«Εγώ είμαι τέκνο της Ανάγκης κι ώριμο τέκνο της Οργής»

Κώστας Βάρναλης: 40 χρόνια από τον θάνατό του – στα 100 χρόνια της ΕΣΗΕΑ

Το βράδυ της 16ης Δεκεμβρίου 1974 (πριν 40 χρόνια), η συνάδελφος Ελένη Βαροπούλου κι ελόγου μου, όντας συντάκτες της «Αυγής», καλύπταμε ρεπορταζιακά μια εκδήλωση στο θέατρο «Αλίκη» για τα 90 χρόνια του Κώστα Βάρναλη, από την Ενωση Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών, της οποίας ο Βάρναλης ήταν επίλεκτο μέλος.

Μετά το τέλος της εκδήλωσης, εκπρόσωποι της ΕΣΗΕΑ επισκέφθηκαν τον Βάρναλη στο νοσοκομείο όπου νοσηλευόταν και του επέδωσαν τιμητική περγαμηνή και παράσημο για την προσφορά του στη λογοτεχνία και τη δημοσιογραφία. Ηταν η ύστατη χαρά του κατάκοιτου ποιητή, ο οποίος, λίγο αργότερα, την ίδια βραδιά, άφηνε την τελευταία του πνοή.

Το ρεπορτάζ για την εκδήλωση ήρθε σε δεύτερη μοίρα, καθώς το βασικό κείμενο γράφτηκε από τον Τάσο Βουρνά, που γνώριζε τον Βάρναλη και το έργο του, όντας, επιπλέον, «συγκάτοικος» προδικτατορικά στην «Αυγή» (ο Βάρναλης έγραφε χρονογράφημα, ο Βουρνάς πολιτιστικά σχόλια).

Με δέος

Εκκολαπτόμενος, προδικτατορικά, δημοσιογράφος στη «Δημοκρατική Αλλαγή», τον έβλεπα σε κάποια περάσματα στην «Αυγή», σκυμμένο και σιωπηρό στα γραφτά του, χωρίς να τολμώ να τον πλησιάσω, με το δέος που αισθανόμασταν, τότε τουλάχιστον, οι νεότεροι για τα μυθικά αυτά πρόσωπα.

Θαύμαζα τον Βάρναλη για τα ποιήματά του (κυρίως «Το φως που καίει»), τα πεζά («Η αληθινή απολογία του Σωκράτη», «Το ημερολόγιο της Πηνελόπης», «Οι δικτάτορες»), τα δοκίμια («Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική»), τα πορτρέτα για ομότεχνους, τα δημοσιογραφικά ρεπορτάζ (π.χ. για τους «τρόφιμους» του Δαφνιού), τα χρονογραφήματα, τις μεταφράσεις (τι δουλειά – ποιότητας – έβγαζαν αυτοί οι άνθρωποι, εν μέσω πολέμων και διώξεων) και, φυσικά, απολάμβανα τα δυο ποιήματα, τους «Μοιραίους» και τη «Μπαλάντα του Αντρέα», που είχε μελοποιήσει ο Μίκης Θεοδωράκης. Θαύμαζα (και θαυμάζω, εννοείται) την οξύνοια της γραφής του, τον σαρκασμό, το χιούμορ – εν ολίγοις τη σοφία του, την παρουσία σε κάθε κρίσιμη στιγμή του τόπου.

Δεν τον έπιασαν στη δικτατορία του 1967 (όπως και τον Μάρκο Αυγέρη, «σεβάστηκαν» -ποιος ξέρει;- τα χρόνια τους, σε αντίθεση με τον κατά τι νεότερο Βασίλη Ρώτα, της «ομοουσίου τριάδoς», κατά τον Γιάννη Ρίτσο, που συνέλαβαν). Είχε όμως συλληφθεί επί δικτατορίας Κονδύλη, το 1935, ενώ εννέα χρόνια πριν, το 1926, όντας καθηγητής Φιλολογίας στη μέση εκπαίδευση, είχε απολυθεί ως «αντεθνικώς δρων»!

Αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας του 1967 κυκλοφόρησε το ποιητικό του έργο «Οργή λαού», με ευθείες βολές κατά της χούντας και των προστατών της. Εκεί ήταν που τον είχα γνωρίσει από κοντά, μέσω της εκδότριας των έργων του Αθηνάς Καλλιανέση («Κέδρος»), για μια συνέντευξη στο περιοδικό «Τετράδιο» (που βγάζαμε με τον Φώντα Λάδη).

Τελικά η συνέντευξη δεν δόθηκε, ο άνθρωπος υπέφερε – μια δήλωσή του μόνο, και κάποιες φωτογραφίες, μαζί με την άδεια για μια προδημοσίευση από την «Οργή λαού», που δεν είχε κυκλοφορήσει ακόμη. Δεν ήταν λίγο.

100 χρόνια ΕΣΗΕΑ

Ο Κώστας Βάρναλης θα είναι από τα τιμώμενα πρόσωπα στην έκθεση για τα 100 χρόνια της ΕΣΗΕΑ, που οργανώνει το Μορφωτικό της Ιδρυμα και εγκαινιάζεται αύριο στο κτίριο της Ενώσεως (Ακαδημίας 20). Στη διάρκειά της, ώς το τέλος Ιανουαρίου, οι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν πτυχές: Προσωπογραφίες επιφανών λογίων μελών της και άλλα ντοκουμέντα - από την ιστορία της ΕΣΗΕΑ, που δεν είναι (δεν πρέπει να είναι) απλά συνδικαλιστικό σωματείο, αλλά και πνευματικός φορέας, με συναφή δράση, που αποκτά ιδιαίτερη σημασία στους καιρούς μας. Μια έκθεση που –ας προστεθεί κι αυτό –θα ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί χωρίς τη χορηγία δημοσίων και ιδιωτικών οργανισμών και φορέων.

Είναι άλλωστε γνωστά τα προβλήματα που αντιμετωπίζει (και) ο κλάδος της δημοσιογραφίας, με την ασυδοσία των επιχειρηματιών των ΜΜΕ, με την ανεργία και την εργασία χωρίς αμοιβή. Ευελπιστεί όμως, όπως αναφέρεται σε σχετικό σημείωμα, ότι με τη συμμετοχή των μελών της θα αντεπεξέλθει.

Κι ας κλείσω το σημερινό κείμενο μ’ ένα τετράστιχο από το ποίημα του Βάρναλη «Ο Οδηγητής»: «Δεν είμ’ εγώ σπορά της Τύχης / ο πλαστουργός της νέας ζωής / Εγώ είμαι τέκνο της Ανάγκης / κι ώριμο τέκνο της Οργής».

Στο πλαίσιο

Πάει και ο Δήμος Σκουλάκης, αγαπημένος φίλος, σύντροφος (50 χρόνια στα ίδια μετερίζια – εδώ και στο εξωτερικό), συνάδελφος θα πρόσθετα, αν, πάνω απ’ όλα, ο Δήμος (πολιτικός γελοιογράφος στην αείμνηστη προδικτατορικά «Δημοκρατική Αλλαγή», όπου και πρωτοσυναντηθήκαμε), δεν ήταν ένας προικισμένος και αναγνωρισμένος ζωγράφος. Συν εικονογράφος περιοδικών και βιβλίων, άνθρωπος με χιούμορ – ανοιχτή καρδιά. Και να πάει από το βρωμοτσιγάρο που απολάμβανε παιδιόθεν, ακόμα κι όταν είχε χτυπηθεί: «Τώρα με βρήκε που με βρήκε – τι περισσότερο να πάθω;»

Τον περασμένο Μάρτιο, γνωρίζοντας ότι όδευε προς το αναπότρεπτο, που αντιμετώπιζε καρτερικότατα, με τη χαλκέντερη συμβολή της συζύγου του, της συναδέλφου μας Αθηνάς Ραπίτου (ένας πίνακας από την τηλεοπτική της θητεία με τίτλο «Η δική μου Αθηνά», κοσμεί, ως δάνειο, την έκθεση για τα 100 χρόνια της ΕΣΗΕΑ), του είχα αφιερώσει τον διπλανό χώρο – για να το χαρεί εν ζωή. Και θα επανέλθω εκτενέστερα καθώς πλησιάζει η 15η Ιανουαρίου, οπότε σε αθηναϊκή αίθουσα τέχνης εγκαινιάζεται έκθεση άγνωστων κυρίως έργων του. Που συμμετείχε στον σχεδιασμό της, αλλά δεν πρόλαβε να ιδεί.

Ενα ακόμη τέλος –οδυνηρότατο αυτό και αναπάντεχο– του εξαίρετου συγγραφέα Μένη Κουμανταρέα, από κακοποιό, που εισέβαλε στο σπίτι του. Τέσσερις ημέρες πριν είχε παρουσιάσει με τον ομότεχνο και φίλο του Βασίλη Βασιλικό το κοινό βιβλίο τους «Νεανική αλληλογραφία 1954 – 1960» (εκδ. «Τόπος»). «Συνήθως αλληλογραφίες του είδους αυτού δημοσιεύονται μετά τον θάνατο των επιστολογράφων – να που εμείς πρωτοτυπήσαμε», έλεγε ο Βασιλικός. Πού να φανταζόταν ότι λίγο αργότερα ο φίλος θα έφευγε όπως έφυγε…

ΚΑΙ… Να γιατί απαξιώνονται τα βραβεία.