Δεν μοιάζει με κανένα βιβλίο

Οταν ένας αρσενικός τερμίτης συναντά έναν θηλυκό, προσπαθεί να χωθεί στον κόλπο του. Αλλά δεν κουράζεται να ψάξει την τρύπα. Τη φτιάχνει. Με τα μακριά του δόντια χτυπά τον θώρακα της θηλυκής, τον κόβει, και εκτονώνεται μέσα στην πληγή.

Με έναν παρόμοιο κτηνώδη φόνο και βιασμό και με το ξεκοιλιασμένο σώμα μιας εγκύου γυναίκας στο καθιστικό ενός διαμερίσματος, ανοίγει το μυθιστόρημα Anima του Ουαζντί Μουαουάντ (Wajdi Mouawad). Και τραντάζει τον βολεμένο αναγνώστη που αποδέχεται μακάριος την κοινοτοπία του κακού και ξεκουράζεται διαβάζοντας σκανδιναβικά σπλάτερ.

Ετούτο το βιβλίο, που το υπογράφει ένας Λιβανέζος θεατράνθρωπος, κάτοικος από το 1983 του Καναδά, δεν μοιάζει με κανένα άλλο. Επιλέγει την οπτική γωνία του ζωικού βασιλείου, αλλά δεν συνομιλεί ούτε με τον Αίσωπο ούτε με την οργουελική Φάρμα των Ζώων. Παρακολουθεί μια αλυσίδα από πράξεις κτηνωδίας και ανθρωπιάς και αναστοχάζεται την έννοια της ανθρωπιάς σε έναν κόσμο που έχει πουλήσει την ψυχή του, σε έναν κόσμο χωρίς ενδοιασμούς, που σχεδιάζεται και επανασχεδιάζεται με βάση εμφύλιες συγκρούσεις. Σ’ αυτό το τοπίο, ο άνθρωπος προκαλεί, περιφρονεί, καταπατά, όχι μονάχα τους νόμους των ανθρώπων αλλά και τους νόμους της φύσης. Οι εξαιρέσεις είναι απελπιστικά σπάνιες αλλά τα ζώα τις αντιλαμβάνονται αμέσως. Διότι αυτά δεν έχουν θυσιάσει την ψυχή τους.

Η αφήγηση στο Anima (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, μτφρ. Νίκος Κούρκουλος) είναι σπονδυλωτή, εκτυλίσσεται στον 21ο αιώνα με φλας μπακ στον 20ό και τον 19ο, καλύπτει τις ΗΠΑ και τον Καναδά απ’ άκρη σ’ άκρη με καίριες αναφορές στη Μέση Ανατολή, και την αναλαμβάνουν τα κατοικίδια και τα άγρια ζώα που γίνονται μάρτυρες της αντίστροφης οδύσσειας του πρωταγωνιστή.

Αυτός είναι ο συγκλονισμένος σύντροφος της νεαρής δολοφονημένης. Καναδός με καταγωγή από τον Λίβανο, θα παρατήσει τα συντρίμμια της οικογενειακής ζωής του και θα φύγει στο κατόπι του φονιά. Οχι όμως για να πάρει εκδίκηση -άλλωστε την υπόθεση την έχει αναλάβει ο νόμος- αλλά από μια εσωτερική του ανάγκη. Για να καταλάβει το «γιατί» της ακραίας βίας, για να δει αν ανήκει στο ίδιο είδος με τον κτηνώδη φονιά, αν μπορεί να ζήσει σε μια κοινωνία χωρίς ψυχή και, εντέλει, για να βρει την αλήθεια για την προσωπική του ιστορία. Μια ιστορία αναγκαστικής μετανάστευσης που κουβαλά ένα βαρύ ψυχολογικό φορτίο, το οποίο παραμένει στο σκοτάδι, ανεπεξέργαστο σε μια ισοπεδωτική καθημερινότητα. Συνθήκη κοινή, με όσα βιώνουν στις μέρες μας ποικίλες εθνοτικές ομάδες μεταναστών...

Στην εποχή λοιπόν των μεικτών ταυτοτήτων και της διαδικτυακής φλυαρίας, στην εποχή της απενοχοποιημένης βίας και της τεχνητής νοημοσύνης, ο σκύλος, η γάτα, το άλογο, η αράχνη, η μέλισσα, ο ασβός, η νυχτερίδα, ο βόας, η κατσαρίδα, το ρακούν, το περιστέρι, το κοράκι, ο σκίουρος, η μαρμότα, η αρκούδα, το μουλάρι κ.ο.κ., με τα επίσημα λατινικά τους ονόματα, παίρνουν διαδοχικά τη σκυτάλη για να ζυγίσουν τους ανθρώπινους χαρακτήρες και να αφηγηθούν με μια γλώσσα αδιαμεσολάβητη, άδολη, πρωταρχική τις περιπέτειες αυτού του σύγχρονου Οδυσσέα από πόλη σε πόλη. Πρώτος σταθμός του ένας παρακμιακός καταυλισμός Ινδιάνων Μοχόκ, όπου όλοι κάτι γνωρίζουν για τον φονιά αλλά κανένας δεν μιλά..

Σκηνοθέτης, ηθοποιός, θεατρικός συγγραφέας και πεζογράφος, καλλιτεχνικός διευθυντής του Γαλλικού Θεάτρου στο Εθνικό Κέντρο Τεχνών της Οτάβα και από το 2016 διευθυντής στο Παρίσι του Εθνικού Θεάτρου «Ντε λα Κολίν», ο Ουαζντί Μουαουάντ, γεννημένος στον Λίβανο το 1968 και Καναδός υπήκοος όπως ο πρωταγωνιστής του, είναι γνωστός στο ελληνικό θεατρικό κοινό. Το έργο του «Πυρκαγιές» παρουσιάστηκε με μεγάλη επιτυχία την περσινή σεζόν στο ΚΘΒΕ, σε σκηνοθεσία της Ιώς Βουλγαράκη και μετάφραση της Εφης Γιαννοπούλου. Ομως τώρα, με το Anima, ο Μουαουάντ αφήνει ανεξίτηλο σημάδι και στη λογοτεχνία. Το μυθιστόρημά του είναι ανήσυχο, ευρηματικό, γραμμένο συναρπαστικά και πολύ επίκαιρο.

Το Anima έχει στοιχεία ενός μυθιστορήματος δρόμου και τον τοξικό αέρα της βαθιάς αμερικανικής επαρχίας που οπλοφορεί, διασκεδάζει με θανατηφόρες κυνομαχίες, επιδίδεται στο λαθρεμπόριο και συχνάζει σε σαλούν και πορνεία. Αλλά μοιάζει και με σύγχρονο γουέστερν, με εφιαλτικές εικόνες αιματηρής βίας και σκηνές καθηλωτικές, όπως στην «Αγρια συμμορία» του Πέκινπα ή στο Νάδα του Μανσέτ, ενώ παράλληλα διαθέτει το σασπένς ενός αστυνομικού όπου ο διώκτης καταλήγει διωκόμενος. Ταυτόχρονα, ξεδιπλώνει τις στοχαστικές παρατηρήσεις ενός οξυδερκούς κοινωνικού μυθιστορήματος, κεντρίζει την οικολογική συνείδηση του αναγνώστη και έχει στοιχεία δοκιμίου διαμαρτυρίας.

Δίνει όμως βάρος και στα ιστορικά συμφραζόμενα της δράσης, σχολιάζοντας τις εμφύλιες συγκρούσεις που βάζουν στη ζυγαριά το δίκαιο και τις ελευθερίες των αδύναμων και στοιχειώνουν τη μνήμη τους. Ο Μουαουάντ θυμίζει τις ατιμώρητες σφαγές των άμαχων Παλαιστίνιων προσφύγων από τους Λιβανέζους χριστιανούς πολιτοφύλακες το 1982, στα στρατόπεδα της Σάμπρα και της Σατίλα που ελέγχονταν από τον ισραηλινό στρατό, ο οποίος έκανε τα στραβά μάτια. Και αναφέρεται στον εμβληματικό Αμερικανικό Εμφύλιο και στις θυσίες μιας γενιάς για την κατάργηση της δουλείας, υπογραμμίζοντας σε αντιδιαστολή τη συνεχιζόμενη περιθωριοποίηση των αυτόχθονων Αμερικανών στις «ρεζέρβες».

Το Anima εντέλει είναι ένα βαθιά υπαρξιακό μυθιστόρημα που αναζητά μια καινούργια αλφαβήτα για την ανθρώπινη ζωή. Ξαναθυμίζοντας το «συμβόλαιο» που συνδέει ανθρώπους και ζώα, αναδεικνύοντας τα ίχνη της ψυχής στα ζώα που παρακολουθούν την οδύσσεια του πρωταγωνιστή του, ο συγγραφέας κάνει μια πρόταση.

Εμείς οι σκύλοι... ποτέ τυφλοί

«Εμείς οι σκύλοι αντιλαμβανόμαστε τις χρωματιστές αναθυμιάσεις που αναδίδουν τα σώματα των ζωντανών όντων όταν τους κυριεύει κάποιο ζωηρό συναίσθημα. Συχνά οι άνθρωποι περιβάλλονται από το πράσινο του φόβου ή το κίτρινο του καημού, ή άλλες φορές από σπανιότερα χρώματα: τη ζαφορά της ευτυχίας ή το τουρκουάζ των εκστάσεων. Τούτος ’δώ, κουρασμένος, εξαντλημένος, τυλιγμένος από την οπάλινη απαλότητα του δρόμου, αποπνέει από το κέντρο της πλάτης του το μαύρο του γαγάτη, χρώμα του χαμού και των ναυαγίων, προνόμιο εκείνων που είναι ανίκανοι να απαλλαγούν από τη μνήμη τους και από το παρελθόν τους».

Ο Μουαουάντ κτίζει σπουδαίες σκηνές ανθρώπων με ζώα κάθε είδους, και ασκεί τον αναγνώστη να αναγνωρίζει στα ζώα πηγαίες ευαισθησίες που τις είχαν και οι άνθρωποι αλλά πλέον τους λείπουν. Στο τρίτο μέρος του βιβλίου ο πρωταγωνιστής του «υιοθετείται» από έναν άγριο σκύλο (canis lupus lupus), ο οποίος τον σώζει και τον συντροφεύει στην τραυματική διαδικασία της επώδυνης αυτογνωσίας του. Είναι ο Μέισον-Ντίξον Λάιν, ένας καταπληκτικός λογοτεχνικός χαρακτήρας με όνομα συμβολικό, που παραπέμπει στη συνοριακή γραμμή η οποία στον Αμερικανικό Εμφύλιο χώριζε Βόρειους και Νότιους, ελεύθερους και δούλους.

Ο πρωταγωνιστής του Anima του υπόσχεται πως ποτέ δεν θα τον αναγκάσει να γίνει υποταγμένο ζώο, «ποτέ τυφλό ζώο».