Αρχοντας σε όλα του

Είναι κάποιοι άνθρωποι που όσα κοσμητικά κι αν τους προσδώσεις είναι λίγα. Λίγοι, αλλά υπάρχουν – κι έτσι κρατιέται αυτός ο τόπος, όπως έλεγε κι ο Νίκος Γκάτσος. Ενας από αυτούς και ο Νίκος Κούνδουρος, που χθες, 22 Φεβρουαρίου, συμπληρώθηκαν δύο χρόνια από τότε που έφυγε από τη ζωή, στα 91 του. Σκηνοθέτης και άρχοντας σε όλα του.

Φαινόταν –και ήταν– θηρίο αντοχής και προφανώς θα ζούσε περισσότερο αν τον Νοέμβριο του 2010 τρία ρεμάλια δεν έμπαιναν στο φιλόξενο σπίτι του, όπου δεν αρκέστηκαν να σηκώσουν ό,τι εκτιμούσαν ως πολύτιμο (πιθανότατα αγνοούσαν και ποιος ήταν), αλλά επιπλέον βιαιοπράγησαν («λέγε πού έχεις τα λεφτά!»), λιγοστεύοντας τη ζωή του.

Δύο χρόνια χωρίς τον Νίκο Κούνδουρο

Και προφανώς ήταν ο λόγος που αυτός που διακρινόταν και για την καλλιγραφία του, δυσκολεύτηκε να γράψει δυο κουβέντες στο βιβλίο που μου πρόσφερε, σε επίσκεψη που του έκανα «φιλίας ένεκεν» ή ως «αεί φίλος», όπως γενναιόδωρα γράφει σε αφιερώσεις.

Πλήθη στην κηδεία του – ο πρωθυπουργός, ομότεχνοι, φίλοι, θαυμαστές. Η οικογένειά του ευχαρίστησε, αλλά δεν δέχτηκε να γίνει η κηδεία του δημοσία δαπάνη, που προφανώς θα ήταν και δική του επιθυμία.

Το «άλλο»

Με τον θάνατό του απορφανιζόταν η γενιά των σκηνοθετών που άλλαξε το κινηματογραφικό τοπίο της Ελλάδας, η οποία, υποχρεωμένη από την κυρίαρχη «καθεστηκυία τάξη», αναλωνόταν σε ανώδυνα δράματα και κωμωδίες. Μοναδικά «συν» –να επαναλάβω– ταλαντούχοι ηθοποιοί και εικόνες μιας Ελλάδας που δεν υπάρχει πλέον, στοιχεία που κάνουν τις ταινίες αυτές ανθεκτικές ώς τις μέρες μας.

Ωσπου εκεί, στα μέσα της δεκαετίας του 1950, προέκυψαν κάποιοι ταλαντούχοι, τολμηροί και επίμονοι νέοι, που κατέθεσαν το «άλλο» στην ελληνική κινηματογραφία. Μεταξύ των πρώτων και ο Νίκος Κούνδουρος, ο οποίος ωστόσο είδε κι έπαθε ώσπου να αναγνωριστεί από επαΐοντες και κοινό. Δώδεκα τον αριθμό οι μεγάλου μήκους ταινίες που άφησε, συν τρία τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ, εφτά βιβλία, καθώς και κάμποσα ζωγραφικά.

Ηταν το 1954 όταν επέλεξε τον κινηματογράφο – επιλογή που του προέκυψε όντας εξόριστος με άλλα «μιάσματα», όπως ο Μάνος Κατράκης και ο Θανάσης Βέγγος, που… αξιοποίησε στην πρώτη του ταινία, τη «Μαγική πόλη». Η αρχιτεκτονική που είχε σπουδάσει έπιασε τόπο και στο σινεμά.

Γράφει στο ογκώδες λεύκωμα «Stop Carre»: «Δεν κάνω κινηματογράφο για την αφεντιά μου. Οι άλλοι με νοιάζουν, των άλλων τα ντέρτια, οι καημοί, οι δυστυχίες, οι έρωτες, οι θάνατοι». Οι άλλοι, όμως, ποσώς σκοτίζονταν για τις επιλογές του. Με εχθρότητα έγινε δεκτός «Ο Δράκος» (όπως άλλωστε και η «Μαγική πόλη»).

Γράφει στο «Stop Carre»: «Μπήκα κρυφά στις αίθουσες όπου παιζότανε “Ο Δράκος”, στο “Ρεξ”, στο “Αττικόν”, κι άκουσα τα σφυρίγματα και τις ειρωνικές φωνές του κόσμου, που ένιωθε εξαπατημένος. Περίμενα να τους δω να βγαίνουν, και κάποιοι μου σφίξανε σιωπηλά το χέρι. Τότε έμαθα μια κι έξω, πως εγώ κι αυτό το άγνωστο πλήθος δε θα ’χαμε ποτέ καλές σχέσεις».

Εν μέσω πυρών

Λίγο-πολύ οι ταινίες του Κούνδουρου δεινοπάθησαν. Μεταξύ αυτών και το «1922», με θέμα τη Μικρασιατική Καταστροφή. Εκεί διέπρεψε η κυβερνητική πολιτική που δεν επέτρεπε την προβολή της, να μη δυσαρεστηθεί η «σύμμαχος» και «φίλη» Τουρκία. Στους υπερασπιστές της προβολής της και η «Ελευθεροτυπία», με έρευνα στη οποία συμμετείχαν άνθρωποι της πολιτικής και της τέχνης (19 και 21 Δεκεμβρίου 1978).

Ο «Δράκος» προβλήθηκε μεν, αλλά υπό τα πυρά της κριτικής. Δανείζομαι –ενδεικτικά– από το βιβλίο του Γιάννη Σολδάτου «Οδύσσειες σωμάτων στο έργο του Νίκου Κούνδουρου» (εκδ. Αιγόκερως, 2007): «Μια κακή ταινία, ψεύτικη, φτιαχτή, γεμάτη υπερβολή» (Αχ. Μαμάκης, «Εθνος»). «Αποτελεί, χωρίς άλλο, αίσχος για τη χώρα μας το γεγονός ότι θα εκπροσωπηθεί η κινηματογραφική μας παραγωγή στο Φεστιβάλ της Βενετίας με την γνωστή ταινία “Ο Δράκος”» (Κώστας Σταματίου, «Αυγή»). «Αυτή η ταινία, απίθανος και τραβηγμένη από τα μαλλιά, καθίσταται εντελώς γελοία» (Αδ. Κύρου, «Εστία»).

Η αντίστροφη μέτρηση άρχισε με την προβολή της ταινίας στο Φεστιβάλ Βενετίας και τις εγκωμιαστικές κριτικές, όπως αυτή της εφημερίδας «The Times» του Λονδίνου, που χαρακτηρίζει τον Κούνδουρο «σκηνοθέτη με απεριόριστες δυνατότητες». Κι εκεί ήταν που άρχισαν να τα γυρίζουν οι ντόπιοι κριτικοί, μεταξύ των οποίων και ο Κώστας Σταματίου (αναμφισβήτητα σπουδαίος κριτικός και λόγιος) που, στα «Νέα» τώρα πλέον, παραδέχεται τον Κούνδουρο ως «πρόδρομο του νέου κύματος».