Η «εθνική διαπαιδαγώγηση» και το… γιουβέτσι

Οι δικτατορίες δεν έχουν μόνο την τραγική πλευρά για τους λαούς. Διαθέτουν και μια άλλη, κωμική όψη, η οποία γίνεται πιο εμφανής με την πάροδο του χρόνου, όταν παρατηρεί κανείς τη γελοιότητα ορισμένων αποφάσεών τους.

Ουσιαστικά πρόκειται για εντολές ανθρώπων με εμμονές και ακραία συντηρητικές αντιλήψεις, που πίστευαν ότι είχαν την υποχρέωση να φέρουν την κοινωνία «στα μέτρα τους» ή –κατά την άποψή τους– στον «ορθό δρόμο».

Κάπως έτσι έμεινε παροιμιώδης η απαγόρευση που επιδίωξε να επιβάλει η χούντα των συνταγματαρχών για το πέταγμα της γόπας του τσιγάρου στον δρόμο, όπως και η… αστυνομική επιχείρηση, κατά την παλαιότερη δικτατορία Πάγκαλου, για το μέτρημα της φούστας των γυναικών ώστε να μην είναι κοντύτερες από το προβλεπόμενο, δηλαδή η άκρη της να μην απέχει περισσότερο από 35 πόντους από το έδαφος!

Από τέτοιες πρακτικές δεν αποτέλεσε εξαίρεση η δικτατορία Μεταξά. Με αυστηρές αποφάσεις της επιδίωξε να καθορίσει ακόμα και τον τρόπο με τον οποίο οι πολίτες περπατούσαν στο πεζοδρόμιο, να τους «διαπαιδαγωγήσει» να μη βρίζουν και να ελέγξει ακόμη και το τι θα τρώνε!

Φαίνεται, πάντως, ότι για τη δικτατορία του Μεταξά κάτι τέτοια δεν αποτελούσαν έκπληξη, τουλάχιστον για τους ξένους, καθώς -όπως έχει γράψει ο καθηγητής Αλκης Ρήγος- μετά την επιβολή της δικτατορίας «ο Βρετανός πρέσβης σερ Σίδνεϋ Ουατερλόου τηλεγραφούσε στο Λονδίνο: πρόκειται για “κυβέρνηση μηδενικών” με “εγκέφαλο” τον Βασιλιά και στο πηδάλιο ως “όργανό του” τον “πολύ ταπεινό υπηρέτη του” Ιωάννη Μεταξά» (https://www.avgi.gr/koinonia/159401_h-epiboli-toy-kathestotos-tis-4is-aygoystoy, τελευταία προσπέλαση 31.3.2025).

Αυτή, λοιπόν, η κυβέρνηση αμέσως μετά την επιβολή της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου 1936 πήρε αυστηρά μέτρα λογοκρισίας για τον Τύπο, τον κινηματογράφο και το θέατρο.

Σε ένα σπαρταριστό δημοσίευμα της εφημερίδας «Ελευθερία» τον Αύγουστο του 1945 διαβάζουμε ότι στο τμήμα λογοκρισίας «συγκεντρώνεται συνήθως το άνθος της ηλιθιότητος, της στενοκεφαλιάς, της αμορφωσιάς».

Μάλιστα, το καθεστώς, φοβούμενο μήπως κάτι διαφύγει την προσοχή των λογοκριτών, εξέδωσε νέο Αναγκαστικό Νόμο (υπ’ αριθμ. 445) τον Ιανουάριο του 1937. Με αυτόν, ενέπλεκε πλέον και την Αστυνομία και τη Χωροφυλακή στον χαρακτηρισμό των ταινιών ως κατάλληλων ή ακατάλληλων για ανηλίκους και επέβαλλε την παρουσία αστυνομικών στις κινηματογραφικές αίθουσες.

Στο ίδιο νομοθέτημα (άρθρο 8) προβλεπόταν, με ποινή έως και δεκαπενθήμερης αναστολής λειτουργίας του κινηματογράφου, η καθημερινή προβολή ενός δεκαπεντάλεπτου φιλμ, παρεχόμενου από το Γραφείο Μορφωτικού Κινηματογράφου ή το κράτος – τα γνωστά αργότερα «Επίκαιρα».

Ωστόσο, μέσα στο σκοτάδι των αιθουσών, πολλοί θεατές εκμεταλλεύονταν την ευκαιρία για να αποδοκιμάσουν είτε κυβερνητικά πρόσωπα είτε ηγέτες φασιστικών καθεστώτων που προβάλλονταν.

Ως δράστες των αποδοκιμασιών, ο υφυπουργός Ασφαλείας Κ. Μανιαδάκης… ανακάλυψε «κομμουνιστικά και άλλης φύσεως ύποπτα στοιχεία». Ετσι, εξέδωσε διαταγή, που δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες (Μάρτιος 1939), με την οποία απαγορευόταν «κατά τας κινηματογραφικάς παραστάσεις πάσα οιασδήποτε φύσεως αποδοκιμασία», με την πρόβλεψη ότι οι παραβάτες θα συλλαμβάνονται και θα παραπέμπονται στην επιτροπή Δημόσιας Ασφάλειας, που σήμαινε εξορία, διώξεις κ.λπ.

Επίσης, από τα πρώτα μελήματα της δικτατορίας Μεταξά ήταν η… εξασφάλιση της «αυθόρμητης» συμμετοχής του κόσμου στις εκδηλώσεις της.

Ετσι, στις 17 Ιανουαρίου 1937 με Αναγκαστικό Νόμο για την απόδοση τιμών στη σημαία, καθοριζόταν η διαδικασία «υποδοχής υψηλών προσώπων» σε κάθε πόλη ή χωριό. Οι τοπικές αρχές μπορούσαν να επιβάλλουν το κλείσιμο καταστημάτων ενώ η παρουσία όλων των δημόσιων υπαλλήλων, στρατιωτικών κ.λπ. ήταν υποχρεωτική.

«Η αδικαιολόγητος απουσία δημοσίων, στρατιωτικών, δημοτικών και κοινοτικών υπαλλήλων ή υπαλλήλων οργανισμού δημοσίου δικαίου εξ επισήμου τελετής ή υποδοχής δι’ ην εξεδόθησαν επίσημα προγράμματα ή διαταγαί δι’ ων καλούνται να παρευρεθώσιν συνιστά βαρύ πειθαρχικόν παράπτωμα κολαζόμενον κατά τας ισχύουσας διατάξεις», ανέφερε το άρθρο 8. Για τους ιδιωτικούς υπαλλήλους και τους άλλους εργαζόμενους και μη, η απουσία από τέτοιες εκδηλώσεις είχε άλλες, «ανεπίσημες» συνέπειες, όπως ο χαρακτηρισμός ως κομμουνιστών.

Οταν το καθεστώς θεώρησε ότι ρύθμισε αυτά τα ζητήματα, ξεκίνησε και η… εθνική διαπαιδαγώγηση.

Ετσι, τον Ιούνιο του 1937 εκδόθηκε αστυνομική διαταγή που απαγόρευε τη βλασφημία των θείων αλλά και «τας δημοσίας γενομένας ύβρεις (…) εφ’ όσον αύται αποτελούσι προσβολήν των δημοσίων ηθών ή της αιδούς».

Ακολούθησε η ίδρυση, σε διάφορες πόλεις, «Αντιβλασφημικών Συνδέσμων» και στις 11 Σεπτεμβρίου πραγματοποιήθηκε το πρώτο (και τελευταίο) Αντιβλασφημικό Συνέδριο, στο οποίο -πιθανόν- υποχρεώθηκαν να παραστούν οι ηγέτες των εκκλησιών, όπως ο αρχιεπίσκοπος, ο αρχιραβίνος των Αθηνών, ο αρχιεπίσκοπος της Αρμενικής Εκκλησίας κ.ά.

Σύμφωνα με την εφημερίδα «Ελληνικόν Μέλλον», αντικείμενο της συζήτησης ήταν «όλα τα ληπτέα μέτρα προς περιστολήν της κακής συνηθείας, που έχουν ατυχώς, όλοι οι νεοέλληνες να βλασφημούν και να υβρίζουν τα θεία διά ψύλλου πήδημα».

Μια επόμενη ιδέα αφορούσε την προώθηση των «εθνικών ιδεωδών» μέσω της τράπουλας. Οπως έχουμε γράψει σε προηγούμενη ιστορική έρευνα, οι φιγούρες θα είχαν «πρόσωπα από την ελληνικήν ύπαιθρον».

Ετσι, ο ρήγας θα απεικόνιζε έναν φουστανελοφόρο τσέλιγκα με κόκκινο φέσι, η ντάμα μια ροδοκόκκινη βλαχοπούλα με παραδοσιακό μαντίλι στο κεφάλι και χρυσοκέντητο «σεγκούνι» και ο βαλές ένα αμούστακο βοσκόπουλο από την Κρήτη με μια κάπα ριγμένη στην πλάτη και κρητικό μαντίλι στο κεφάλι. Ολα δείχνουν ότι αυτή η… φιλόδοξη ιδέα δεν υλοποιήθηκε.

Ομως, τον Μάιο του 1938 η Αστυνομία του Μανιαδάκη, που έμεινε γνωστός για την αγριότητα των ανακρίσεων των κομμουνιστών και μεταπολεμικά εκλέχθηκε βουλευτής με την ΕΡΕ του Κ. Καραμανλή, «ξαναχτύπησε». Με νέα διαταγή καθοριζόταν πώς θα περπατάνε στον δρόμο οι Αθηναίοι!

Οπως διαβάζουμε στα πανομοιότυπα ρεπορτάζ των λογοκριμένων εφημερίδων, στόχος ήταν «να επιβληθή η τάξις και ο ρυθμός εις οδούς, αι οποίαι παρέχουν θέαμα κυκλοφοριακής αναρχίας».

Για να γίνει αυτό, οριζόταν ότι οι πεζοί πρέπει να βαδίζουν στη δεξιά πλευρά των πεζοδρομίων, να μη στέκονται στα πεζοδρόμια και να συζητάνε άσκοπα ή να διαβάζουν εφημερίδες, ενώ συνιστάτο «να είσθε προσεκτικοί και ευγενείς, να μην σπρώχνετε τους άλλους διαβάτας και να αποφεύγετε πάντα περιττόν θόρυβον».

Με δηλώσεις του ο τότε διοικητής της Τροχαίας πρόσθετε πως στα πεζοδρόμια «δεν θα επιτρέπεται στάθμευσις πεζών, ο περίπατος καθ’ ομάδας και γενικώς “βάδην” πολιτών εμποδιζόντων την κανονικήν κυκλοφορίαν»!

Για τους παραβάτες προβλεπόταν παραπομπή σε δίκη στο Πταισματοδικείο και επιβολή προστίμου…

Παράλληλα, με αυτά τα μέτρα φαίνεται ότι υπήρχε και μια προσπάθεια διαμόρφωσης διατροφικών συνηθειών.

Σε αυτό το πλαίσιο, για κάποιον άγνωστο λόγο, στην πρώτη επέτειο της δικτατορίας ο διορισμένος δήμαρχος Αθηναίων αποφάσισε στο πλαίσιο του εορτασμού να μοιραστεί… γιουβέτσι! Μάλιστα, αυτό εμφανίστηκε ως πρωτοβουλία επιτροπών διαφόρων συνοικιών και άρχισαν να ανακοινώνονται στον Τύπο ταβέρνες και οινομαγειρεία που θα διέθεταν ανήμερα της 4ης Αυγούστου 1937 το γιουβέτσι…

Για άλλους λόγους, τις επόμενες μέρες, η δικτατορία ξεκίνησε… εκστρατεία για να προωθηθεί ως τροφή η πατάτα.

Σε πρώτη φάση, υποχρεωτικά τρεις φορές την εβδομάδα το συσσίτιο στον στρατό και στο Πολεμικό Ναυτικό θα έπρεπε να περιλαμβάνει πατάτες. Το μέτρο επεκτάθηκε και στα συσσίτια της Χωροφυλακής, διαφόρων εργοστασίων, αλλά και στα λαϊκά και στα μαθητικά συσσίτια.

Γιατί; Διότι η «εθνική κυβέρνηση» ευελπιστούσε ότι η πατάτα θα αντικαθιστούσε το ψωμί και θα περιορίζονταν οι εισαγωγές σε σιτάρι. Και αυτή τη φαεινή ιδέα την έθεσε ως ζήτημα εθνικής συνείδησης!

Ομως, φαίνεται ότι η πατάτα ήταν… αδυναμία και της χούντας των συνταγματαρχών. Επειδή τότε δεν υπήρχαν προτηγανισμένες πατάτες και τα τουριστικά εστιατόρια απέφευγαν να απασχολούν προσωπικό για το καθάρισμά τους, τις σέρβιραν μόνο ως γαρνιτούρα. Ως μέτρο για την… ανάπτυξη του τουρισμού εκδόθηκε εντολή κάθε εστιατόριο να σερβίρει κανονική μερίδα πατάτες τηγανητές – αλλιώς ο ιδιοκτήτης θα συλλαμβανόταν!

Οι δικτατορίες, όπως φαίνεται, είχαν και τις… πατάτες τους.