώρα Ισλαμική Δημοκρατία, με πνευματικό ηγέτη και ύστατο ρυθμιστή τον ιμάμη Χομεϊνί, οι δε εκλογές του Αυγούστου για συντακτική συνέλευση είχαν ήδη αποτυπώσει μια πρώτη νίκη της κληρικαλιστικής Δεξιάς· ο μετεπαναστατικός συσχετισμός δυνάμεων εξακολουθούσε όμως να διατηρεί τα χαρακτηριστικά μιας ιδιότυπα δυαδικής εξουσίας.

Η κυβέρνηση του πρωθυπουργού Μεχντί Μπαζαργκάν απαρτιζόταν κυρίως από μετριοπαθείς, οι οργανώσεις της Αριστεράς διέθεταν ένοπλες πολιτοφυλακές και αξιόλογες προσβάσεις στο φοιτητικό κι εργατικό κίνημα, ενώ στις κουρδικές περιοχές η εξουσία της Τεχεράνης παρέμενε μάλλον σκιώδης.

Εξίσου σαφείς -και βαθιές- ήταν οι ρίζες του αντιαμερικανισμού που διαπερνούσαν σύμπασα την ιρανική κοινωνία. Το προηγούμενο του 1953, όταν η CIA και η Ιντέλιτζενς Σέρβις ανέτρεψαν τον προοδευτικό πρωθυπουργό Μοσαντέκ (που είχε εθνικοποιήσει την εγχώρια πετρελαϊκή βιομηχανία) και επανέφεραν την απόλυτη μοναρχία του Σάχη, συμπλήρωνε η πεισματική υποστήριξη της Ουάσινγκτον προς τον αιματοβαμμένο μονάρχη κατά τη διάρκεια της πρόσφατης επανάστασης, σε πείσμα των πανηγυρικών διακηρύξεων του προέδρου Κάρτερ περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Ιδιαίτερα τραυματικές για τους Ιρανούς υπήρξαν οι δηλώσεις του τελευταίου κατά την επίσημη επίσκεψή του στην Τεχεράνη (31/12/1977), όταν εξύμνησε το καθεστώς του Σάχη σαν ιδεώδη «νησίδα σταθερότητας σε μια από τις πιο ταραγμένες περιοχές της υφηλίου».

Μέσα σ’ ένα δεκαήμερο ξέσπασαν οι πρώτες αντικαθεστωτικές διαδηλώσεις· ακολούθησαν διαδοχικά λουτρά αίματος, με τα σώματα καταστολής να πολυβολούν στο ψαχνό· ο διορισμός στρατιωτικής κυβέρνησης (6/11/1978), η κάθοδος εκατομμυρίων στους δρόμους και μια πολύμηνη απεργία που παρέλυσε την παραγωγή πετρελαίου, αναγκάζοντας τον Σάχη να το σκάσει οικογενειακά στο εξωτερικό (16/1/1979).

Στις 10-12 Φεβρουαρίου 1979 μια πολύνεκρη ένοπλη εξέγερση διέλυσε οριστικά τις ένοπλες δυνάμεις του παλιού καθεστώτος, επισφραγίζοντας τη νίκη των επαναστατών.

Από την πρεσβεία των ΗΠΑ στην Τεχεράνη, η αλλαγή των καιρών έγινε αμέσως αντιληπτή. Προτού καταλαγιάσει ο κουρνιαχτός της εξέγερσης, το κτιριακό συγκρότημά της έπεσε στις 14/2 για ένα τρίωρο στα χέρια εκατοντάδων ένοπλων αριστερών ανταρτών της οργάνωσης «Φενταγίν του Λαού», που λεηλάτησαν τις εγκαταστάσεις κι έκαναν σωματική έρευνα στο προσωπικό προτού αυτό εκδιωχθεί αναίμακτα από τους πολιτοφύλακες που έστειλε ο νέος υπουργός Εξωτερικών, Ιμπραήμ Γιαζντί.

Η εμπειρία αυτού του επεισοδίου οδήγησε σε δραστική περικοπή των υπαλλήλων της αποστολής από 1.100 άτομα σε μόλις 75 και αντικατάσταση του πρέσβη από έναν απλό επιτετραμμένο (Carter 1982, σ.453). Τα αρχεία της πρεσβείας στάλθηκαν πάλι προσωρινά στη Φρανκφούρτη, επέστρεψαν όμως τον Ιούλιο, όταν η κατάσταση φάνηκε να εξομαλύνεται (Daugherty 1998, σ.7).

Στις 22 Οκτωβρίου, έσκασε η βόμβα: με την άδεια του Αμερικανού προέδρου, που υπέκυψε σε σχετικές πιέσεις της οικογένειας Ροκφέλερ, ο Σάχης είχε μετακομίσει από το Μεξικό στη Ν. Υόρκη για να υποβληθεί σε αντικαρκινική θεραπεία. Στην Τεχεράνη, εκατοντάδες χιλιάδες Ιρανοί θα διαδηλώσουν τις επόμενες μέρες απαιτώντας την έκδοσή του.

Ωσπου, την 1η Νοεμβρίου, έγινε γνωστό ότι Μπαζαργκάν και Γιαζντί συναντήθηκαν στο Αλγέρι με τον σύμβουλο Εθνικής Ασφαλείας του Κάρτερ, Ζμπίγκνιου Μπρζεζίνσκι. Για τους σκληροπυρηνικούς ισλαμιστές, αλλά και για την ιρανική Αριστερά, το ποτήρι είχε ξεχειλίσει.

Η κατάληψη

Στις 10.30 π.μ. της 4ης Νοεμβρίου 1979, μια από τις συνήθεις συγκεντρώσεις των ημερών μπροστά στην αμερικανική πρεσβεία πήρε απρόσμενη τροπή: 3.000 διαδηλωτές μπούκαραν στον χώρο, εξουδετέρωσαν τους πεζοναύτες της φρουράς και πολιόρκησαν το κεντρικό κτίριο, όπου είχε στο μεταξύ ταμπουρωθεί το υπόλοιπο προσωπικό της αποστολής. Οταν δεν είδαν από πουθενά βοήθεια, οι πολιορκημένοι συνθηκολόγησαν στις 12.20 το μεσημέρι· με δεμένα χέρια και μάτια σκορπίστηκαν σε διάφορες αίθουσες.

Ο επιτετραμμένος Μπρους Λάινγκεν και δύο διπλωμάτες απουσίαζαν: την ώρα της επίθεσης επισκέπτονταν συμπτωματικά το ιρανικό Υπ.Εξ., όπου και θα παραμείνουν σε συνθήκες ιδιότυπου εγκλεισμού για περισσότερο από έναν χρόνο, προτού προστεθούν στους υπόλοιπους. Αμέσως μετά την επικράτησή τους, οι καταληψίες -που αυτοπροσδιορίζονταν ως «Φοιτητές που ακολουθούν τη γραμμή του Ιμάμη»- απαίτησαν με ανακοινωθέν τους την έκδοση του Σάχη, προκειμένου να λογοδοτήσει για τα εγκλήματά του.

Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, το εγχείρημα είχε σχεδιαστεί από τα τέλη Οκτωβρίου σε συνεννόηση με σκληροπυρηνικούς κληρικούς όπως ο Μοχάμαντ Κενίχα, αλλά δίχως προηγούμενη ενημέρωση του ίδιου του Χομεϊνί. Αρχικός σκοπός των φοιτητών ήταν μια ολιγοήμερη συμβολική κατάληψη, με στόχο κυρίως την υπονόμευση των φιλοαμερικανικών ανοιγμάτων της κυβέρνησης Μπαζαργκάν.

Η απρόσμενη όμως λαϊκή συμπαράσταση ανέτρεψε πλήρως αυτό τον προγραμματισμό, προσδίδοντας στο εγχείρημα πολύ στρατηγικότερες διαστάσεις απ’ ό,τι είχαν φανταστεί.

Μέσα σε δύο μέρες η κυβέρνηση παραιτήθηκε (6/11) κι όλη η εξουσία πέρασε με απόφαση του Χομεϊνί στο κληρικοκρατούμενο Επαναστατικό Συμβούλιο. Ατέλειωτες διαδηλώσεις, τόσο της ισλαμικής Δεξιάς όσο και οργανώσεων της Αριστεράς (όπως το ορθόδοξο κομμουνιστικό Τουντέχ, οι Φενταγίν ή οι αριστεροί ισλαμιστές Μοτζαχεντίν), κατέκλυζαν καθημερινά τον χώρο μπροστά στην πρεσβεία σε ένδειξη υποστήριξης προς τους καταληψίες, καθιστώντας αδιανόητη κάθε σκέψη απεγκλωβισμού.

Ακολούθησε στις αρχές Δεκεμβρίου η επίσημη αποκάλυψη από τους φοιτητές της ταυτότητας τριών τουλάχιστον «διπλωματών» ως πρακτόρων της CIA, βάσει εγγράφων της ίδιας της πρεσβείας.

Στην Ουάσινγκτον, η κυβέρνηση Κάρτερ ενημερώθηκε στις 6/11 από το αμερικανικό ΓΕΕΘΑ πως οποιαδήποτε στρατιωτική επέμβαση για τη σωτηρία των ομήρων ήταν πρακτικά αδύνατη για χωροταξικούς λόγους, ελλείψει των αναγκαίων πληροφοριών αλλά και επειδή μια τέτοια κίνηση μπορούσε να σπρώξει το Ιράν στην προστασία της γειτονικής ΕΣΣΔ. Με απόφαση του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας αποφασίστηκε έτσι να εξαντληθούν κατ’ αρχήν τα διπλωματικά μέσα, με ανάληψη στρατιωτικής δράσης μόνο αν οι όμηροι κακοποιούνταν ή οδηγούνταν σε δίκη (Christopher κ.ά. 1985, σ.144-7).

Οταν ο Χομεϊνί αρνήθηκε να συναντήσει τους απεσταλμένους του Κάρτερ, οι ΗΠΑ έκαναν την ανάγκη φιλότιμο, προσφεύγοντας στις μεσολαβητικές υπηρεσίες κάθε λογής μαύρων προβάτων: «Ζητήσαμε απ’ τους Αλγερινούς, τους Σύρους, τους Τούρκους, τους Πακιστανούς, τους Λίβυους, την PLO και άλλους να μεσολαβήσουν υπέρ της απόλυσης των ομήρων μας», σημειώνει ο πρόεδρος στο ημερολόγιό του (Carter 1982, σ.458).

Χάρη στην παρέμβαση της PLO απελευθερώθηκαν στις 18-19/11 με διαταγή του ιμάμη 13 όμηροι (5 γυναίκες και 8 μαύροι), ως απόδειξη «του σεβασμού του Ισλάμ στις γυναίκες και τους καταπιεσμένους» −ανάμεσά τους και ο (Αφροαμερικανός) τοπικός επικεφαλής στρατιωτικής κατασκοπίας της αμερικανικής αεροπορίας! Εξι άλλοι διπλωμάτες, που είχαν διαφύγει τη σύλληψη καταφεύγοντας σε γειτονικές δυτικές πρεσβείες, εγκατέλειψαν στις 28/1 το Ιράν με πλαστά καναδικά διαβατήρια και τη βοήθεια της CIA.

Στις 11/7/1980 θα αφεθεί ελεύθερος και ο υποπρόξενος Ρίτσαρντ Κουίν, που έπασχε από σκλήρυνση κατά πλάκας, με αποτέλεσμα ο αριθμός των ομήρων να περιοριστεί τελικά στους 52.

Από τις αφηγήσεις των ίδιων των ομήρων και τη διπλωματική αλληλογραφία των ημερών διαπιστώνουμε πως τους επιφυλάχθηκε μια μάλλον ήπια μεταχείριση. Εγγραφο του υπουργού Εξωτερικών Σάιρους Βανς προς τις αμερικανικές πρεσβείες (21/11/1979) παραδέχεται λ.χ. πως οι όμηροι «δεν κακοποιήθηκαν σωματικά», αλλά στερήθηκαν κάθε είδηση και την… αλληλογραφία τους (Αρχείο Κάρτερ, Φ.COS/34a/79-80). Είχαν πάντως άπλετη πρόσβαση στην πλούσια βιβλιοθήκη της πρεσβείας, ενώ από ένα σημείο και μετά τους χορηγούνταν μέχρι και πρόσφατα περιοδικά (Daugherty 1998, σ.22-33· Bowden 2006, σ.299-300).

Ακόμη και ο σταθμάρχης της CIA Τομ Αερν, κατά δήλωσή του, δεν υπέστη -μετά την αποκάλυψη της ιδιότητάς του- παρά μόνο κάποια «υποφερτά» χτυπήματα στα χέρια, συν μια ανεκπλήρωτη απειλή βασανισμού με φάλαγγα (Bowden 2006, σ.185-6 & 295).

«Σύντομα συνειδητοποίησα ότι δεν είχαν την παραμικρή εκπαίδευση ή εμπειρία, ούτε καταλάβαιναν κανέναν από τους βασικούς ψυχολογικούς παράγοντες που χρησιμοποιούνται από τους επαγγελματίες ανακριτές», διαβάζουμε πάλι στις αναμνήσεις του υφισταμένου του Μπιλ Ντόχερτι για τους φοιτητές που τον ανέκριναν, με επικεφαλής τον αμερικανοσπουδαγμένο -στο Μπέρκλεϊ- Χοσεΐν Σεϊχουλισλάμ. «Εγώ ήξερα πολύ περισσότερα πάνω στην ανάκριση απ’ ό,τι αυτοί» (Daugherty 1998, σ.17).

Ο ερασιτεχνισμός αυτός δεν εμπόδισε, πάντως, και τους δύο πράκτορες της CIA να συνεργαστούν τελικά με τους ανακριτές τους, με θανάσιμες επιπτώσεις για τους ντόπιους συνεργάτες τους.

Ακρως απόρρητα στα μανταλάκια

Το πιο ενδιαφέρον κεφάλαιο της υπόθεσης υπήρξε πάντως η σταδιακή δημοσιοποίηση μεγάλου μέρους των κατασχεθέντων αρχείων της πρεσβείας από τους καταληψίες.

Κατά τη δίωρη πολιορκία τους, οι μετέπειτα όμηροι είχαν προλάβει να καταστρέψουν σε ειδικό κλίβανο έναν αριθμό ενοχοποιητικών ντοκουμέντων, ενώ πολλά άλλα πέρασαν από μηχανικό καταστροφέα και μετατράπηκαν σε λεπτεπίλεπτες σερπαντίνες· με υπομονή μυρμηγκιού, οι φοιτητές επανασυγκόλλησαν στο μέτρο του δυνατού αυτά τα τελευταία και, μαζί μ’ έναν αριθμό άθικτων άλλων τεκμηρίων, τα εξέδιδαν επί μια δωδεκαετία σε φυλλάδια με τον γενικό τίτλο «Ντοκουμέντα από την κατασκοπευτική φωλιά των ΗΠΑ».

Απαλλαγμένες από τη συνήθη λογοκρισία των υπηρεσιακών αποχαρακτηρισμών και αναφερόμενες σε θεματολογία πολύ ευρύτερη από το Ιράν, οι εν λόγω εκδόσεις αποτέλεσαν για τους τότε ερευνητές ένα πρώιμο ισοδύναμο των σημερινών WikiLeaks.

Βραχυπρόθεσμα, η επιλεκτική δημοσιοποίηση αυτών των ντοκουμέντων λειτούργησε ωστόσο πολύ διαφορετικά: εξέθεσαν, υπονόμευσαν και κατέστρεψαν το πολιτικό παρόν και μέλλον (ενίοτε και τη ζωή) όσων εγχώριων πολιτικών, στελεχών κατά κανόνα της μετριοπαθούς πτέρυγας του καθεστώτος, είχαν έρθει σε επαφή με τις αμερικανικές υπηρεσίες κατά τις παραμονές της επανάστασης ή μετά την επικράτησή της.

Στενός συνεργάτης του Μπαζαργκάν, ο επιχειρηματίας Αμίρ Εντεζάμ ανακλήθηκε π.χ. από τη Στοκχόλμη, όπου είχε διοριστεί πρέσβης, συνελήφθη και καταδικάστηκε σε ισόβια για «κατασκοπία». Ακόμη κι ο εκλεγμένος πρώτος πρόεδρος της Ισλαμικής Δημοκρατίας (1980-1981), Αμπολχασάν Μπάνι Σαντρ, στοχοποιήθηκε για την «ασύγγνωστη αφέλεια» που επέδειξε κατά τις (άκαρπες) προσπάθειες πρακτόρων της CIA να τον στρατολογήσουν.

Σημαντικότερος απ’ όλους τους στόχους αυτών των αποκαλύψεων αποδείχθηκε όμως ο αγιατολάχ Σαριάτ Μανταρί, ηγέτης της μετριοπαθούς πτέρυγας του σιιτικού ιερατείου και πόλος συσπείρωσης των αντιστάσεων στη φονταμενταλιστική Ακροδεξιά. Η δημοσιοποίηση των επαφών του με την πρεσβεία και των οραματισμών της CIA για ενδυνάμωσή του έναντι του Χομεϊνί επέφεραν θανάσιμο πλήγμα στην πολιτική απήχησή του.

Ειδικό κεφάλαιο αποτέλεσε ο εντοπισμός των εγχώριων πρακτόρων που μνημονεύονταν στα επίμαχα έγγραφα, με τη βοήθεια συχνά των ίδιων των ομήρων. Αξιοσημείωτη υπήρξε ιδίως η συμβολή του σταθμάρχη της CIA, που εκ των υστέρων εξορθολογίστηκε σαν απόπειρα να «βοηθήσει» τους καταληψίες «να απαλλαγούν από τις φαντασιώσεις τους» για την έκταση των δραστηριοτήτων της υπηρεσίας.

Στην προσπάθειά του αυτή, ο Αερν βοήθησε στην ταυτοποίηση δύο ψευδώνυμων ντόπιων συνεργατών του, ενός δημοσιογράφου κι ενός φυλάρχου, που εκτελέστηκαν για εσχάτη προδοσία. Η ίδια τύχη περίμενε και μια τουλάχιστον έμμισθη συνεργάτιδα του Ντόχερτι στο ιρανικό Υπ.Εξ. (Bowden 2006, σ.181-3, 296-9 & 301).

Η εντυπωσιακότερη -και πιο σκοτεινή- αποκάλυψη προήλθε από έγγραφο του υψηλόβαθμου διπλωμάτη Βίκτορ Τόμσεθ και αφορούσε τη Φοργκάν, μια ισλαμική τρομοκρατική οργάνωση που είχε ήδη δολοφονήσει εξέχοντα μέλη της προοδευτικής πτέρυγας του σιιτικού κλήρου. Τον Ιανουάριο του 1980 η Φοργκάν εξαρθρώθηκε, τα μέλη της καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν.

Το νύχι που έγινε μπούμερανγκ

Η εκστρατεία της Ουάσινγκτον για την επιστροφή των ομήρων συνδύασε διπλωματικές πιέσεις και υπόγειες επαφές με κλιμακούμενες οικονομικές κυρώσεις.

Στις 12/11 διακόπηκαν οι εισαγωγές ιρανικού πετρελαίου και στις 14/11 πάγωσαν όλες οι καταθέσεις του Ιράν σε αμερικανικές τράπεζες στις ΗΠΑ και το εξωτερικό· στις 23/11 ο Κάρτερ απηύθυνε μυστικό μήνυμα προς την ιρανική ηγεσία, απειλώντας με στρατιωτική επέμβαση αν έστω κι ένας όμηρος οδηγηθεί σε δίκη· στις 29/11 οι ΗΠΑ προσέφυγαν στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, που αποφάνθηκε τάχιστα πως η Τεχεράνη είχε παραβιάσει το διεθνές δίκαιο· ακολούθησε ομόφωνη ανάθεση μεσολαβητικού ρόλου στον γενικό γραμματέα του ΟΗΕ από το Συμβούλιο Ασφαλείας (4/12).

Οταν ο τελευταίος απέτυχε, δρομολογήθηκαν παρασκηνιακές διαπραγματεύσεις με μεσολαβητές δύο Παρισινούς δικηγόρους και στόχο την ανταλλαγή των ομήρων με την ετυμηγορία διεθνούς επιτροπής για τα εγκλήματα του Σάχη και ενδεχόμενη συνενοχή των ΗΠΑ. Οταν και αυτές οι προσπάθειες κατέληξαν σε αδιέξοδο, ο Κάρτερ διέκοψε τις διπλωματικές σχέσεις με την Τεχεράνη (7/4/1980), απέσπασε κυρώσεις εκ μέρους των συμμάχων του και διέταξε στρατιωτική ενέργεια για την απελευθέρωση των ομήρων (11/4).

Στο μεσοδιάστημα, η CIA είχε προσλάβει παραψυχολόγους και μέντιουμ του Πενταγώνου για να εντοπίσουν τους χώρους κράτησης των ομήρων (Επιχείρηση Φλόγα Ψησταριάς) −με τα αναμενόμενα, φυσικά, αποτελέσματα...

Τα διαθέσιμα ντοκουμέντα αφήνουν έτσι κι αλλιώς σοβαρές αμφιβολίες για τις πραγματικές ιεραρχήσεις της αμερικανικής κυβέρνησης, ιδίως κατά την πρώτη φάση των διαβουλεύσεων.

Σε άκρως απόρρητο έγγραφο του επιτελάρχη του Λευκού Οίκου προς τον Κάρτερ (11/1979), το οποίο φυλάσσεται στο αρχείο του τελευταίου (φ.COS/34b/39-41), διαβάζουμε π.χ. τα εξής: «Συμμερίζομαι τις ανησυχίες σας για τις διαπραγματεύσεις και τον δίαυλο του ΟΗΕ. Δεν πιστεύω πως έχουμε πολλές επιλογές απ’ το να δοκιμάσουμε αυτή την προσέγγιση, προσωπικά ελπίζω όμως να μην πετύχει. Παρά τις καλύτερες προσπάθειές μας να εξηγήσουμε και να αμυνθούμε, πιστεύω πως είμαστε πολιτικά τελειωμένοι υπογράφοντας ένα ντοκουμέντο που θα επιτρέπει τη δίκη του Σάχη από διεθνές δικαστήριο. [...] Η δίκη στον ΟΗΕ θα αξιοποιηθεί από τους επικριτές μας στο εσωτερικό και το εξωτερικό ως απόδειξη ότι στερούμαστε ισχύ κι αποφασιστικότητα. [...] Αν όμως, ύστερα από μια τόσο εξοργιστική ενέργεια εναντίον μας από άλλη χώρα, υποχρεωθούμε να κάτσουμε ήσυχοι και να μην ανταποδώσουμε, τότε ίσως έχουμε ήδη καταστεί ένας ανήμπορος γίγαντας. [...] Πιστεύω ότι μια λελογισμένη τιμωρητική ενέργεια είναι απολύτως απαραίτητη για την επανεκλογή σας και για την εικόνα της Αμερικής στον κόσμο».

Τη διακοπή των υπόγειων διαβουλεύσεων ακολούθησε μια καθαρά οπερετική επέμβαση ειδικών μονάδων του αμερικανικού στρατού, με την κωδική ονομασία «Νύχι Αετού» (24/4/1980). Από τα οκτώ ελικόπτερα που πήραν μέρος, δύο εγκατέλειψαν τον αγώνα λόγω βλάβης κι ένα τρίτο τράκαρε με μεταγωγικό C-130 στην ιρανική έρημο της επισταθμίας τους, αμέσως μετά τη διαταγή αναστολής της επιχείρησης· μαζί με τα συντρίμμια των αεροσκαφών, οι πανικόβλητοι Ράμπο άφησαν πίσω τους τα καρβουνιασμένα πτώματα οκτώ συναδέλφων τους κι έναν κακότυχο Ιρανό φορτηγατζή, που δολοφονήθηκε εν ψυχρώ επειδή έτυχε να περάσει λάθος στιγμή από λάθος τόπο.

Ο Κάρτερ παραδέχτηκε από τηλεοράσεως το φιάσκο, έγινε δε γνωστό πως ο υπουργός Εξωτερικών Σάιρους Βανς, που διαφώνησε με το εγχείρημα, είχε παραιτηθεί τρεις μέρες νωρίτερα.

Παζάρια, συνωμοσίες, εθνική ανάταση

Ο τελικός γύρος ξεκίνησε στις 9 Σεπτεμβρίου 1980, με βολιδοσκόπηση της Ουάσινγκτον μέσω Γερμανίας από στενό συγγενή του Χομεϊνί. Στο μεσοδιάστημα, οι εσωτερικές εξελίξεις στο Ιράν είχαν πια κριθεί αποφασιστικά υπέρ της ισλαμικής Δεξιάς: εκκαθάριση του στρατού από τα φιλοδυτικά στοιχεία και του εκπαιδευτικού μηχανισμού από την Αριστερά, περιθωριοποίηση των αντιφρονούντων σαν πραγματικών ή δυνητικών συνεργατών του υπερατλαντικού «Μεγάλου Σατανά».

Στη σκιά της κατειλημμένης πρεσβείας, ένα ασφυκτικά θεοκρατικό Σύνταγμα υπερψηφίστηκε τον Δεκέμβριο του 1979 και μια εξίσου θεοκρατική Βουλή αναδείχθηκε από τις κάλπες την επόμενη άνοιξη. Ο Σάχης είχε υποκύψει στον καρκίνο σ’ ένα νοσοκομείο του Καΐρου (27/7/1980), οι όμηροι είχαν χάσει πια την άμεση πολιτική υπεραξία τους και μπορούσαν να ανταλλαγούν με ένα μέρος -τουλάχιστον- από τα κατασχεμένα κονδύλια.

Η απρόκλητη εισβολή του Ιράκ (22/9) και η συνακόλουθη ψυχρολουσία του αποσυνάγωγου Ιρανού πρωθυπουργού στον ΟΗΕ (16-19/10) επέτειναν στο έπακρο την αίσθηση του επείγοντος ενός κάποιου διακανονισμού.

Με μεσολαβητή την κυβέρνηση της Αλγερίας, οι σχετικές -επίσημες πλέον- διαπραγματεύσεις ξεκίνησαν στις 10 Νοεμβρίου και ολοκληρώθηκαν με την υπογραφή συμφωνίας στις 19 Ιανουαρίου, λίγες ώρες προτού ο Τζίμι Κάρτερ παραδώσει την εξουσία. Εκτός από την πλήρη επικράτηση των σκληροπυρηνικών μουλάδων στο Ιράν, η ομηρία των διπλωματών παρήγαγε γαρ συμμετρικά αποτελέσματα και στην αντίπερα όχθη της αναμέτρησης: τη σαρωτική επικράτηση της ρεπουμπλικανικής Δεξιάς, με υποψήφιο τον ηθοποιό Ρόναλντ Ρέιγκαν, στις προεδρικές εκλογές της 4ης Νοεμβρίου 1980.

Πολύ αργότερα θα υποστηριχθεί πως υπήρξε ακόμη και υπόγεια συνεννόηση του ρεπουμπλικανικού επιτελείου με την Τεχεράνη («συνωμοσία του Οκτωβρίου»), ώστε να καθυστερήσει η συμφωνία για να συντριβούν οι Δημοκρατικοί.

Ο επίλογος γράφτηκε με τον πανηγυρικό επαναπατρισμό των 52 ομήρων, στον οποίο προσδόθηκαν αποχρώσεις ρωμαϊκού θριάμβου. Το έδαφος είχε προετοιμαστεί όλο το προηγούμενο διάστημα, με κινητοποιήσεις της εθνικά ορθής «κοινωνίας των πολιτών» και μπροστάρη τον σύλλογο FLAG («σημαία») που συγκρότησαν το 1980 οι οικογένειες των ομήρων −κίνηση πατροναρισμένη από το Στέιτ Ντιπάρτμεντ ως αντίδοτο στα πρώτα «ηττοπαθή» (ή και αντιιμπεριαλιστικά) αιτήματα ορισμένων συγγενών.

Τα συνθήματα εθνικής ενότητας και η θάλασσα από αστερόεσσες που υποδέχθηκαν την αυτοκινητοπομπή των «ηρώων» πιστοποίησαν πως η συλλογική ενοχή για τους βρόμικους πολέμους της Ινδοκίνας και οι σύστοιχοι προβληματισμοί για την αμερικανική πολιτική στον υπόλοιπο κόσμο ανήκαν πλέον οριστικά στο παρελθόν.

? Διαβάστε

► Documents from the U.S. Espionage Den (77 τόμοι, Τεχεράνη 1979-1995). Συλλογές εγγράφων που κατασχέθηκαν στην αμερικανική πρεσβεία από τους καταληψίες φοιτητές. Από ένα σημείο και μετά, η δημοσίευση γίνεται θεματικά, με εθνοπολιτικά ορθή εισαγωγή κάθε έκδοσης. Οι περισσότεροι τόμοι είναι διαδικτυακά προσπελάσιμοι.

► Public Library of US Diplomacy. Ο ιστότοπος των WikiLeaks με αποχαρακτηρισμένα διπλωματικά έγγραφα των ΗΠΑ της εξαετίας 1973-1979 συνιστά πολύτιμο βοήθημα για τη μελέτη του πρώτου διμήνου της ομηρίας.

► Warren Christopher κ.ά., American Hostages in Iran. The Conduct of a Crisis (Νιου Χέιβεν - Λονδίνο 1985, εκδ. Yale University Press). Συλλογή κειμένων των στελεχών του Στέιτ Ντιπάρτμεντ και του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας των ΗΠΑ που διαχειρίστηκαν την κρίση. Εξαιρετικά διαφωτιστική, τόσο ως ανάλυση του τρόπου λειτουργίας των σχετικών μηχανισμών όσο και ως οδηγός για την κατανόηση του διαθέσιμου -πλέον- αρχειακού υλικού.

► Jimmy Carter, Keeping Faith. Memoirs of a President (Ν. Υόρκη 1982, εκδ. Bantam Books). Απομνημονεύματα του τότε προέδρου των ΗΠΑ, η καριέρα του οποίου καταστράφηκε από την ομηρία. Αποκαλυπτικά κυρίως για την απόλυτη ταύτισή του με τον έκπτωτο Σάχη και την ουσιαστική αδυναμία του να αντιληφθεί την ουσία -και τη σημασία- των εξελίξεων.

► Cyrus Vance, Hard Choices. Critical Years in America’s Foreign Policy (Ν. Υόρκη 1983, εκδ. Simon & Schuster). Απομνημονεύματα του τότε Αμερικανού υπουργού Εξωτερικών, που παραιτήθηκε λόγω διαφωνίας με την αποτυχημένη στρατιωτική επιχείρηση διάσωσης των ομήρων. Σαφώς πιο ενδιαφέροντα από τα προηγούμενα.

► William Daugherty, «A First Tour Like No Other» (περ. Studies in Intelligence, τχ. 41 (1998), σ.1-45). Αναμνήσεις ενός από τους πράκτορες της CIA που έπεσαν στα χέρια των καταληψιών, δημοσιευμένες στο επίσημο περιοδικό της υπηρεσίας.

► Mark Bowden, Guests of the Ayatollah. The First Battle in America’s War with Militant Islam (Ν. Υόρκη 2006, εκδ. Atlantic Monthly Press). Η ομηρία των 66 υπαλλήλων της αμερικανικής πρεσβείας, βασισμένη σε μεγάλο βαθμό σε δικές τους αφηγήσεις. Παρά τα αναπόφευκτα στρογγυλέματα και μια οφθαλμοφανή προσαρμογή στις προδιαγραφές της υπερατλαντικής εθνικής ορθότητας, καλύπτει κάποια αξιοσημείωτα κενά των υπόλοιπων πηγών.