Η ποινικοποίηση της φτώχειας οδηγεί τις γυναίκες στη φυλακή

Η 36χρονη Κατερίνα από τη Βενεζουέλα καταδικάστηκε στο Χονγκ Κονγκ σε κάθειρξη 25 χρόνων γιατί οι δικαστές δεν πίστεψαν ότι εξαναγκάστηκε να μεταφέρει ναρκωτικά: απήχθη στη Βραζιλία αφού απάντησε σε παραπλανητική διαφήμιση δουλειάς, τη βίασαν επανειλημμένα, απείλησαν την οικογένειά της αναγκάζοντάς την να μεταφέρει κοκαΐνη στο Χονγκ Κονγκ. Παρότι θύμα τράφικινγκ, τιμωρήθηκε με την αυστηρότερη ποινή.

Η 60χρονη Ρεμίτα Σινάγα καταδικάστηκε με νόμο που στηρίζεται στη Σαρία γιατί βρέθηκαν στην κατοχή της 70 μπουκάλια αλκοόλ: παρότι μη μουσουλμάνα, παρέμεινε δύο μήνες στη φυλακή και δέχτηκε 28 μαστιγώματα.

Η Τεοδόρα Βάσκες ήταν 20 χρόνων όταν καταδικάστηκε σε κάθειρξη 30 ετών για ανθρωποκτονία με πρόθεση επειδή γέννησε ένα νεκρό μωρό στο Ελ Σαλβαδόρ, όπου η άμβλωση απαγορεύεται σε κάθε περίπτωση. Παρέμεινε 10 χρόνια φυλακισμένη προτού το Ανώτατο Δικαστήριο την αθωώσει. Εκείνη την ημέρα δήλωσε: «Η φτώχεια είναι το πρώτο που σε καταδικάζει. Αν είσαι φτωχή δεν έχεις ευκαιρίες. Και αν είσαι γυναίκα και μόνη, τόσο το χειρότερο. Πολλές γυναίκες είμαστε θύματα του δικαστικού συστήματος».

Από τη φτώχεια στην τιμωρία

Η μαρτυρία της, αδιάψευστη αλήθεια. «Είναι ακριβώς η φτώχεια, η κακομεταχείριση και οι διακρίσεις φύλου που συμβάλλουν στην ανησυχητική αύξηση της φυλάκισης γυναικών σε ολόκληρο τον πλανήτη», σημειώνει η Σαμπρίνα Μαχτανί, ιδρύτρια της οργάνωσης Women Beyond Walls (Γυναίκες εκτός Τειχών) που μαζί με την Penal Reform International (Διεθνής Ποινική Μεταρρύθμιση) παρουσίασαν τη Δευτέρα στα Ηνωμένα Εθνη την έκθεση «Από τη φτώχεια στην τιμωρία».

Ο αριθμός των γυναικών που κατηγορούνται και φυλακίζονται στον κόσμο αυξάνει με ραγδαίο ρυθμό, επισημαίνει η έκθεση. Εκτιμάται πως σήμερα υπάρχουν περισσότερες από 733.000 γυναίκες και κορίτσια στις φυλακές του πλανήτη, αριθμός που –ελλείψει συστηματικής καταγραφής και συγκριτικών στατιστικών– είναι στην πραγματικότητα πολλαπλάσιος. Ο εγκλεισμός τους είναι δυσανάλογος: από το 2000 έχει σημειωθεί μια αύξηση 57% στον αριθμό των φυλακισμένων γυναικών, ενώ στο ίδιο διάστημα ο αντρικός πληθυσμός στις φυλακές αυξήθηκε κατά 22%.

Τη στιγμή που στον πλανήτη υπάρχει θηλυκοποίηση της φτώχειας, νόμοι και πρακτικές καταδικάζουν τις γυναίκες για δράσεις που σχετίζονται με την ίδια την επιβίωσή τους. Σε χώρες όπως η Ιρλανδία, η Σερβία ή η Ταϊλάνδη η επαιτεία στην οποία καταφεύγουν πολλές γυναίκες ως μόνη διέξοδο για να στηρίξουν τις οικογένειές τους τιμωρείται. Στο Ουζμπεκιστάν το 2018, από τους 5.000 φυλακισμένους για επαιτεία, οι 4.000 ήταν γυναίκες.

Ανάλογες οι στατιστικές για τις μικροκλοπές, που συχνά οδηγούν στη φυλακή με μεγαλύτερη συχνότητα τις γυναίκες παρά τους άντρες. Στην Αγγλία και την Ουαλία το 40% των γυναικών που το 2023 βρέθηκαν στη φυλακή ώς έξι μήνες καταδικάστηκαν για κλοπές ευτελούς αξίας. Στη δε Ουγκάντα οι μικροκλοπές αποτελούσαν το 33% των καταδικών σε φυλάκιση γυναικών, στην πλειονότητά τους φτωχές και με παιδιά: ανάμεσά τους και μια γυναίκα που καταδικάστηκε σε φυλάκιση ενός μήνα γιατί έκλεψε γάλα σε σκόνη για τα μωρά της.

Ακόμη και η απασχόληση στην άτυπη οικονομία ή η πώληση σε υπαίθριες αγορές, σαν ύστατο μέσο εξοικονόμησης λίγων πόρων, αποτελεί ποινικό αδίκημα σε πολλές χώρες. Οπως συμβαίνει στην Κένυα, όπου αυτός είναι ο λόγος που πολλές γυναίκες καταλήγουν σε κελιά: σαν την Εμα που καταδικάστηκε σε τρεις μήνες φυλακή (ή σε ένα τεράστιο γι’ αυτήν πρόστιμο 71 ευρώ) επειδή πωλούσε λαχανικά στους δρόμους.

Η θηλυκοποίηση της φτώχειας οδηγεί επίσης πολλές γυναίκες στην υπερχρέωση για να τα καταφέρουν και αυτή με τη σειρά της αυξάνει τις πιθανότητές τους να βρεθούν φυλακισμένες. Αν στην Ιρλανδία το 5% των φυλακισμένων γυναικών το 2022 είχαν καταδικαστεί για χρέη, στην Αίγυπτο εκτιμάται πως αυτό συμβαίνει με το 20%-25% των φυλακισμένων γυναικών: είναι περίπου 35.000 οι «gharemat» («χρεωμένες» όπως τις αποκαλούν), στην πλειονότητά τους από χωριά και επικεφαλής νοικοκυριών που χρεώνονται για να παντρέψουν τις κόρες τους, να αγοράσουν φάρμακα, να καλύψουν μια έκτακτη ανάγκη, σαν την Ανάτ που καταδικάστηκε σε φυλάκιση 2 ετών για απλήρωτο χρέος 380 ευρώ.

Μάστιγα τα ναρκωτικά

Ιδιαίτερα αυστηρές για τις γυναίκες είναι και οι καταδίκες για ναρκωτικά. «Οι πολιτικές που εφαρμόζονται μαζί με τις πατριαρχικές πεποιθήσεις αυξάνουν την πιθανότητα οι γυναίκες να υποστούν ποινική δίωξη, προφυλάκιση και ποινές φυλάκισης μεγαλύτερες από τους άντρες» γράφει η έκθεση αποκαλύπτοντας πως το 35% των ποινών φυλάκισης των γυναικών σχετίζονται με κατηγορίες για ναρκωτικά (19% το ανάλογο ποσοστό για τους άντρες) ενώ σε χώρες της Λατινικής Αμερικής και της Ασίας μπορεί να φτάνει και το 50% και 80% αντίστοιχα.

Αναχρονιστικοί νόμοι περί «αλητείας» και πολλών ακόμη δήθεν κοινωνικών δεινών διαιωνίζονται πλήττοντας γυναίκες περιθωριοποιημένες, άστεγες ή με ψυχοκοινωνικές διαταραχές, ενώ η ασάφεια των διατάξεων συχνά γίνεται όπλο εναντίον εκείνων που παραβαίνουν τους «εδραιωμένους» κοινωνικούς κανόνες. Οπως συμβαίνει, π.χ., σε χώρες της Δυτικής Αφρικής, όπου γυναίκες συλλαμβάνονται με την απειλή φυλάκισης γιατί κυκλοφορούν μόνες τα βράδια.

Υπέρμετρη είναι και η τιμωρία των γυναικών για υποτιθέμενα «εγκλήματα ήθους» που βασίζονται σε θρησκευτικές πεποιθήσεις. Η μοιχεία και οι εξωσυζυγικές σχέσεις συνεπάγονται φυλάκιση ή και σωματική τιμωρία σε χώρες της Αφρικής και της Ασίας, ενώ σε κάποιες το ίδιο συμβαίνει αν οι γυναίκες δεν φορούν σωστά τη μαντίλα ή δεν ακολουθούν τους περιοριστικούς ενδυματολογικούς κανόνες: σαν τη Φαρίντα Ταοφίκ και τη Ραϊάνα Αμπάς, δυο Νιγηριανές νέες που κατηγορούμενες για «άσεμνη» ενδυμασία καταδικάστηκαν σε φυλάκιση δύο μηνών ή πρόστιμο.

Διανύουμε τον 21ο αιώνα, αλλά 15 χώρες απαγορεύουν απόλυτα την άμβλωση και πολλές ακόμη την περιορίζουν οδηγώντας στη φυλακή όσες το επιχειρούν ή ακόμη και όσες αποβάλλουν ή γεννούν νεκρά έμβρυα. Στο Ελ Σαλβαδόρ τα τελευταία 20 χρόνια 181 γυναίκες που αντιμετώπισαν επείγουσες μαιευτικές καταστάσεις καταδικάστηκαν σε κάθειρξη δεκαετιών, ενώ στη Ρουάντα το 2021 περίπου το 25% των φυλακισμένων γυναικών καταδικάστηκαν γιατί έκαναν άμβλωση.

Τριάντα χρόνια μετά τη Διακήρυξη του Πεκίνου, οι φυλακές του πλανήτη γεμίζουν με γυναίκες που το κοινό τους έγκλημα δεν είναι τόσο το αδίκημα που διέπραξαν όσο η φτώχεια και οι διακρίσεις, επισημαίνει η Σαμπρίνα Μαχτανί. Και σε μια εποχή που η Ακροδεξιά κερδίζει έδαφος σε ολόκληρο τον πλανήτη, «τα κινήματα κατά των γυναικών και των δικαιωμάτων τους θα συνεχίσουν να εντείνονται και μαζί θα αυξηθεί η χρήση του νόμου εναντίον τους. Αυτό αποτελεί μια σθεναρή έκκληση για συλλογική δράση».