«Εγώ δεν αλλάζω τις ιδέες μου σαν πουκάμισα», καμάρωνε ο Ουρουγουανός Ντανιέλ Τσαβαρία. Και δήλωνε ακραιφνής λάτρης του Φιντέλ Κάστρο και πιστός στην Κουβανική Επανάσταση, που το 2019 θα συμπληρώσει την 60ή της επέτειο.
Οι πολέμιοί του τον χαρακτήριζαν «καθεστωτικό συγγραφέα», αυτόν που είχε ενταχθεί στον αντάρτικο Στρατό Εθνικής Απελευθέρωσης της Κολομβίας (ELN), αυτόν που είχε κάνει αεροπειρατία για να διαφύγει στην Κούβα, αυτόν που πρώτος από όλους τους Λατινοαμερικανούς τιμήθηκε, το 2002, με το βραβείο Εντγκαρ Αλαν Πόε της Ενωσης Αμερικανών Συγγραφέων Μυστηρίου, για το Adios muchachos του 1994 - Αν με ξαναδείτε, γράφτε μου (Opera1998, μτφρ. Κρίτων Ηλιόπουλος).
Είναι ωστόσο αλήθεια πως, παρότι δεν είχε πολιτογραφηθεί Κουβανός -αν και εγκατεστημένος στην Αβάνα από το 1969-, ο «El Chava» είχε από νωρίς καθιερωθεί ως ο επίσημος συγγραφέας της Κούβας. Κάτι που ίσχυε τουλάχιστον ώσπου ο παλιός του μαθητής στο Πανεπιστήμιο, ο Λεονάρδο Παδούρα, έκανε διεθνή επιτυχία (και περιοδεία) με τον Ανθρωπο που αγαπούσε τα σκυλιά. Ενα πολιτικό μυθιστόρημα του 2009, που βάζει στο ίδιο κάδρο τον αποσιωπημένο στην εποχή της ορθοδοξίας Τρότσκι και τον σταλινικό δολοφόνο του, Ραμόν Μερκαδέρ, που πέθανε στην Αβάνα. Και συζητά από την κουβανική προοπτική τα αίτια που οδήγησαν στη στρέβλωση της μεγάλης κοινωνικής ουτοπίας του 20ού αιώνα (Καστανιώτης 2011, μτφρ. Κώστας Αθανασίου).
Τους είχαμε συναντήσει παράλληλα και τους δύο στην Αβάνα, με τον Ανταίο Χρυσοστομίδη, για τη σειρά τηλεοπτικών πορτρέτων «Οι κεραίες της εποχής μας». Ηταν ο πρώτος καιρός που η κρίση έδειχνε τα δόντια της στην Ευρώπη. Ιανουάριος του 2010. Ο Παδούρα κατοικούσε σε μια παλιά μονοκατοικία στη φτωχική γειτονιά Μαντίγια και ο Τσαβαρία ήταν φιλοξενούμενος σε ένα απρόσωπο διαμέρισμα, στην ακριβή γειτονιά Μιραμάρ της κομματικής νομενκλατούρας, που θύμιζε Φιλοθέη με συνεδριακά κέντρα.
Και οι δύο υποστήριξαν τη σημασία της πίστης στην ουτοπία μιας πιο δίκαιης κοινωνίας. Και οι δύο ήθελαν να υπογραμμίσουν τη διαφοροποίησή τους από τους Κουβανούς συγγραφείς «του εξωτερικού», «αυτοεξόριστους» ή όχι. Και οι δύο ήσαν «περιβόλι», όταν μιλούσαν. Ομως, η συγγραφική τους προσέγγιση σε αυτό που οι ντόπιοι αποκαλούν «κουβανική ιδιαιτερότητα» στην αντιμετώπιση των κοινωνικοπολιτικών αντιφάσεων, δεν ταυτίστηκε ποτέ.
Ο Τσαβαρία (γεν. 1933) ανήκε στη γενιά που συγκρούστηκε με τις λατινοαμερικανικές δικτατορίες και ονειρεύτηκε την Επανάσταση. Ο Παδούρα (γ.1955), που ως φοιτητής είχε παρευρεθεί σε «διαδικασίες εμβάθυνσης της επαναστατικής συνείδησης», ανήκει στην πρώτη γενιά που είδε την εδραίωση της Επανάστασης και βίωσε την εφαρμογή όσο και τη στρέβλωση του προγράμματός της, όπως βίωσε και το αμερικανικό εμπάργκο, καθώς και την ακραία φτώχεια και την κρίση ηθών και αξιών που τύλιξαν την Κούβα κατά την «ειδική περίοδο» 1990-1996, μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ.
Είχε εργαστεί ως δημοσιογράφος και εμφανίστηκε στα Γράμματα το 1984, έξι χρόνια μετά τον Τσαβαρία, αλλά επέμεινε πολύ πιο κριτικά από εκείνον στις αντιφάσεις και στα προβλήματα του κουβανικού παραδείγματος. Χρησιμοποιώντας, μάλιστα, τους τρόπους της αστυνομικής λογοτεχνίας, κατάφερε να φωτίσει τις αποχρώσεις του, εκεί όπου ο παλιός του δάσκαλος παρέμενε πιο σχηματικός.
Ο «Κουβανός Χάμετ» μίλησε λ.χ. για τις ανελέητες διώξεις των ομοφυλοφίλων και για τους περιορισμούς των δικαιωμάτων τους κατά τη δεκαετία του ’70 (στις Μάσκες, του 1997) ή για την εκπόρνευση της κοινωνίας κατά την «ειδική περίοδο» (στο Παρελθόν, χαμένο στην ομίχλη του 2005).
Απ’ τη μεριά του ο Ελ Τσάβα είχε ζήσει μια ζωή μυθιστορηματική και είχε ταλέντο μεγάλου παραμυθά, όμως δεν ήθελε να σταθεί στις μελανές σελίδες της διακυβέρνησης Κάστρο. Ηταν Fidelista.
«Αν αποφάσιζα να επικεντρωθώ σε ό,τι πάει άσχημα στην Κούβα, θα κέρδιζα πολλά», μας είχε πει ο Τσαβαρία. «Ομως είμαι ένας θαυμαστής της Κουβανικής Επανάστασης. Φυσικά και υπάρχουν προβλήματα, ελλείψεις, αδικίες, αλλά τα αντιμετωπίζω όλα αυτά με επιείκεια, επειδή τα θεωρώ δικαιολογημένα στο πλαίσιο μιας ιστορικής επαναστατικής διαδικασίας. Στα βιβλία μου προτιμώ, λοιπόν, τον υπαινιγμό, όπως στο Χαιρετίσματα στο θείο, του 1991 (σ.σ. Alla Ellos, Opera 1998), όπου ο “εχθρός” φοράει τη μάσκα της αρετής. Θέλω τον αναγνώστη να σκέφτεται.
»Νομίζω ότι η δημοκρατία επιμένει υπερβολικά στη σημασία της κριτικής. Δεν μπορεί να είναι πάντα γόνιμη η κριτική. Αντίθετα, μπορεί μερικές φορές να παραπλανά. Αν μάλιστα δείτε πώς εφαρμόζεται στις δυτικές δημοκρατίες το σύνθημα της Γαλλικής Επανάστασης για Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα, θα συνειδητοποιήσετε τα ψέματα της αστικής τάξης. Γι’ αυτό θεωρώ πως η Κούβα είναι πιο ελεύθερη από άλλες χώρες που θεωρούνται δημοκρατικές. Εδώ τουλάχιστον δεν έχουμε εργοστασιάρχες-τυράννους όπως στην Ιταλία, που μπορούν να αφήνουν ανασφάλιστους τους εργάτες ή να τους απολύουν όποτε θέλουν!»
Οταν διάβασα τους «Αθλιους»
Ο Τσαβαρία είχε αποκτήσει πολιτική συνείδηση απ’ όταν διάβασε τον Ουγκό. Στο πρώτο μισό της ζωής του περιπλανιόταν σαν τυχοδιώκτης· δεν υπήρξε προλετάριος ούτε διανοούμενος. Είχε πάρει, όμως, μια πολύ καλή γαλλική παιδεία στην Ουρουγουάη. «Οταν διάβασα τους Αθλιους, κατάλαβα τι σημαίνει κοινωνική αδικία και πόσο διεστραμμένη πρέπει να είναι μια κοινωνία που φυλακίζει κάποιον, τον Γιάννη Αγιάννη στο μυθιστόρημα, επειδή κλέβει ένα καρβέλι ψωμί…».
Οταν, λοιπόν, έφτασε στην Κούβα (1969), κυνηγημένος όπως τόσοι Λατινοαμερικανοί αριστεροί μετά τον θάνατο του Τσε, η κυβέρνηση του πρόσφερε ένα μικρό διαμέρισμα και μια θέση στο Πανεπιστήμιο της Αβάνας, όπου δίδαξε Αρχαία Ελληνικά, Ιστορία και Λογοτεχνία. Το πρώτο του μυθιστόρημα το έγραψε εννέα χρόνια αργότερα (1978).
Κι από τότε, στα μυθιστορήματά του (Το έκτο νησί, Το μάτι της θεάς, Κάποτε στη Μαδρίτη, Το κόκκινο φτερό του παπαγάλου, Για τα μάτια σου κ.ά., όλα από τις εκδόσεις Opera, σε μετάφραση Κρίτωνα Ηλιόπουλου), αλλά και στο υπέροχο αυτοβιογραφικό αφήγημά του Είδα να φτάνει ένας γέρος, μέσα από μια περιπετειώδη πλοκή όπου οι πρωταγωνιστές του αναζητούν την αλήθεια πίσω από πλήθος ψέματα, μίλησε για τις πληγές που άφησαν πίσω τους η αποικιοκρατία, οι πολιτικές της Δύσης και ο βρόμικος πόλεμος της CIA, οι δικτατορίες, η παγκοσμιοποίηση, τα πολιτικά σκάνδαλα ή η κρίση αξιών.
«Εζησε καλύτερα από την πλειονότητα των Κουβανών συγγραφέων», μας είχε σχολιάσει ανεπίσημα ο Παδούρα, αφήνοντας να εννοηθεί ότι ο Τσαβαρία δεν βίωσε τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε ο μέσος Κουβανός, «και έβλεπε την Επανάσταση όπως την έβλεπε η ευρωπαϊκή αριστερά: ρομαντικά».
Κατά τον Παδούρα, «η Επανάσταση δρομολόγησε σημαντικές αλλαγές στην κοινωνία σχετικά π.χ. με τη θέση της γυναίκας, τις διακρίσεις, τον αναλφαβητισμό κ.ά., πραγματοποίησε τον εκδημοκρατισμό στην Υγεία, έφερε μια έκρηξη στην κουλτούρα, ωστόσο το οικονομικό σύστημα που εισήγαγε, δεν λειτούργησε... Και, πάντως, το ’80 δεν υπήρχε περίπτωση να κάνεις κριτική στον Λένιν ή στον “νέο άνθρωπο”»,
Τι έκανε, λοιπόν, ο El Chava, όταν γκρεμίστηκε το Τείχος του Βερολίνου και κατέρρευσαν οι Λαϊκές Δημοκρατίες; Τι έγραψε; Η απάντησή του ξεχείλιζε ειλικρίνεια και τρυφερότητα, εκείνη τη μέρα του 2010. «Ναι, κάπου εδώ μένει κι ο Κάστρο. Τον έχω συναντήσει, διαβάζει πολύ αλλά δεν τον ρώτησα αν έχει διαβάσει τα βιβλία μου. Δεν νομίζω…».
Είχαμε βγει βόλτα, εκείνος μεγαλόπρεπος, καλαμπουρτζής, με μάτι τσακίρικο, μύτη κόκκινη πρησμένη, να μιλά Γαλλικά και να μας τυλίγει στον χορό της ζωής του.
«Να μην προδώσεις»
«Η πολιτική και συναισθηματική μου δέσμευση είχε δεχτεί ένα μεγάλο πλήγμα. Οι σοσιαλιστικές χώρες κατέρρεαν και φοβόμουν πολύ ότι ο δικός μας συνδυασμός Σοσιαλισμού και Κάστρο, δεν θα άντεχε στους κλυδωνισμούς. Δεν ήθελα να μιλήσω για την Κούβα ούτε όμως και να πω ψέματα.
Ετσι έκανα έναν συμβιβασμό. Μίλησα για την Αρχαία Ελλάδα στον αιώνα του Περικλή! Κι έγραψα το Μάτι της Θεάς, με τον Σωκράτη, τον Αλκιβιάδη, την Ασπασία, με φανατικούς, με τσαρλατάνους, με τις μηχανορραφίες των θεών, που βγήκε καλό βιβλίο, πήρε το βραβείο Planeta και το αγαπώ πολύ».
Δύο δεκαετίες αργότερα, το 2010, η Κούβα είχε μπει σε μια διαδικασία επαναπροσδιορισμού του μοντέλου της και η δυνατότητα να εκφράζει κανείς κάποια κριτική άποψη για οτιδήποτε είχε αυξηθεί θεαματικά. «Σε πολιτικό επίπεδο, τίποτα δεν έχει αλλάξει, αλλά σε επίπεδο κοινωνικό και οικονομικό, διαμορφώνεται μια καινούργια χώρα», σχολίαζε ο Λεονάρδο Παδούρα. Και ο Ντανιέλ Τσαβαρία, που επέμενε ότι «δεν είναι οι εσωτερικές συνθήκες που ορίζουν το μέλλον της Κούβας», δεν διαψεύστηκε.
Τελικά, μας είχε πει, οι περιπέτειες που έζησε με θεατρικούς θιάσους, με χρυσοθήρες, με λαθρέμπορους, ή με αντάρτες… στο Μοντεβιδέο, στο Αμβούργο, στη Μαδρίτη, σε ελληνικά πλοία ή στη ζούγκλα του Αμαζονίου, ήταν αναμενόμενες. Διότι ήταν δεμένες με την εποχή των μεγάλων οραμάτων για αλλαγές στη Λατινική Αμερική. «Τα δύσκολα είναι άλλα. Να είσαι πατέρας. Να κρατήσεις την οικογένειά σου. Αλλά και να μην προδώσεις».
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας