Κύκλοι που ζητούν το κέντρο τους

Η αναζήτηση ενός προσώπου, προσώπου το οποίο δεν ξέρουμε αν θα βρεθεί τελικά, αλλά αποτελεί τον μόνιμο κινητήριο μοχλό της αφήγησης, είναι μια συχνή καταφυγή της πεζογραφίας.

Αυτό το χαμένο ή μετατιθέμενο κέντρο ενεργοποιεί αφενός τις δυνάμεις του ερευνητή αλλά και όσων το γνώριζαν κι αφετέρου του αναγνώστη που παρακολουθεί την έρευνα, προκειμένου να εξαγάγει κι αυτός τα συμπεράσματά του.

Ο Ιταλός Αντόνιο Ταμπούκι (Πίζα 1943 - Λισαβόνα 2012) στο τελευταίο –και εκδεδομένο μετά τον θάνατό του– μυθιστόρημά του (2013) δεν ακολουθεί στην έρευνά του τους τρόπους της αστυνομικής λογοτεχνίας.

Πιο πολύ το έργο του φαίνεται να είναι –στην αρχή τουλάχιστον– πολιτικό, αφού η πρωταγωνίστρια, που αναζητείται πυρετωδως, η Ιζαμπέλ, είναι πολιτικοποιημένη φοιτήτρια την εποχή κατά την οποία κυριαρχούσε στην Πορτογαλία η αυταρχική μορφή του Αντόνιο ντι Ολιβέιρα Σαλαζάρ. Η αντιδικτατορική της δράση την οδηγεί στη φυλακή και μετά στην αυτοκτονία, όπως γίνεται γνωστό στους ευρύτερους κύκλους της.

Μερικές δεκαετίες μετά, ένας ανώνυμος και χωρίς άλλα στοιχεία αφηγητής, με το παράδοξο όνομα Βάκλαβ Σλοβάσκι, αναλαμβάνει να μάθει ό,τι είναι γνωστό γι’ αυτήν κι έτσι πλησιάζει ποικίλα πρόσωπα, από την οπτική γωνία των οποίων μαθαίνουμε κομμάτι κομμάτι την ιστορία σε μια διαδοχή εννέα αφηγήσεων.

Το κείμενο, λοιπόν, ξεδιπλώνεται στα μάτια του αναγνώστη σαν μια σκυταλοδρομία μαρτυριών, καθεμιά από τις οποίες καταθέτει μια μικρή δόση αλήθειας κι έπειτα δίνει τη σκυτάλη στην επόμενη.

Το πρόσωπο της Ιζαμπέλ κυκλώνεται με έντεχνες ιστορίες, καθεμιά σαν μικρό διήγημα, που αποκαλύπτουν ξεχωριστούς χαρακτήρες, αυτόνομους μέσα στην αλληλεξάρτησή τους, και ποικίλες πτυχές της πρωταγωνίστριας, σε μια σπειροειδή πορεία που συγκλίνει σταδιακά προς το μέσον.

Τελικά, όμως, ο Αντόνιο Ταμπούκι οδηγεί σταδιακά το έργο του από την πολιτική στη μεταφυσική. Ο ίδιος ο ερευνητής αποκαλύπτεται ότι δεν είναι του κόσμου τούτου, κι οι απαντήσεις του, σχεδόν πάντα αληθείς, στα ερωτήματα για την ταυτότητά του παίζουν με τον διφορούμενο ρόλο τους και με την ειρωνεία της θέσης του.

Η προσπάθειά του να βρει την άφαντη «ηρωίδα» κινείται ανάμεσα στην αστυνομική-δημοσιογραφική έρευνα και στη μεταφυσική αναζήτηση, με αποτέλεσμα το έργο να απογειώνεται σε μια πραγματική «μάνταλα», όπως είναι ο υπότιτλος του μυθιστορήματος.

Η σανσκριτική λέξη σημαίνει κυριολεκτικά «κύκλος», αλλά στην ανατολική θρησκευτική παράδοση λειτουργεί και ως μέσο διαλογισμού. Στην ψυχολογία μάλιστα του Καρλ Γιουνγκ ονομάζεται έτσι η εξελικτική ατομική πορεία κάθε ψυχής, καθώς αναζητούνται τα βαθύτερα στρώματά της.

Ο Ιταλός λογοτέχνης χρησιμοποιεί τη «μάνταλα» τόσο ως κύκλο αφηγήσεων, επάλληλων επιπέδων που κλείνει σταδιακά προς το αναζητητέο κέντρο, όσο και ως ψυχική αναζήτηση εκ μέρους ενός μεταφυσικού όντος που συναντά διαδοχικά τα πρόσωπα στα οποία το παραπέμπουν το ένα στο άλλο, προκειμένου να βρει την Ιζαμπέλ.

Ετσι, η έρευνα για ένα πρόσωπο, με το οποίο ο ερευνητής είχε χωρίσει χρόνια πίσω, μετατρέπεται σε ενδοσκόπηση του αφηγητή, σε μια ανάγκη να υπερκεράσει τις τύψεις του για μια εικαζόμενη εγκυμοσύνη, καθώς ψάχνει τον εαυτό του που πρόδωσε.

Η πολιτική λογοτεχνία μετακυλίεται σε μεταφυσική και όλο αυτό παίρνει δόσεις ερωτικής ιστορίας και προδοσίας. Ο Αντόνιο Ταμπούκι περνά τον αναγνώστη από τον έναν μάρτυρα στον άλλο, από τον έναν κύκλο της ζωής στον άλλο, από την εξωτερική επιφάνεια στο βαθύ κάρυο της ύπαρξης.

Οι κύκλοι περιλαμβάνουν φιλικές, πολιτικές, ανθρώπινες σχέσεις και θεολογικές ανησυχίες, που συναρθρώνουν ένα πλαίσιο προσωπικών αναζητήσεων κάθε ανθρώπου: από τη φοιτητική ζωή και τους αγώνες της νεολαίας ενάντια στον δικτάτορα Σαλαζάρ έως την προσπάθεια των καθολικών να εκχριστιανίσουν το Μακάο ενάντια στις τοπικές ανιμιστικές αντιλήψεις κι από τον κόσμο των φτωχών μεταναστών στην Πορτογαλία μέχρι τη μουσική της δεκαετίας του 1960.

Τελικά, η αναζήτηση του άλλου είναι μια έμμεση αναζήτηση του εαυτού. Αλλά είναι μια έρευνα για τον τωρινό εαυτό ή τον παλιό, ο οποίος απολέσθηκε στην πορεία της ζωής; Και ταυτόχρονα οι τύψεις ενός διαρκώς παρόντος παρελθόντος πιέζουν για τη συνέχιση της έρευνας, ώσπου να βρεθεί η όποια Ιζαμπέλ και η πηγή του προβλήματος.