Καζαντζάκης, ο «γκουρού» μας

Για τα 60 χρόνια από τον θάνατό του

Ηταν Σάββατο βράδυ, 26 Οκτωβρίου 1957, όταν μια παρέα παιδιών, που λίγο πριν είχαμε τελειώσει το (εξατάξιο τότε) Γυμνάσιο, κάναμε σ’ ένα σπίτι στο Περιστέρι πάρτι-ρεφενέ (όπως άλλωστε τα περισσότερα πάρτι τότε). Ανάμεσά τους και τρεις Δημήτρηδες, μεταξύ των οποίων και ο υπογραφόμενος – οπότε είχαμε διπλή γιορτή: από τη μια τελείωναν τα σχολικά βάσανα κι από την άλλη γιορτάζαμε το όνομά μας (κάτι που σπάνια γινόταν για παιδιά πολυμελών οικογενειών και μάλιστα με ισχνά βαλάντια).

Στέκομαι σ’ αυτή την ημέρα γιατί σημαδεύτηκε με μια μεγάλη απώλεια: «Παιδιά, πέθανε ο Νίκος Καζαντζάκης», είπε κάποιο που το άκουσε από το ραδιόφωνο – πράγμα που φαρμάκωσε τη βραδιά. Γιατί ο Καζαντζάκης ήταν, για πολλούς νέους του καιρού μου, ο μπροστάρης, ο δάσκαλος, ο «γκουρού» μας. Μια φωτογραφία του από κάποιο περιοδικό με παρακολουθούσε, εδώ και τρία–τέσσερα χρόνια, πάνω από το κρεβάτι μου.

Ημουν δεν ήμουν 15 χρονώ, όταν διάβασα τον «Καπετάν Μιχάλη» (στην πρώτη έκδοση του «Μαυρίδη»), ερεθισμένος κυρίως από τα φαρμακερά δημοσιεύματα εναντίον του συγγραφέα και του βιβλίου (με την ευχέρεια που είχα να διαβάζω εφημερίδες, καθώς πέρασα κάμποσα χρόνια σε περίπτερο). Και καταγοητεύτηκα.

Ως... μπούσουλας

Ο «Καπετάν Μιχάλης» ήταν η αρχή. Ακολούθησε ο «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά», «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται», «Ο τελευταίος πειρασμός», «Ο φτωχούλης του Θεού» και ό,τι άλλο δικό του, με το άγχος πάντα μήπως τα απαγορεύσουν και τον αφορίσουν, όπως κατά κόρον έγραφαν οι εφημερίδες – συχνά με χρήματα κλεμμένα από τους δικούς που δεν χαμπάριζαν από τις επιλογές μου.

Δεν υπάρχει νομίζω τίποτε το αξιοπερίεργο και αξιοθαύμαστο στις επιλογές αυτές ενός παιδιού της εποχής εκείνης, αν αναλογιστεί κανείς τη στείρα γνώση που αποκομίζαμε από τα σχολικά μας βιβλία. Και ακόμα, το κοινωνικοπολιτικό κλίμα ολόγυρα, με τον αντικομουνισμό, τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων, τις διώξεις των «αντιφρονούντων» και τις εξορίες, την εσωτερική και την εξωτερική μετανάστευση, τα εγκλήματα για «λόγους τιμής», την εισβολή του αμερικάνικου τρόπου ζωής, τις κάθε είδους απαγορεύσεις.

Γιατί δεν ήταν μόνο οι απαγορεύσεις βιβλίων (δικών μας και ξένων), αλλά και κινηματογραφικών και θεατρικών έργων – ειδικότερα ό,τι εκπορευόταν από τη Σοβιετική Ενωση. Οι οποίες ωστόσο απαγορεύσεις ήταν ο... μπούσουλάς μας: Ηταν απαγορευμένο ή πάνε να το απαγορεύσουν; Αρα ήταν αυτό που χρειαζόμασταν. Ειδικότερα τα βιβλία. (Γιατί ποιες ήταν άλλωστε τότε οι πνευματικές και άλλες –πλην ποδοσφαίρου- επιλογές; Σινεμά, ραδιόφωνο, πάρτι, κάποιοι παρθενικοί έρωτες).

Θανατο...προβλέψεις

Επειδή η αναφορά μου στον Καζαντζάκη για τα 60 χρόνια από την απώλειά του δεν θα εξαντληθεί με το παρόν κείμενο, θα σταθώ σήμερα, μια και ξεκίνησα με τον θάνατό του, σ’ ένα φωτοτυπημένο χειρόγραφο στο βιβλίο «Για να γίνει μεγάλος» της Ελλης Αλεξίου (βιογραφία του Καζαντζάκη, που είχε γνωρίσει, όντας και αδελφή της Γαλάτειας Καζαντζάκη, πρώτης συζύγου του συγγραφέα).

Στο οποίο χειρόγραφο, που ζητήθηκε από ένα γαλλικό λεξικό τον Ιούλιο του 1912, πέντε άνθρωποι των γραμμάτων, που παραθέριζαν στο χωριό Κράσι του Ηρακλείου, αναγράφουν πότε προέβλεπαν ή θα... ήθελαν να πεθάνουν: Μάρκος Αυγέρης: «Τα πράγματα με σπρώχνουν να πεθάνω ώς το 1917» (πέθανε το 1973). Λευτέρης Αλεξίου: «Εγώ θα πεθάνω στα 1914, Ιούλιο μήνα» (πέθανε το 1964). Κώστας Βάρναλης: «Πάντως να ζήσω ώς το 1930, αλλά θα πεθάνω αργότερα» (πέθανε το 1974). Γαλάτεια Καζαντζάκη, υπογράφει χωρίς να ορίσει χρόνο (πέθανε το 1962). Νίκος Καζαντζάκης: «Λέω να πεθάνω το 1966, Αύγουστο μήνα» (πέθανε το 1957).

Βλέπουμε ότι ο Καζαντζάκης τοποθέτησε τον χρόνο του θανάτου του 9 χρόνια μετά τον πραγματικό του. Την πρόβλεψη (ή την επιθυμία του) υπογράφει μ’ ένα μεγάλο Ν (το αρχικό του ονόματός του), με απλωμένες τις δυο άκρες, σαν φτερά αετού. Ηταν τότε που ξανοιγόταν στα μεγάλα πετάγματά του, για την κατάκτηση μιας ζωής, που όσο κι αν του τσιγκουνεύτηκε σε χρόνο δικαίωσε με το θαυμαστό έργο του.

ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Διήμερη έξοδος, με καλή παρέα, Αρκαδία μεριά, όπου και η γενέτειρα. Με συννεφιά την πρώτη μέρα, με ήλιο τη δεύτερη – ό,τι έπρεπε. Δυόμιση περίπου εκατοντάδες χιλιόμετρα η διαδρομή, δύο ώρες και κάτι με το όχημα – εκεί που άλλοτε ήθελες μία μέρα. Με κυρίαρχο, στο μεγαλύτερο μέρος, το πεύκο και το έλατο. Χάρμα αισθήσεων. Σε τι παραδεισένιο τόπο ζούμε οι ανεπρόκοποι... Αλλά...

«Πάμε έναν περίπατο με τα πόδια;» ρίχνεται το απόβραδο η ιδέα. «Και δεν πάμε;» Συναντήσαμε, στον κεντρικό δρόμο του χωριού, μόνο τρία σκυλιά, εκεί που λίγες εβδομάδες πριν, ειδικότερα Παρασκευοσάββατο, το σχεδόν αδιαχώρητο. Αρχοντικά, σε σχέση με το κοντινό παρελθόν τα σπίτια, αλλά χωρίς ψυχές τα περισσότερα – λες κι έπεσε περονόσπορος. Ευτυχώς για τον διερχόμενο κάποια φαγάδικα.

Κλειστό ως ανύπαρκτο (γιατί άραγε;) το Μουσείο Θεοδωράκη στη Ζάτουνα, που δοξάστηκε ως τόπος εξορίας του συνθέτη. Κλειστό, ελλείψει παιδιών, το Γυμνάσιο και το Λύκειο της γειτονικής Δημητσάνας. Και σε εγκατάλειψη το άλλοτε επιβλητικό ξενοδοχείο κάτωθεν, που γράφτηκε ότι νοικιάστηκε και ανακαινίζεται από πρώην βουλευτή.

Και επιστροφή στην πόλη, που εννοεί να διαβιοί, μέσα στην ανασφάλεια και την αβεβαιότητα, ο μισός πληθυσμός της χώρας, μολονότι ένα μεγάλο μέρος με σπίτι στην επαρχία. «Και τι να κάνω εκεί;» «Κι εδώ τι, όταν δεν υπάρχει φως;». Τόσο δύσκολο να επινοηθούν κάποια κυβερνητικά κίνητρα, ώστε να 'ρθούμε στα κάπως ίσα μας;

ΚΑΙ… Σα να μην φτάνουν τ’ άλλα, το ορατό ενδεχόμενο ο άλλοτε εύρωστος οργανισμός περίθαλψης των ανθρώπων του Τύπου (με τις χρόνων συνδρομές τους) να τιναχτεί στον αέρα.