«Το μονοπάτι της βίας προκαλεί κρυφές ουλές»

Στα τέλη του ’90, ο Σαντιάγο Ρονκαλιόλο εργαζόταν κοντά στον Συνήγορο του Πολίτη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και έκανε μια έρευνα για τις εξαφανίσεις ανθρώπων στη διάρκεια της ένοπλης σύγκρουσης που συγκλόνισε το Περού από το 1980 έως το 1992-93, με πρωταγωνιστές το Κ.Κ.

Περού «Φωτεινό Μονοπάτι» και τις κρατικές και παρακρατικές δυνάμεις. Τότε εγκατέλειψε το βόλεμα, όπως λέει, της «Αριστεράς του καναπέ» («caviar left») και άρχισε να επισκέπτεται τις φυλακές όπου συνομίλησε με αντάρτες, βασανιστές, μέλη των ειδικών δυνάμεων κρούσης κ.ά. οι οποίοι διέλυσαν μία-μία τις βεβαιότητές του.

Από αυτήν την έρευνα γεννήθηκαν τα δύο λογοτεχνικά έργα που τον έκαναν διάσημο στα 31-32 του χρόνια: το βραβευμένο θρίλερ «Ο κόκκινος Απρίλης» και η υβριδική μυθιστορηματική βιογραφία-μελέτη «Η τέταρτη ρομφαία» (…του Μαρξισμού), για τον μαοϊκό ηγέτη του «Μονοπατιού» Αμπιμαέλ Γκουσμάν (εκδ. Καστανιώτη μτφρ: Μαργαρίτα Μπονάτσου).

Εχουν περάσει δέκα χρόνια από τότε και μόλις κυκλοφόρησε το έβδομο βιβλίο του στα ελληνικά, οι «Καρφίτσες στην άμμο» (Καστανιώτης, μτφρ: Κώστας Αθανασίου). Είναι το πρώτο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημά του και αναφέρεται στην ενηλικίωση της γενιάς του εκείνα ακριβώς τα χρόνια της βίας και του φόβου, που σημάδεψαν το Περού στις αρχές του ’90.

Βία και φόβος, εξορία και οικονομική μετανάστευση, πολιτική και οικονομική κρίση… Ολα αυτά τα συστατικά της σύγχρονης καθημερινότητας, ο Σαντιάγο Ρονκαλιόλο τα γνωρίζει από πρώτο χέρι.

Ο κοινωνιολόγος πατέρας του ήταν υπουργός Εξωτερικών του Περού στο διάστημα 2011-2013. Πριν από 40 χρόνια όμως, το 1978 στη διάρκεια του «βρόμικου πολέμου», είχε εξοριστεί από το τότε στρατιωτικό καθεστώς, κι έτσι ο σημερινός συγγραφέας μεγάλωσε στο Μεξικό.

Επέστρεψε στο Περού στα τέλη του ’80 και, μέσα στην έξαρση της πολιτικής κρίσης, τελείωσε το Λύκειο και το Τμήμα Φιλολογίας στη Λίμα. Ομως στις αρχές του 2000 διέσχισε τον Ατλαντικό και εγκαταστάθηκε στη Βαρκελώνη, όπου και τον βρήκε η οικονομική και ανθρωπιστική κρίση της Ευρώπης.

«Ο φόβος είναι ένα από τα κομβικά προβλήματα στον σύγχρονο Δυτικό κόσμο», έλεγε o Ρονκαλιόλο το περασμένο Σάββατο στη Διεθνή Εκθεση Βιβλίου της Θεσσαλονίκης. Γι’ αυτόν μιλάει στα βιβλία του, είτε αυτά επικεντρώνονται σε ζητήματα της σύγχρονης Ιστορίας, όπως ο «Κόκκινος Απρίλης» ή η «Εσχάτη των ποινών», είτε σε ζητήματα της καλλιτεχνικής ζωής και της διανόησης, όπως ο «Ουρουγουανός Εραστής» (…του Λόρκα), είτε σε ζητήματα της καθημερινότητας, όπως οι πολύ επίκαιρες τελικά «Καρφίτσες…»

Εδώ, οι έφηβοι πρωταγωνιστές του, που μιλούν ο καθένας σε πρώτο πρόσωπο, υποφέρουν από την ωμή βία σε τρία πεδία: προσωπικό, κοινωνικό και πολιτικό. Υφίστανται το «μπούλινγκ» των συμμαθητών τους, τις απειλές και τις ταπεινώσεις των καθηγητών τους και στην περιρρέουσα εκρηκτική ατμόσφαιρα, που, μαζί, θα πυροδοτήσουν τους φόβους τους, θα φέρουν στο προσκήνιο τα μυστικά τους και θα τους οδηγήσουν σε ένα μοιραίο μονοπάτι που θα σφραγίσει τις ζωές τους.

Η βία αποτελεί συστατικό στοιχείο στο πολιτικό σκηνικό που διαμορφώθηκε μετά το ’60 στο Περού με νοθείες και πραξικοπήματα, με καταστολή και αναστολή της ισχύος των νόμων, με ρατσισμό κατά των ιθαγενών, με Προέδρους που επέβαλλαν εξαιρετικά σκληρή νεοφιλελεύθερη πολιτική η οποία οδήγησε χιλιάδες ανθρώπους στην εξαθλίωση και την απόγνωση.

Σ’ αυτό το σκοτεινό τοπίο εμφανίζεται το «Φωτεινό Μονοπάτι» ως απόστολος της επαναστατικής αλλαγής. Χτυπάει κρατικούς στόχους, ανάβει φλεγόμενα σφυροδρέπανα σε βουνοπλαγιές, ανατινάζει πυλώνες ηλεκτρικού ρεύματος και αποκτά σημαντική επιρροή ανάμεσα στους χωρικούς.

Η κεντρική εξουσία απαντά με πρωτοφανή αγριότητα, επιβάλλει στρατιωτικό νόμο σε πέντε επαρχίες, δημιουργεί ομάδες κρούσης μοιράζοντας όπλα στους χωρικούς, προχωρά σε βασανιστήρια, απαγωγές, εξαφανίσεις και εξωδικαστικές εκτελέσεις φοιτητών, καθηγητών, δημοσιογράφων, δικηγόρων ή και αγροτών, στέλνει τον στρατό στις παραγκουπόλεις της Λίμας και στα ορεινά χωριά των επαρχιών του Νότου.

Οι αλληλοσκοτωμοί εξαπλώνονται σε ολόκληρη την κοινωνία, και η κρίση φτάνει στα άκρα το 1989-1992. Το «Μονοπάτι» βάζει τυφλές βόμβες στη Λίμα και ο νέος πρόεδρος Φουχιμόρι ενθαρρύνει την αιματηρή δράση παραστρατιωτικών ομάδων (ομάδα Κολίνα κ.ά.).

Σήμερα, τόσο ο Γκουσμάν όσο και ο Φουχιμόρι βρίσκονται στη φυλακή. Και ο αλλοτινός έφηβος Ρονκαλιόλο σχολιάζει, με το καθηλωτικό αυτό μυθιστόρημα και τη συνέντευξή του, τις κρυφές ουλές της γενιάς του.

Τότε οι συνομήλικοί του ήταν σαν τις καρφίτσες και έπρεπε να διαλέξουν: θα βυθίζονταν στην άμμο χωρίς να αφήσουν ίχνη ή θα άφηναν ένα αποτύπωμα στο πέρασμά τους; Κι εκείνοι διάλεξαν το δεύτερο: το τσίμπημα που αφήνει ανάμνηση πόνου.

• Η βία που περιβάλλει τους έφηβους πρωταγωνιστές σας στο μυθιστόρημα «Καρφίτσες στην άμμο» υποδαυλίζει τη δική τους βία απέναντι στην ανελέητη δασκάλα τους. Αυτή η γενιά -η δική σας γενιά- είναι τραυματισμένη και σκέφτεται την εκδίκηση. Τι σημαίνει κάτι τέτοιο για το μέλλον μιας κοινωνίας; Τι σήμαινε για τη δική σας στάση ζωής ως ενηλίκων;

Αυτά τα παιδιά δεν γνωρίζουν παρά ένα μονάχα πράγμα: έχουν κουραστεί να είναι τα θύματα. Εχουν μπουχτίσει μ’ αυτό το σχολείο το γεμάτο νταήδες, μ’ αυτή την κοινωνία και τις βόμβες της, μ’ αυτόν τον κόσμο χωρίς γυναίκες.

Οταν η ζωή δεν σου προσφέρει τίποτα, τότε εσύ αρπάζεις κάτι από μόνος σου. Αυτή η στιγμή βίας αλλάζει για πάντα τις ζωές τους. Ωστόσο, όταν θα ενηλικιωθούν, θα μοιάζουν με κανονικούς ανθρώπους. Διότι το παρελθόν σου είναι μια κρυφή ουλή. Τόσο κρυφή ορισμένες φορές, ώστε ούτε κι εσύ μπορείς να τη δεις.

• Εχετε διερευνήσει τη ζωή του Αμπιμαέλ Γκουσμάν, ηγέτη του «Φωτεινού Μονοπατιού». Είχε άραγε αντιμετωπίσει κι αυτός μια παρόμοια κατάσταση πολιτικής και προσωπικής βίας;

Είναι πιθανό. Η οικογένειά του ήταν πλούσια, όμως τον περιφρονούσαν επειδή ήταν νόθο παιδί. Αυτά τα παιδιά, όπως και οι πρωταγωνιστές μου, δεν μπορούν να βρουν τη θέση τους στην κοινωνία. Κατά κάποιο τρόπο, η βία τους είναι μια απελπισμένη κραυγή για κοινωνική αναγνώριση.

• Οι νεαροί ήρωές σας είναι, λέτε, «τρυφερά τέρατα». Στο σχολείο, όμως, οι δάσκαλοι χαρακτηρίζουν τη συμπεριφορά τους «αποκλίνουσα» και δεν τους μιλούν άλλη γλώσσα από τη γλώσσα της τιμωρίας. Πόσο ευθύνεται το σχολικό περιβάλλον για τα βίαια ξεσπάσματα των εφήβων;

Θα αρκούσε να υπήρχαν γυναίκες γύρω τους. Ενας κόσμος macho, φουσκωμένος από αντριλίκι, είναι ένας κόσμος μισαλλόδοξος όπου η μονάδα οφείλει να συμπεριφέρεται σαν να είναι μέρος ενός όχλου.

Ο Μόκο, ο Μπέτο, ο Κάρλος και ο Μάνου είναι «διαφορετικοί». Ο καθένας με τον τρόπο του. Δεν κολλάνε στην ομάδα. Γι’ αυτό και γίνονται εξιλαστήρια θύματα. Το πρόβλημα, όμως, είναι ότι από τη στιγμή που κάποιος αισθάνεται εξοστρακισμένος ως έφηβος, θα νιώθει εξοστρακισμένος για πάντα. Επιπλέον, σύμφωνα με την Καθολική παράδοσή τους, υπάρχουν μόνο δύο είδη γυναικών: οι άγιες και οι πόρνες. Οπως στη Βίβλο. Η καταπίεση είναι λοιπόν ο καλύτερος τρόπος για να δημιουργήσεις αυτή την ωρολογιακή βόμβα ορμονών!

• Τι είναι εκείνο που καταλάβατε για τον εαυτό σας ενόσω γράφατε αυτό το μυθιστόρημα;

Συνειδητοποίησα σε πόσο μεγάλο βαθμό η μνήμη είναι ένα έργο μυθοπλασίας. Δεν είναι ένας κατάλογος από το παρελθόν, αλλά ένα αφήγημα, καινούργιο κάθε μέρα, που εξηγεί ποιοι είμαστε στο παρόν. Αυτό ξεκαθαρίζει και το γιατί ο καθένας από τους πρωταγωνιστές παρουσιάζει μια διαφορετική εκδοχή σχετικά με τα όσα συνέβησαν τη μοιραία ημέρα…

• Ανήκετε σε μια μερίδα Λατινοαμερικανών συγγραφέων που απέφυγαν να μιμηθούν τους πατέρες του «Μαγικού Ρεαλισμού». Ποια είναι η σχέση σας με αυτό το λογοτεχνικό ρεύμα; Είναι άραγε βάρος ή δώρο για τους νεότερους λογοτέχνες;

Οταν ήμουν παιδί, η πραγματικότητα δεν ήταν καθόλου μαγική. Ηταν ένας εφιάλτης που περισσότερο θύμιζε τις ταινίες με τα ζόμπι παρά τα «Εκατό χρόνια μοναξιά». Ωστόσο, σε τούτο το μυθιστόρημά μου έχω επηρεαστεί πολύ από το «Χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου». Και ο Γκαρσία Μάρκες είναι σημείο αναφοράς για μένα, ως δημοσιογράφο.

Επειτα είναι κι αυτή η μακρά παράδοση της Λατινικής Αμερικής στις ιστορίες τρόμου. Εγώ, για παράδειγμα, διάβασα τον Χουάν Ρούλφο ως συγγραφέα ιστοριών με φαντάσματα, διάβασα την «Αύρα» του Κάρλος Φουέντες ως γκόθικ μυθιστόρημα, και πολλές ιστορίες του Χούλιο Κορτάσαρ ως θρίλερ της λογοτεχνίας του φανταστικού.

Μέρα με τη μέρα γίνομαι όλο και περισσότερο ξένος στην Ευρώπη

• «Το Περού ήταν μια χώρα σε πόλεμο με τον εαυτό της», σημειώνετε μιλώντας για τη συνθήκη που σημάδεψε τη γενιά σας. Τι έχει αλλάξει σήμερα, έπειτα από 25 χρόνια;

Υπάρχει ειρήνη και δημοκρατία που βασίζονται σε μια αμερόληπτη ιστορική μνήμη. Οι «τρομοκράτες» βρίσκονται στη φυλακή, όπως και πολλοί στρατιωτικοί, υπουργοί, ακόμη και ένας πρόεδρος, ο Αλμπέρτο Φουχιμόρι, αρχιτέκτονας του (αυτο)πραξικοπήματος του 1992. Είμαι πολύ περήφανος για όσα κατάφερε όλα αυτά τα χρόνια το Περού.

• Πώς εξηγείτε αυτά που συμβαίνουν στη Βραζιλία;

Το Κόμμα των Εργατών (PT) στη Βραζιλία έχει διαφθαρεί βαθιά. Αλλά και πολλοί από εκείνους που ανέτρεψαν την πρώην πρόεδρο της Βραζιλίας Ντίλμα Ρουσέφ θα οδηγηθούν σε δίκη για διαφθορά. Οπότε, απ’ όσα βλέπω, το σύστημα λειτουργεί.

Ολοι εκείνοι που μιλούν για «πραξικόπημα» όταν αναφέρονται στην κατάσταση στη Βραζιλία, δεν έλεγαν το ίδιο όταν ο πρόεδρος Φερνάντο Κολόρ Ντε Μέλο, ο πρώτος εκλεγμένος πρόεδρος μετά τα στρατιωτικά καθεστώτα, είχε παραπεμφθεί το 1992 από τη Γερουσία της Βραζιλίας σε δίκη για διαφθορά (ώσπου απαλλάχτηκε από το Ανώτατο Δικαστήριο λόγω ανεπαρκών ή μη έγκυρων νομικά αποδείξεων).

Νομίζω ότι εφόσον αποδεικνύεσαι ένοχος για διαφθορά πρέπει να τιμωρείσαι είτε έχεις αγνά ιδανικά είτε όχι. Είναι ο μόνος τρόπος για να καταπολεμηθεί η διαφθορά.

• Στην Ισπανία πληρώνετε φόρους και μεγαλώνετε τα παιδιά σας, κερδίζετε ισπανικά λογοτεχνικά βραβεία κι όμως συνεχίζετε να αρθρογραφείτε σε ΜΜΕ του Περού. Πώς αισθάνεστε σήμερα ως ισπανόφωνος Λατινοαμερικανός εγκατεστημένος στην Ευρώπη;

Μάλλον μέρα με τη μέρα γίνομαι όλο και περισσότερο ξένος. Η Βαρκελώνη όπου ζω κυριαρχείται από ένα ιδιαίτερα εθνικιστικό πνεύμα, ωστόσο νομίζω ότι κάτι ανάλογο συμβαίνει σε ολόκληρη την ήπειρο: οι Ευρωπαίοι δεν αισθάνονται πια πως αποτελούν μέρος ενός μεγάλου σχεδίου. Αισθάνονται όπως αισθάνονται πολλές μικρές πόλεις. Η ταυτότητά τους γίνεται ολοένα και στενότερη.

• Πώς σχολιάζετε ειδικότερα το φαινόμενο ότι ένα μεγάλο ποσοστό Καταλανών επιθυμεί την απόσχιση της Καταλονίας από την Ισπανία και τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους;

Από την οπτική γωνία του Λατινοαμερικανού βλέπω ότι η Καταλονία απομακρύνεται όχι μόνο από την Ισπανία αλλά και από μια γλώσσα που μιλιέται από 500 εκατομμύρια ανθρώπους κι έχει μεγάλη πολιτισμική ενεργητικότητα.

Αυτό σημαίνει λιγότερες εμπορικές συναλλαγές, λιγότερες θέσεις εργασίας… Οπως και να είναι όμως, οι περισσότεροι εδώ, ούτε που νοιάζονται. Ολα αυτά τούς φαίνονται πολύ μακριά για να τα δουν. Πολλοί Καταλανοί θεωρούν ξένο ακόμα και τον κάτοικο της Σεβίλης! Μπορείτε να φανταστείτε τι σκέφτονται για τον κάτοικο του Εκουαδόρ…

• Κατά την τελευταία δεκαετία επισκεφθήκατε την Ελλάδα πολλές φορές. Τι βρίσκετε ενδιαφέρον σχετικά με τους Ελληνες οι οποίοι στα μάτια της Ευρωπαϊκής Ενωσης θεωρούνται πως έχουν μια «αποκλίνουσα» συμπεριφορά;

Οι Ελληνες και οι Ελληνίδες αγαπούν να ζουν. Να τρώνε, να μιλούν, να πίνουν. Αγαπούν τη ζωή και την απολαμβάνουν όσο περισσότερο μπορούν. Το να ΜΗ ζουν έτσι, αυτό θα σήμαινε «αποκλίνουσα» συμπεριφορά.

Τώρα που η Μαρίν Λεπέν ηττήθηκε -ευτυχώς- στις γαλλικές εκλογές, οι Ελληνες, οι οποίοι αναδύθηκαν ως αντιπολιτευόμενη δύναμη, μπορούν να παρουσιαστούν ως η μοναδική επιλογή ενάντια στο «σύστημα». Αυτό είναι μια μεγάλη πρόκληση για την Ευρώπη.