Σε ποια «κοινωνία» ζούμε;

Ακόμα μία συστοίχηση «μικρόκοσμου»/«μακρόκοσμου» προσφέρει η συζυγία «αυτισμού» και «αγοραφοβίας». Τώρα που μας έδωσε η Ρηνιώ Κυριαζή μια αξιοπρόσεκτη θεατρική παράσταση («Μα») ως συγγραφέας και σκηνοθέτιδα (βλ. και τη συνέντευξή της στην «Εφημερίδα των Συντακτών» 22-23.3.2025). Εδώ θα σταθώ σε ό,τι αρκετά νωρίς (1987) είχα πραγματευτεί ως «πολιτική της αγοραφοβίας», με την προσδοκία να αποσαφηνιστεί καλύτερα ο «μικρόκοσμος» του «αυτισμού» και ο «μακρόκοσμος» που τον επικαλύπτει.

Στη γλώσσα της κλινικής ψυχολογίας ως «αγοραφοβία» συνήθως ορίζεται ο αναιτιολόγητος φόβος που καταλαμβάνει ορισμένα άτομα όταν προτίθενται να διασχίσουν έναν δρόμο ή να περπατήσουν σε μια πλατεία. Ο φόβος αυτός κλείνει τον «ασθενή» στο σπίτι του και συνάμα τον οδηγεί στην ιδέα ότι χρειάζεται κάποιον συμπαραστάτη όταν πρόκειται να διασκελίσει το κατώφλι του. Ως «πολιτική της αγοραφοβίας» εννοώ τη χειραγώγηση της προσωπικής ζωής που υποβάλλουν οι θεσμοί του σημερινού κράτους: από τη μία εγχαράσσεται η αδυναμία να βγούμε (ή: να βρούμε) μόνοι μας στον δρόμο κι από την άλλη προβάλλεται η ανάγκη, εφόσον ο απόλυτος εγκλεισμός εγκυμονεί απροσμέτρητους «κινδύνους», ενός οδηγού στα βήματά μας με τα οποία δημοσιοποιούμε τις «προσωπικές» μας αποφάσεις και στάσεις. Στις μέρες μας, και μάλιστα σ’ όλη την κλίμακα των θεσμών, η πολιτική αυτή εμφανίζεται σε πολλές παραδειγματικές καταστάσεις. Θα σταθώ ενδεικτικά σε μερικές που με τη διαπλοκή τους δημιουργούν ένα σύνθετο πλέγμα αναστολών και συναφών χειραγωγήσεων.

Η κρατική εξουσία, ως «νόμιμος» διαχειριστής της συλλογικής εθιμικής τάξης, πάντα επέβαλλε κανόνες για την καταστολή των ορμών και την καθιέρωση μιας επιτρεπτής συμπεριφοράς που θα εγγυάται τη σταθερότητά μας. Βέβαια η πλήρης πολιτική ιστορία του ανθρώπινου σώματος μάλλον δεν έχει γραφεί, παρά τις αποσπασματικές αναλύσεις που έχουν εκπονηθεί γι’ αυτή την απτή σύνοψιση της «ειδοποιού διαφοράς» (Marx 1843) των ανθρώπων.

Στον αιώνα μας, με τη συνδρομή ιδίως της ψυχαναλυτικής θεωρίας που εμβολιάζει τις κοινωνικές επιστήμες, μελετήθηκαν οι κοινωνικές προϋποθέσεις και επιπτώσεις της σεξουαλικής καταστολής που αποσκοπεί στην υποταγή της ανθρώπινης ύπαρξης και στην «ομαλή» ενσωμάτωσή της στις δεδομένες λειτουργίες του κοινωνικού οργανισμού. Εντελώς πρόσφατο είναι το ενδεχόμενο της ανοσολογικής ανεπάρκειας του ατόμου. Η πίσω όψη της αναγκαίας πράγματι ενημέρωσης για το AIDS αφορά την πρόκληση μιας φοβίας ότι η ικανοποίηση των σεξουαλικών αναγκών επιβάλλεται να διενεργείται με μόνιμο ερωτικό σύντροφο και διαρκώς επιτηρούμενο, εφόσον εκτίθεται στους κινδύνους της αγοράς. Οποιος επιχειρεί να ξεπορτίσει από τη θαλπωρή του σπιτιού του μπορεί να απωλέσει την αμυντική ικανότητα του οργανισμού του και τελικά την ίδια του τη ζωή από ιό που για την ώρα είναι ακαταμάχητος. Η λανθάνουσα πολιτική της αγοραφοβίας συνεπάγεται εδώ τον αυτοπεριορισμό στα «οικεία»: για τις γυναίκες σημαίνει την επιστροφή στο βασίλειο του σπιτιού, δηλαδή στο νοικοκυριό και τη μητρότητα, και για τους άντρες την επανένωση της ερωτικής με την αναπαραγωγική λειτουργία σ’ ένα ήσυχο ενδιαίτημα που με τον «λόγο» τους κυβερνούν...

Το γεγονός της σεξουαλικής καταστολής βιώνεται με ιδιαίτερη ένταση από τα νέα μέλη της κοινωνίας που υφίστανται, στους αρμόδιους θεσμούς, τη διαδικασία της κοινωνικής τους ένταξης. Ενόσω η ηλικία («μικροί - μεγάλοι») υπονοεί την κοινωνική ιεραρχία («κάτω» - «πάνω»), αναδύονται τα συλλογικά «υποδείγματα» για την εγχάραξη των «ρόλων» και των συναφών αξιολογικών μέτρων που διδάσκει το σχολείο, πριν «βγουν στη ζωή», με την οικείωση των κανόνων και των εξουσιαστικών ρυθμίσεων της ομαδικής διαγωγής. Βέβαια η θέση των «νέων» δεν ήταν ανέκαθεν η ίδια σε όλους τους κοινωνικούς σχηματισμούς -η αυθύπαρκτη «παιδική ηλικία» εμφανίστηκε μαζί με την εγκαθίδρυση του νεότερου σχολείου και της αστικής οικογένειας (Aries 1974)- και επομένως η συγκεκριμένη ηλικιακή τους θέση προκύπτει από το σύνολο των σχέσεων με τις δομές της κοινωνίας (σχολείο, στρατός, πολιτικά δικαιώματα, δικαιοπρακτείν, γάμος κ.λπ.). Για τούτο η ηλικία της «προετοιμασίας» κυμαίνεται και πάντως αφορά τον πληθυσμό που εντάσσεται με ενιαίο τρόπο, μέσω της οικογένειας και του σχολείου, στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Η νεολαία έτσι συγκροτείται -στο ιδεολογικό και πολιτικό πεδίο των κοινωνικών σχέσεων- ως ιδιόνομη διαταξική ομάδα, αν και ως προς τη δυναμική της ποικίλλουν οι εκτιμήσεις (από την απόλυτη αναγνώριση ώς την άκρα παραγνώριση) και συχνά οι «μεγάλοι» παραβλέπουν τις κοινωνικές συνέπειες της ιδιαιτερότητας των νέων. Παρά τις αποδείξεις αυτής της δυναμικής η «πατριαρχικά» προσανατολισμένη κοινωνική θεωρία εξαντλείται στους ενήλικες και μένει κανείς με την εντύπωση ότι «γεννηθήκαμε στην ηλικία που πήραμε τον πρώτο μισθό» (Sartre 1960). Πολύ περισσότερο, επιβιώνει η οργανωτική τακτική των κομμάτων της Γ’ Διεθνούς που θέτει τους νέους σε δεύτερη μοίρα -μαζί με τις γυναίκες- και τους θεωρεί εφεδρεία του κόμματος των αντρών.

Οι ψυχίατροι κάποτε συνιστούν ως θεραπευτική αγωγή της αγοραφοβίας τον παρατεταμένο ύπνο. Στα φαινόμενα όμως που έχουμε εδώ συνοπτικά περιγράψει η υπνοθεραπεία εξυπηρετεί πρώτιστα όσους χρησιμοποιούν αυτούς τους θεσμούς χειραγώγησης. Οσοι χάνουν την άγρυπνη συνείδηση και την ετοιμότητα δράσης καταντούν, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, συνεργοί «των εν τω κόσμω γινομένων». Τα κινήματα κοινωνικής κριτικής προσπαθούν να αντιτάξουν στις μορφές αυτές κοινωνικού «πατερναλισμού» την αυτονομία του μη εργάσιμου χρόνου. Η διεργασία αυτή δεν αφορά την ανάδυση κάποιας «ελεύθερης ατομικότητας», μέσα από έναν κατακερματισμένο κόσμο που αναπαραγάγεται και λόγω του «φετιχισμού» των λειτουργιών του, αλλά στη δυνατότητα να ψαύσει κανείς τα όρια της καθημερινότητας και να αποπειραθεί να διευθύνει τις στιγμές της. Η επαναβεβαίωση της «υποκειμενικότητας», που δεν ταυτίζεται βέβαια με την ιδιώτευση, επιτρέπει στη «δημιουργία» να εκτυλίσσεται ως εναλλακτική πρόταση του αδιαμόρφωτου κοινωνικού απέναντι στο μονοσήμαντο πολιτικό πεδίο. Οσο για την «πολιτική αγορατολμία» (2010), μάλλον θα επανέλθω…

*Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων