Μπορεί άραγε η Τέχνη να υπερασπιστεί τη Δημοκρατία;

Πώς μπορεί ο ποιητής, ο καλλιτέχνης, ο φιλόσοφος να υπερασπιστεί τη δημοκρατία στον σημερινό δυτικό κόσμο; Πώς προσλαμβάνεται πνευματικά και καλλιτεχνικά μια εποχή κρίσης; Και τι έχουν να μας πουν σχετικά οι δημιουργικές αναζητήσεις πνευματικών και καλλιτεχνικών κινημάτων που συμπίπτουν ή και προηγούνται από αυτές τις κρίσεις; Τι σήμαινε και τι σημαίνει «ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης»;

Πώς διασφαλίζεται η πολιτική της αυτονομία στο πλαίσιο μιας συνταγματικής δημοκρατίας; Αν ο 19ος και ο 20ός αιώνας είδαν τους συγγραφείς και τους καλλιτέχνες να αναλαμβάνουν ρόλους Προφήτη, Ταγού, Πρωτοπόρου ή Επαναστάτη, πώς μετασχηματίστηκε αυτός ο ρόλος στα εκάστοτε πολιτικά συμφραζόμενα; Και ποιος ρόλος τους μπορεί να εκφράσει τις ανάγκες και στις αγωνίες του καιρού μας ή και να απαντήσει σ’ αυτές;

Τέτοια ερωτήματα θα συζητήσει το τριήμερο διεπιστημονικό συνέδριο «Τέχνη και Δημοκρατία» που οργανώνει στις 7, 8, 9 Δεκεμβρίου το Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία στο αμφιθέατρο του Μουσείου της Ακρόπολης (από τις 10 π.μ.), με την ένθερμη και ουσιαστική υποστήριξη του προέδρου της Βουλής Νίκου Βούτση και του γενικού γραμματέα της, Κώστα Αθανασίου.

Με 31 συμμετέχοντες και συμμετέχουσες, το συνέδριο θα πριμοδοτήσει τον διάλογο ανάμεσα στην ιστορία των ιδεών και της λογοτεχνίας, την πολιτική θεωρία/φιλοσοφία, τη φιλοσοφία της τέχνης και την ίδια την τέχνη αλλά και την αρχιτεκτονική. Και θα βγει από τα ελληνικά σύνορα για να «διαβάσει» συγκριτικά, διεθνή και ελληνικά φαινόμενα, κινήματα, νοοτροπίες, ιδεολογικές και καλλιτεχνικές πρακτικές κατά τους τελευταίους δύο αιώνες μέχρι σήμερα· κάτι που δεν έχει ποτέ επιχειρηθεί στην Ελλάδα συστηματικά.

Το κέντρο βάρους του συνεδρίου δεν είναι η επικαιρότητα. Είναι ευρύτερα οι εποχές κρίσης της Δημοκρατίας που σηματοδότησαν τις κοσμοϊστορικές κοινωνικές μεταμορφώσεις, τις επιστημονικές και τεχνολογικές επαναστάσεις και τις πολιτικές ανακατατάξεις του 19ου και του 20ού αιώνα. Εκείνες που προετοίμασαν ή διαδέχθηκαν την «Ανοιξη των λαών» του 1848, την Παρισινή Κομμούνα του 1871, την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τη Ρωσική Επανάσταση, τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης κατά τον Μεσοπόλεμο, τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την εποχή της Παγκοσμιοποίησης.

Σε αυτό το τοπίο, οι ποιητές, οι συγγραφείς, οι καλλιτέχνες ή οι φιλόσοφοι, μετατρέπονται σε αισθητήρες των υπόγειων μεταμορφώσεων της εκάστοτε εποχής. Ετσι, όπως προκύπτει από τις περιλήψεις των ανακοινώσεων, θα γίνει λόγος για τον Σολωμό αλλά και τον Μπύχνερ, για τον Φλωμπέρ και τον Κουρμπέ ή τον Προυστ αλλά και για τον Τζαρά, τον Μπρετόν ή τον Μάλεβιτς, για τον Στέφαν Γκεόργκε και τον Δημήτριο Καπετανάκη, επίσης για τον Μαρξ αλλά και τον Μπένγιαμιν, τον Μαριάτεγκι ή τον Γκράμσι, κι ακόμα για τη Λένι Ρίφενσταλ αλλά και τον Μάικλ Μουρ, ή τον ζωγράφο Φίλιπ Γκάστον και τον ντοκιμαντερίστα που συνέλαβε τον εγκληματικό χαρακτήρα της Χρυσής Αυγής, Κωνσταντίνο Γεωργούση.

Η αναγκαιότητα ενός σε βάθος αναστοχασμού για τη σχέση κουλτούρας και πολιτικής είχε καταγραφεί ήδη από το 2008 μετά την έκρηξη της οικονομικής κρίσης, τη σταδιακή απαξίωση των δημόσιων αγαθών, τη διεύρυνση των κοινωνικών ανισοτήτων και την ηγεμονική είσοδο των νεο-μαικήνων (ιδιωτικών μη κερδοσκοπικών ιδρυμάτων) στο πεδίο του σύγχρονου πολιτισμού.

Τον περασμένο Φεβρουάριο, το αίτημα ανανεώθηκε μετά την παράδοση στο ελληνικό Δημόσιο του Κέντρου Πολιτισμού του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, όμως κανένας κρατικός πολιτιστικός φορέας δεν φάνηκε να αφυπνίζεται, ώσπου η νέα ηγεσία της Βουλής είχε την ιδέα για το συγκεκριμένο συνέδριο. Είναι μια πρωτοβουλία που έφερε φρέσκο αέρα και στο Ιδρυμα της Βουλής, υπογραμμίζοντας τη διεύρυνση των ενδιαφερόντων του πέρα από τα ζητήματα του κοινοβουλευτισμού και του δημόσιου βίου.

Και μια απόφαση που αποκτά μεγαλύτερο ειδικό βάρος όσο συνεχίζεται στην Ελλάδα αφενός η μικρονοϊκή αντιπολιτευτική μικροπολιτική που υιοθετούν οι αρμόδιοι για τα πολιτιστικά ζητήματα στα κόμματα της δεξιάς και κεντροδεξιάς αντιπολίτευσης και αφετέρου η λατρεία των ταγών του πολιτισμού, που καλλιεργούν τα περισσότερα ΜΜΕ και η νεοφιλελεύθερη αρθρογραφία.

Οπως σχολιάζει στην «Εφ.Συν.» η δραστήρια ιστορικός Νίκη Μαρωνίτη, η οποία πρόσφατα εξελέγη (από την αρμόδια Διάσκεψη των Προέδρων) γενική γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής: «Μας ενδιαφέρει να προσελκύσουμε και έναν κόσμο νεανικό, φρέσκο, ανοιχτό σε καινούργιες ιδέες και αντιλήψεις, ή σε παλιές που κατανοούνται όμως με σύγχρονους όρους. Εναν κόσμο ανήσυχο, προκειμένου να εστιάσουμε από κοινού στην ιστορία του παρόντος, εκεί δηλαδή όπου διασταυρώνεται εμβληματικά το πολιτικό με το πολιτισμικό. Μας νοιάζει να συμβάλουμε γόνιμα στις συστηματικές και καίριες παρεμβάσεις για την εμβάθυνση της δημοκρατίας».

Προφήτες, επαναστάτες και ερωτήματα

Το συνέδριο θα ανοίξει με τον Παντελή Μπουκάλα να παρουσιάζει το πρότυπο του «Ποιητή-Πολίτη» που εμπλέκεται στη διαπαιδαγώγηση του δήμου. Και θα σταθεί ιδιαίτερα στην άνοδο και στην πτώση του «Ποιητή-Προφήτη», που έφτασε κάποια στιγμή να υπηρετεί έναν αντιδραστικό μεσσιανισμό, υποταγμένο στις δυνάμεις της εξουσίας (Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου).

Στη διάρκειά του θα εξεταστεί μεταξύ άλλων το ντοκιμαντέρ ως εργαλείο προάσπισης αλλά και καταστρατήγησης της δημοκρατίας (Εύα Στεφανή) και θα αναλυθεί η νέα ομαδικότητα που αναφαίνεται στο θέατρο με την κυριαρχία του θιάσου –και όχι πλέον του ηθοποιού– ως υποκειμένου της σκηνικής δράσης και πιθανού εκφραστή μιας νέας συλλογικής συνείδησης (Βίκτωρ Αρδίττης).

Θα παρουσιαστούν όμως και τα διλήμματα των καλλιτεχνών που απορρίπτουν αυτό που ονομάζουν «απολίτικους» τρόπους έκφρασης και επιλέγουν να αποτυπώσουν παραστατικά τον κόσμο που τους περιβάλλει, προκειμένου να καταγγείλουν την αυθαιρεσία της πολιτικής εξουσίας και τη σιωπηρή συναίνεση του κόσμου της τέχνης (Γιάννης Κονταράτος).

Ξεχωρίζει επίσης και ο προβληματισμός για τον πολιτικό λόγο της αρχιτεκτονικής και για τους τρόπους με τους οποίους ανταποκρίθηκε στις ιδεολογικές και κοινωνικές ανάγκες της κάθε εποχής, ειδικότερα της μεσοπολεμικής (Παναγιώτης Τουρνικιώτης) αλλά και εκείνης του εκσυγχρονιστικού αστικού σχεδιασμού στις αρχές του 20ού αιώνα (Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου).

Ευρύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν μεταξύ άλλων και οι προσεγγίσεις που θα φωτίσουν τα πνευματικά ρεύματα και τα καλλιτεχνικά κινήματα με ισχυρή πολιτική διάσταση όπως: ο ρομαντικός αντικαπιταλισμός (Μικαέλ Λεβύ), το dada και ο υπερρεαλισμός (Μιχάλης Χρυσανθόπουλος) ή η Ρωσική Πρωτοπορία που ξεκίνησε ως «πειραματική τέχνη» και εξελίχθηκε σε «τέχνη υπηρετική της τεχνικής» (Κώστας Σταμάτης).

Επιπλέον θα τεθούν καίρια ερωτήματα, π.χ.: Γονιμοποίησαν άραγε ή αμαύρωσαν το καλλιτεχνικό τοπίο οι καθεστωτικές –και διόλου αναίμακτες– αλλαγές που σημειώθηκαν στη διάρκεια του 19ου αιώνα των επαναστάσεων; (Λίζυ Τσιριμώκου) Μήπως η παραβίαση της ελευθερίας της έκφρασης, δηλαδή η λογοκρισία, είναι ίδιον εξουσιαστικών σχέσεων στις πολιτικές κοινότητες, άρα είναι πρωτίστως μια στιγμή ανισότητας; (Δημήτρης Χριστόπουλος) Οφείλει το κράτος να παρεμβαίνει στο πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας; Κι αν ναι, γιατί και πώς; (Βασίλης Βουτσάκης).

ΜΙΚΑΕΛ ΛΕΒΙ

«Το χρέος του καλλιτέχνη για επανάσταση»

Το 1938 ο Αντρέ Μπρετόν, ο εμπνευστής του κινήματος του υπερρεαλισμού, και ο Λέων Τρότσκι, ο ιδρυτής του Κόκκινου Στρατού, συναντήθηκαν στο Μεξικό και μαζί συνέταξαν ένα κείμενο αρχών με τίτλο: «Για μια τέχνη επαναστατική και ανεξάρτητη», το οποίο έμελλε να υπογράψει και ο Μεξικανός ζωγράφος των μεγάλων τοιχογραφιών Ντιέγκο Ριβέρα. Αυτό το αξιομνημόνευτο κείμενο –αντικαπιταλιστικό, αντιφασιστικό και αντισταλινικό– δεν έχει χάσει τίποτα από την επικαιρότητά του, όπως το επιβεβαιώνει και το σχετικό απόσπασμά του για τον ρόλο της Τέχνης:

»“Η αληθινή τέχνη, εκείνη δηλαδή που δεν αρκείται σε παραλλαγές έτοιμων προτύπων αλλά καταβάλλει προσπάθεια για να εκφράσει τις εσωτερικές ανάγκες του ανθρώπου και της ανθρωπότητας όπως είναι σήμερα, δεν μπορεί παρά να είναι επαναστατική, με άλλα λόγια δεν μπορεί να μην επιθυμεί την πλήρη και ριζοσπαστική αναδόμηση της κοινωνίας […]”

»Οταν λοιπόν στις περισσότερες χώρες του κόσμου παρακολουθούμε τη σταδιακή εξάλειψη της δημοκρατίας και των ελευθεριών, την αγριότητα που συνοδεύει τον θρίαμβο της δικτατορίας των χρηματοπιστωτικών αγορών, τη χειραγώγηση του ρατσισμού, του εθνικισμού και της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας από δυσοίωνες πολιτικές δυνάμεις, την ακραία βία κατά των γυναικών, την επιταχυνόμενη καταστροφή του περιβάλλοντος από την αλόγιστη επιδίωξη αύξησης της παραγωγικότητας στην καπιταλιστική οικονομία, δεν είναι άραγε πιο επείγον παρά ποτέ να αγωνιστούμε σήμερα για μια ριζική αναδημιουργία του κοινωνικού;

»Αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος υπεράσπισης της δημοκρατίας! Και οι καλλιτέχνες, οι ποιητές, οι συγγραφείς έχουν έναν αποφασιστικό ρόλο σ’ αυτόν τον αγώνα που είναι ταυτόχρονα –αν όχι πρωταρχικά– μια υπόθεση που αφορά το μυαλό, την καρδιά, τις ευαισθησίες, τη φαντασία. Δεν υπάρχει κάποιο έτοιμο μοντέλο για κάτι τέτοιο, ούτε ιδιαίτερος αισθητικός κανόνας, πραγματικός ή “μη πραγματικός”. Κάθε καλλιτέχνης ή συγγραφέας έχει χρέος να ανακαλύψει μόνος του, στο βαθύτερο είναι του, τους τρόπους και τις διαδικασίες για να συμβάλει σ’ αυτό το τεράστιο επαναστατικό έργο: για να αντιπαλέψει την ισχύουσα τάξη πραγμάτων και για να ονειρευτεί και να αγωνιστεί για έναν άλλο κόσμο, εφικτό και αναγκαίο. Πριν να είναι πολύ αργά

ΝΤΕΝΗΣ ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ

«Το κύρος του απλού ανθρώπου πάνω από τα σύμβολα της εξουσίας»

Στη σημερινή εποχή του οικονομικού πολέμου, κυριαρχεί η Τέχνη που παρέχει συμβολική εξουσία. Ωστόσο, είμαστε ακόμα πολλοί οι καλλιτέχνες, οι κριτικοί, οι επιμελητές εκθέσεων κ.ά. που έχουμε επιλέξει να υποστηρίζουμε το κύρος του απλού ανθρώπου έναντι των συμβόλων της εξουσίας, με όποιο κόστος έχει αυτό για τον καθένα μας. Μπορεί να μην έχουμε τη δυνατότητα να αλλάξουμε το παρόν αλλά έχουμε τη δυνατότητα να σκεφτούμε το μέλλον, και αυτό είναι ήδη ένας τρόπος για να υπερασπιστούμε την Τέχνη έναντι της αγοράς.

»Η Τέχνη για την οποία μιλώ, η ανεξάρτητη τέχνη, αγκαλιάζει από τα αριστουργήματα της Ιστορίας μέχρι τις καθημερινές πρακτικές. Είναι η τέχνη που σου επιτρέπει να αμφιβάλλεις, να σκεφτείς πόσα πράγματα αγνοείς, να καταλάβεις ότι πρέπει να βρεις τρόπους να εξοικειωθείς με εκείνα που σου είναι ξένα. Αυτή η διαδικασία είναι ένα πρώτο όπλο κατά της ξενοφοβίας, και είναι πολύτιμη για την ενίσχυση της δημοκρατίας. Mέσα από το άσημο ή το ανοίκειο, ακόμα και μέσα από το φρικιαστικό, η ανεξάρτητη τέχνη μάς βοηθά να ανακαλύπτουμε πτυχές του κόσμου που ανοίγουν ορίζοντες, και θέτουν καινούργια ερωτήματα. Ακόμα λοιπόν κι αν δεν μπορεί να προκαλέσει ριζικές αλλαγές στο παρόν, η ανεξάρτητη τέχνη επιτρέπει στον καθένα να αλλάξει λίγο τον εαυτό του, κι έτσι λειτουργεί ως ασφαλιστική δικλείδα για τη δημοκρατία.

»Από εκεί και πέρα, νομίζω ότι και η Δημοκρατία πρέπει να υπερασπίζεται την Τέχνη. Διότι η γενικότερη οικονομική και κοινωνική κρίση έχει καλλιεργήσει την αντίληψη ότι το καλλιτεχνικό έργο ταυτίζεται με την παροχή υπηρεσιών, κι αυτό έχει περάσει τόσο στο θεσμικό πλαίσιο της Ε.Ε. όσο και στη λειτουργία των θεσμών. Αποτέλεσμα: τόσο η τέχνη που υποτάσσεται στην αγορά όσο και η ανεξάρτητη τέχνη υπερτιμώνται ως είδος πολυτελείας, με αποτέλεσμα να υποτιμάται το πνευματικό έργο του καλλιτέχνη

ΕΥΑ ΣΤΕΦΑΝΗ

«Ο ηθελημένα “ημίτυφλος” καλλιτέχνης είναι επικίνδυνος»

Ο σουρεαλιστής Μπουνιουέλ (Bunuel) αντιλαμβανόταν την τέχνη ως ένα οργιαστικό όπλο που εκπυρσοκροτεί δυναμιτίζοντας την καρδιά και τον νου του θεατή καθιστώντας κάθε βεβαιότητα ανοίκεια. Ως ένα τέτοιο όπλο, η τέχνη μπορεί να γίνει επικίνδυνη για κυβερνήσεις οι οποίες στο όνομα της δημοκρατίας υιοθετούν πρακτικές που θυμίζουν αυταρχικά συστήματα.

»Ο όρος τέχνη είναι ανοιχτός σε πολλαπλές ερμηνείες. Ωστόσο, το τι “κατασκευάζεται” ως τέχνη και κυρίως τι αποκλείεται από αυτήν σήμερα εξαρτάται από μία σειρά θεσμών όπως μουσεία, ακαδημίες αλλά και από εμπόρους ή κριτικούς τέχνης. Το ίδιο προβληματικός σήμερα είναι ο όρος δημοκρατία κρίνοντας από το ευρωπαϊκό παράδειγμα της ανόδου της ακροδεξιάς, του λαϊκισμού, της αναποτελεσματικότητας στην προσφυγική κρίση, του ολοένα πιο παρεμβατικού κράτους στην οικονομική πολιτική. Ποιος ο ρόλος του καλλιτέχνη σε αυτή τη συγκυρία; Σαφέστατα όχι η στρατευμένη τέχνη που εν είδει εικονογραφημένης διάλεξης καταδεικνύει τα κακώς κείμενα. Ούτε η τέχνη που με αφορμή την επικαιρότητα ρίχνει ένα συμπονετικό μεν, αλλά ηδονοβλεπτικό βλέμμα σε κάθε είδους ετερότητα.

»Ο ποιητής και ζωγράφος Βολς (Wols) γράφει: “Βλέπω σημαίνει κλείνω τα μάτια”. Αντιμετωπίζοντας τον περιβάλλοντα κόσμο πότε με κλειστά και πότε με ανοιχτά τα μάτια ο Wols στρέφεται προς την αμφισημία αντί για τη βεβαιότητα, τον υπαινιγμό αντί για την εύκολη νοηματοδότηση. Το αποτέλεσμα είναι συχνά εκρηκτικό. Ο ηθελημένα “ημίτυφλος” καλλιτέχνης που διαλέγεται λοξά με την εμπειρική πραγματικότητα αναποδογυρίζοντάς την είναι ένας “δυναμιτιστής“ και άρα επικίνδυνος. Ο βαθμός ανοχής μιας κυβέρνησης στους δυναμιτιστές είναι μία πυξίδα για το κατά πόσο είναι πράγματι δημοκρατική.

http://foundation.parliament.gr, http://foundation.parliament/central.aspx?sld=112I392I1035I646I460059