Το «Αϊβαλί» του Soloup και του Κόντογλου

Για τον Φώτη Κόντογλου είχα σκοπό να γράψω κοντά στην ημερομηνία των 50 χρόνων από τον θάνατό του (13 Ιουλίου 1965, στα 70 του). Προέκυψε όμως το θέμα της διένεξης μεταξύ του κομίστα Soloup (Αντώνη Νικολόπουλου) και των κληρονόμων (συγκεκριμένα των εγγονών του Κόντογλου, Φώτη και Παναγιώτη Μαρτίνου, γιων της κόρης του), σχετικά με το graphic novel του Soloup «Αϊβαλί», που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Κέδρος», στο οποίο περιλαμβάνονται και αποσπάσματα από το βιβλίο του Κόντογλου «Αϊβαλί, η πατρίδα μου», καθώς και σκίτσα εμπνευσμένα από εικόνες του (στο ίδιο βιβλίο υπάρχουν κείμενα και εικόνες από βιβλία του Ηλία Βενέζη, της αδελφής του Αγάπης Βενέζη-Μολυβιάτη και του Τουρκοκρητικού Αχμέτ Γιορουλμάζ).

Η άδεια

Ο λόγος: δεν ζητήθηκε η άδεια των κληρονόμων του Κόντογλου, οι οποίοι διαφωνούν με τη μεταχείριση του έργου του από τον κομίστα. Το πράγμα έφτασε και στη Δικαιοσύνη, με τους κληρονόμους να ζητούν την κατάσχεση του βιβλίου. Τα ασφαλιστικά μέτρα που ζήτησαν, όμως, απορρίφθηκαν από το Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών, στη δε δικάσιμο της 12ης Ιουνίου, της οποίας η οριστική απόφαση υπολογίζεται ότι θα χρονίσει, δεν υπήρξε συμβιβασμός.

Εν τω μεταξύ, το βιβλίο του Soloup, του οποίου η πρώτη έκδοση (5.000 αντίτυπα), όπως αναφέρθηκε, έχει εξαντληθεί, ετοιμάζεται για δεύτερη έκδοση, με προθήκες που, κατά τον δημιουργό τους, είχαν συμφωνηθεί από το χειμώνα με τους κληρονόμους. Παρ’ όλα αυτά οι τελευταίοι δεν ενδίδουν, δηλώνοντας ότι το αίτημά τους δεν είναι οικονομικό.

Οι λόγοι που με κάνουν ν’ ασχοληθώ σήμερα με το θέμα είναι κατ’ αρχάς συναισθηματικοί, καθώς είμαι θαυμαστής του γραπτού και του εικαστικού έργου του Κόντογλου. Τον Απρίλιο του 1982, μάλιστα, είχα το ρεπορτάζ ενός τηλεοπτικού πορτρέτου του από την εκπομπή «Παρασκήνιο», με σκηνοθέτη τον Τάκη Χατζόπουλο.

Ο άλλος, ο και σοβαρότερος, είναι ότι η εν λόγω διένεξη ακουμπάει στον νόμο 2121 του 1993, τον σχετικό με τα πνευματικά δικαιώματα, που έχει μεν βάλει κάποια τάξη στο χάος που υπήρχε ώς τότε, αλλά χρειάζεται κάποιες βελτιώσεις (κάτι πήγε να κάνει ο πρώην υπουργός Πολιτισμού Πάνος Παναγιωτόπουλος, αλλά βάλτωσε με την αποχώρησή του).

Ο υπάρχων νόμος, εν πάση περιπτώσει, απαιτεί την άδεια των κληρονόμων, για την χρησιμοποίηση οποιουδήποτε έργου τέχνης, και ισχύει για 70 χρόνια από τον θάνατο του δημιουργού του (πριν ήταν 50).

Η διένεξη

Στη συγκεκριμένη περίπτωση δόθηκε κάποια άδεια στον «Κέδρο» από τις εκδόσεις «Αγκυρα», που έχουν βγάλει το «Αϊβαλί» του Κόντογλου, αλλά δεν αρκούσε – χρειαζόταν και η άδεια των κληρονόμων (κάτι ανάλογο συμβαίνει και με την ΑΕΠΙ, που διαχειρίζεται τα δικαιώματα των καλλιτεχνικών δημιουργών –συνθετών και στιχουργών– όπου όμως έχουν λόγο και οι ίδιοι ή οι κληρονόμοι τους).

Με συνέπεια την προαναφερόμενη αντίδραση των κληρονόμων του Κόντογλου, με την κατηγορία ότι το βιβλίο του Soloup «προσβάλλει κατάφωρα το πνευματικό του έργο, τόσο το εικαστικό όσο και το συγγραφικό». Στη δε δίκη υποστηρίχθηκε ότι «περιέχει σε μεγάλη έκταση συγγραφικό και εικαστικό έργο του Κόντογλου παραποιημένο και τροποποιημένο σε κόμικ».

Από την πλευρά του ο Soloup υποστηρίζει ότι το βιβλίο του είναι «ένας ύμνος και φόρος τιμής, τόσο για τον Κόντογλου όσο και για τους υπόλοιπους 3 Αϊβαλιώτες συγγραφείς», ενώ προέκυψαν και υποστηριχτές του (με τη συλλογή και υπογραφών), επικαλούμενοι την ελευθερία του πνεύματος.

Η προσωπική μου άποψη: Το βιβλίο του Soloup είναι εξαιρετικό σε εμφάνιση και περιεχόμενο. Είναι όμως δύσκολο για τον αναγνώστη να καταλάβει πού αρχίζουν και πού τελειώνουν τα «δάνεια» από τους τέσσερις συγγραφείς. Επιπλέον, στο κοπιράιτ αναγράφεται: Κείμενα και σχέδια Soloup, Eκδόσεις Κέδρος Α.Ε. Χρειαζόταν συνεπώς μια καλύτερη συνεννόηση μεταξύ εκδοτών, κομίστα και κληρονόμων και –μακάρι– μακριά από εντάσεις και δικαστικές αίθουσες.

Στο πλαίσιο

Ο μνημονευόμενος παραπλεύρως νόμος 2121/93 έχει τη μικρή του ιστορία: Εβαλε σε κάποια τάξη το θέμα των πνευματικών δικαιωμάτων (δημιουργών και κληρονόμων) στην Ελλάδα, που ώς τότε ήταν σκορποχώρι. Ακόμη, ότι καθιέρωνε πρώτη φορά τα λεγόμενα συγγενικά δικαιώματα – ήγουν, τη δυνατότητα των εκτελεστών ενός έργου (τραγουδιστών, μουσικών, ηθοποιών κ.λπ.) να εισπράττουν κι αυτοί ποσοστά από την εκμετάλλευση των έργων στα οποία συμμετέχουν. Με αποτέλεσμα, πλην της ΑΕΠΙ, που διαχειρίζεται τα δικαιώματα των δημιουργών (συνθετών - στιχουργών), να ιδρυθούν εταιρείες για τα δικαιώματα των εκτελεστών.

Το δεύτερο αυτό, τα συγγενικά δικαιώματα, συνάντησε τότε την αντίδραση των δημιουργών (μουσικοσυνθετών, στιχουργών κυρίως), οι οποίοι ισχυρίζονταν ότι οι εκτελεστές (τραγουδιστές, μουσικοί) αποκτούσαν το δικαίωμα ν’ απαγορεύουν τη συμμετοχή τους σε κάποιο έργο - δικαίωμα, πρόσθεταν, πίσω από το οποίο κρύβονταν οι δισκογραφικές εταιρείες, που ήθελαν να τους αποδυναμώσουν. Αποτέλεσμα, να προκληθούν εντάσεις, που έφτασαν μέχρι του σημείου να απαγορευτεί από την Ενωση Δημιουργών Ελληνικού Τραγουδιού (ΕΔΕΤ) που ίδρυσαν, στους επικεφαλής τότε της Ενωσης Τραγουδιστών Ελλάδας (Χάρι Αλεξίου, Γιώργο Νταλάρα και Δήμητρα Γαλάνη) να λένε τραγούδια τους. Γεγονός που αποτελεί μια μελαγχολική ιστορία, που απαιτεί εκτενέστερη αναφορά.

Ο 2121/93 έγινε τελικά νόμος – όχι από την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, που τον συνέταξε, αλλά επί Μητσοτάκη, με την υπογραφή τής τότε υπουργού Πολιτισμού Ντόρας Μπακογιάννη. Και αυτό χωρίς να προκληθεί τίποτε από αυτά που ισχυρίζονταν οι της ΕΔΕΤ, στην οποία συμμετείχαν οι περισσότεροι δημιουργοί, που είχαν αποσπαστεί από την Ενωση Μουσικοσυνθετών Στιχουργών Ελλάδας (ΕΜΣΕ). Λίγο αργότερα άλλωστε η ΕΔΕΤ διαλύθηκε…

ΚΑΙ… «… μα είναι κι ένα μονοπάτι πονηρό, που πάει ντουγρού στην κατηφόρα τη μεγάλη» – από παλιό τραγούδι.