Με καταφύγιο την ποίηση

Φορτωμένος με γεγονότα ο -τρέχων ήδη- Μάιος: Με το Πάσχα, που έπεσε Πρωτομαγιά (και τη μετακίνηση της εργατικής). Με την επέτειο των 107 χρόνων από τη γέννηση του Γιάννη Ρίτσου (1η Μαΐου 1909) και των 80 από τα αιματηρά γεγονότα της Θεσσαλονίκης (9 Μαΐου 1936), που του ενέπνευσαν τον μελοποιημένο από τον Μίκη Θεοδωράκη «Επιτάφιο» (1958).

Με τη συμπλήρωση 40 χρόνων από τον βίαιο θάνατο του Αλέξανδρου Παναγούλη (1976) – λίγο πριν κλείσει τα 37 του. Του Παναγούλη, που τόλμησε την πιο ηρωική και απόκοτη απόπειρα, να εξοντώσει τον δικτάτορα Γεώργιο Παπαδόπουλο, να καταδικαστεί γι’ αυτό δις εις θάνατον και να υποστεί τα μύρια.

«Τον φάγανε…»

Ήταν πρωί Κυριακής, 2 Μαΐου 1976, όταν ένα τηλεφώνημα από την «Ελευθεροτυπία» μ’ έστειλε για ρεπορτάζ (εκείνο τον καιρό έκανα κοινοβουλευτικό) στο σπίτι του Αλέξανδρου Παναγούλη στη Γλυφάδα, που λίγες ώρες πριν, μέσα στην πρωτομαγιάτικη νύχτα, είχε βρει ακαριαίο θάνατο στο χτυπημένο και στραπατσαρισμένο αυτοκίνητό του στη λεωφόρο Βουλιαγμένης.

Στην αρχή, καθώς ο άνθρωπος που του είχε καταφέρει το θανατηφόρο χτύπημα εξαφανίστηκε, εκτιμήθηκε ότι επρόκειτο για δολοφονική ενέργεια. Δυο μέρες αργότερα όμως παρουσιάστηκε ο οδηγός-δράστης του Ι.Χ., ο οποίος υποστήριξε ότι επρόκειτο για τροχαίο -εκδοχή (ανθρωποκτονία εξ αμελείας) που επικράτησε και δικαστικά (παρωδία δίκης, κατά την οικογένεια Παναγούλη)-, με αποτέλεσμα να γλιτώσει με λίγων μηνών εξαγοράσιμη φυλάκιση.

Στον χρόνο ωστόσο που βρέθηκα στο σπίτι του Παναγούλη, υπήρχε (και παρέμεινε) η βεβαιότητα ότι ο Αλέξανδρος είχε δολοφονηθεί. «Τον φάγανε…», έλεγε και ξανάλεγε απαρηγόρητη η μάνα του, η κυρία Αθηνά, η οποία θρηνούσε τον δεύτερο γιο που έχανε στους χουντικούς καιρούς.

Ο πρώτος, ο Γιώργος, αξιωματικός του στρατού, ο οποίος είχε εναντιωθεί στη χούντα, είχε εξαφανιστεί κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες, χωρίς να βρεθεί ποτέ. Ο πατέρας Βασίλειος, αξιωματικός του στρατού, είχε φύγει από τη ζωή. Ο μόνος που απέμεινε ήταν ο Στάθης, αντιχουντικός και διωκόμενος κι αυτός (μεταπολιτευτικά βουλευτής, όπως κι ο Αλέξανδρος).

Επρόκειτο για μια έντονη δημοσιογραφική εμπειρία. Μια άλλη ήταν όταν τον Αύγουστο του 1975 είχα χρεωθεί το ρεπορτάζ (στο δικαστικό τότε) της δίκης των βασανιστών, όπου μεταξύ των μαρτύρων κατηγορίας ήταν και ο Αλέξανδρος Παναγούλης.

Και το αναφέρω επειδή οι (και δικοί του) βασανιστές ζητούσαν με συμπάθεια και θαυμασμό την εύνοιά του: «Ηρωας! Ο μόνος που έκανε αντίσταση!» έλεγαν. Στα μαλακά κι αυτοί…

Ο ποιητής

Ομως ο Παναγούλης, εκτός από πολέμιος της χούντας, υπήρξε και ποιητής – κι ήταν το καταφύγιο τις ώρες των βασανιστηρίων και της απομόνωσης η ποίηση, που κατάφερε να τη διοχετεύσει και στο εξωτερικό.

Κι ήταν ο Βασίλης Βασιλικός, που είχε ξεμείνει στα ξένα, και οι εκδόσεις του «8.1/2» που κυκλοφόρησαν τον Αύγουστο του 1970 τη συλλογή «Ποιήματα». «Κραυγές εμπιστοσύνης στον Ανθρωπο και στον Αγώνα του», τα χαρακτηρίζει προλογίζοντας ο Βασιλικός.

Εκεί και τρία ποιήματα που μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης, μαζί μ’ ένα δικό του, αφιερωμένο στον Αλέξανδρο, που κυκλοφόρησαν μαζί με άλλα, με τον γενικό τίτλο «Τραγούδια του Αγώνα», επίσης στο εξωτερικό, και ακούγονταν σε όλες τις αντιδικτατορικές εκδηλώσεις.

Δύο χρόνια αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 1972, κυκλοφορεί, και πάλι από τις εκδόσεις «8.1/2», μια νέα ποιητική συλλογή του Παναγούλη: «Η Μπογιά και άλλα ποιήματα», που όπως αναφέρει στον πρόλογο ο Βασιλικός «…έφτασε στα χέρια μας παράνομα, μέσα από τις φυλακές». Εκεί και το ξέσπασμα του Παναγούλη: «…τους Τυράννους τους μισώ πολύ».

Τον ίδιο χρόνο τα ποιήματα βγήκαν στην Ιταλία σε δίγλωσση έκδοση (ελληνικά - ιταλικά), καθώς και στ’ αγγλικά σε μετάφραση της γνωστής μας Αμυ Μιμς. Μετά την πτώση της χούντας κυκλοφόρησαν και στην Ελλάδα (εκδ. Παπαζήση) με πρόλογο του Πιερ Πάολο Παζολίνι – «…μεταμορφώνουν τα βασανιστήρια σε λογοτεχνία γνήσια», γράφει ο Ιταλός σκηνοθέτης.

«Ανεπίδοτη επιστολή στον Αλέξανδρο Παναγούλη» είναι ο τίτλος του βιβλίου που του αφιέρωσε, ένα χρόνο μετά τον χαμό του, ο Βασίλης Βασιλικός (εκδ. Καστανιώτη, 1977).

«Πάντα έγραφες ποιήματα, από παιδί, αλλά εκείνη την περίοδο ήταν που έσκασε η δημιουργική φλόγα “ασυγκράτητη”», του «λέει» η αγαπημένη του Οριάνα Φαλάτσι στο πολυσέλιδο βιβλίο «Ενας άντρας» (εκδ. Εξάντας, 1980), που του το αφιέρωσε. (Η Ιταλίδα δημοσιογράφος έφυγε από τη ζωή στις 15 Σεπτεμβρίου 2006).

Στο πλαίσιο

Δεν τα πηγαίνω καλά με τους αριθμούς, και γενικά με τα οικονομικά, εκτός από αυτά που έχουν σχέση με την καθημερινότητά μου. Ετσι, δεν μπορώ να καταλάβω πώς γίνεται οι περί τα οικονομικά αυτού του τόπου ασχολούμενοι, τη στιγμή που χαρατσώνουν τα μόνιμα θύματα με εκατομμύρια ευρώ, και δεν μπορούν να πείσουν αυτούς που έχουν φυγαδεύσει δισεκατομμύρια στα ξένα ή που τα κρατούν στα μαξιλάρια τους, να τα βάλουν ξανά στις τράπεζες, ώστε να απαλλαγεί ο τόπος από τους ανελέητους δανειστές.

Είναι βέβαια και αυτοί που χρωστάνε τα μαλλιοκέφαλά τους -δισεκατομμύρια- σε τράπεζες, τα λεγόμενα «κόκκινα», του καιρού της πλαστής ευημερίας (και της συρρίκνωσης της παραγωγής), τότε που οι τράπεζες παρότρυναν: «Πάρε δάνειο και ξέχασέ το». (Και αν ήταν για πραγματικές ανάγκες, πάει στα κομμάτια· αλλά για το «ευ ζην»;) Και να δάνεια οι πολίτες, και να το κράτος. Κι επειδή εκείνος που δίνει δεν ξεχνάει, ιδού η ώρα της αποπληρωμής – να εξοφληθούν από τη μια μέρα στην άλλη χρέη δεκαετιών.

Δεν θα είχε νόημα ν’ αναφερθώ στη Μεγάλη Παρασκευή μια εβδομάδα και αργότερα αν, για ακόμη μία φορά, δεν βρισκόμουν για τον επιτάφιο στο παρεκκλήσι του Στρατιωτικού Νοσοκομείου (ΝΜΤΣ, Βασιλίσσης Σοφίας). Εκεί και η συνάντηση, στην περιφορά, με τον επιτάφιο του γειτονικού παρεκκλησίου (από χρόνια) των εν Ελλάδι Σύρων ορθοδόξων χριστιανών.

Οπου Ελληνες και Σύροι έψελναν εναλλάξ στη γλώσσα τους τον Επιτάφιο Θρήνο. Με τη σκέψη προφανώς στη σπαρασσόμενη χώρα και σ’ αυτούς που υποχρεώνονται να την εγκαταλείψουν.

ΚΑΙ… «Χρόνια πολλά και του χρόνου…» «Ποιου χρόνου;»