«Το ζητούμενο για μένα είναι η εμπειρία»

Το πεζογράφημα «Ο πεθαμένος και η ανάσταση» που έγραψε ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης το 1938 και εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1944 αποτελεί σταθμό στην ελληνική πεζογραφία. Ο κόσμος που εμπνεύστηκε ο πολυσχιδής Θεσσαλονικιός ζωντανεύει για πρώτη φορά στο λυρικό θέατρο στην ομώνυμη όπερα, ανάθεση της Εναλλακτικής Σκηνής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στον Νικόλα Τζώρτζη, σε μουσική και λιμπρέτο δικά του. Ο διεθνώς καταξιωμένος συνθέτης που ζει στη Γαλλία μας μιλάει για τον Ν.Γ. Πεντζίκη, για το απαιτητικό εγχείρημα να δημιουργήσει μια σύγχρονη όπερα βασισμένη στο έργο του, για την άνοδο της Ακροδεξιάς στην Ευρώπη, για τα Τέμπη και τη Μαρία Καρυστιανού στην οποία αφιερώνει την άρια «Αδειες κάμαρες».

Το πεζογράφημα καταπιάνεται με τον έρωτα, την απογοήτευση, τη θρησκετικότητα, την εσωτερική αναζήτηση, την πορεία προς την καλλιτεχνική δημιουργία μέσα από τη σχέση του παλιού με το νέο. Ηρωας είναι ο νέος συγγραφέας, ο οποίος, καθώς ετοιμάζεται να γράψει το πρώτο του βιβλίο, συντρίβεται στις Συμπληγάδες του έρωτα και της αγωνίας. Απελπίζεται, αυτοκτονεί και τελικά ανασταίνεται. Ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, ζωγράφος, ποιητής, πεζογράφος, χριστιανός ορθόδοξος, ιδιόρρυθμος, επιστήμονας, γνώστης της βυζαντινής γραμματείας και τέχνης αλλά και του ευρωπαϊκού μοντερνισμού, αντλούσε εναύσματα για το έργο του από την ορθόδοξη πίστη, τους συναξαριστές και τα πατερικά κείμενα.

Συντηρητικός (πολιτικά) και ριζοσπάστης, από τις πιο επιδραστικές προσωπικότητες του 20ού αιώνα, αποτελεί ξεχωριστή και μοναδική περίπτωση καλλιτέχνη και ανθρώπου αναγεννησιακού τύπου, ο οποίος καλλιέργησε τις περισσότερες κλίσεις του.

● Πότε ήρθατε πρώτη φορά σε επαφή με το έργο του Πεντζίκη και τι σας άγγιξε περισσότερο;

Δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι «γνωρίζω» το έργο του. Μέχρι τώρα έχω διαβάσει μόνο το «Ο πεθαμένος και η ανάσταση» κι έχω σκοπό να διαβάσω αμέσως μετά το τέλος των παραστάσεων την «Αρχιτεκτονική της σκόρπιας ζωής». Αυτό που με τράβηξε πάνω απ’ όλα στο έργο ήταν η ικανότητα της γραφής του να αλλάζει συνεχώς προοπτική στην ανάγνωση, βάζοντας και βγάζοντάς με από το βιβλίο με τρόπο οργανικό και οδηγώντας με σε μέρη που δεν ήξερα πώς ακριβώς βρέθηκα εκεί. Η γραφή του, στον «πεθαμένο» τουλάχιστον, έχει κάτι το μαγικό με την έννοια ότι δεν είναι άμεσα κατανοητό το πώς γίνονται τα πράγματα, και, σε τελική ανάλυση, ελάχιστη σημασία έχει η κατανόηση αφού η γραφή προσφέρει βαθιά ευχαρίστηση τόσο πνευματικά όσο και συγκινησιακά.

● Οταν δεχθήκατε την πρόταση από την Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ να γράψετε τη μουσική και το λιμπρέτο για μια σύγχρονη όπερα που βασίζεται σε ένα από τα πιο τολμηρά ελληνικά πεζογραφήματα, πού επικεντρωθήκατε για να φέρετε εις πέρας το απαιτητικό εγχείρημα;

Το συγκεκριμένο έργο το πρότεινα εγώ στην ΕΛΣ, καθώς για χρόνια τριγυρνούσε η ιδέα στο μυαλό μου. Η πρώτη επαφή έγινε το 2016 και η τελική συμφωνία επήλθε το 2023.

Οταν έλαβα το τελικό ΟΚ αρχικά μελέταγα καθημερινά το κείμενο, στα διαλείμματα από τη σύνθεση των έργων που έγραφα τότε, ώστε να αρχίσει να δημιουργείται στο κεφάλι μου το δραματουργικό νήμα που θα έπρεπε να ακολουθήσω για να «εξορύξω» την όπερα που θεωρούσα πως έκρυβε μέσα του το βιβλίο. Να το χωρίσω σε σκηνές, σε μουσικές και δραματουργικές καταστάσεις, να απαλείψω ό,τι δεν μου ήταν χρήσιμο κ.λπ. Αυτό ήταν το πλέον σημαντικό στάδιο της δουλειάς, καθώς μόλις αποσαφηνίστηκαν αυτά τα ερωτήματα, τότε το υπόλοιπο ήταν «απλά» δουλειά και συγκέντρωση.

● Σε αυτό το ταξίδι ποια ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία;

Η πειθαρχία που απαιτεί ένα τέτοιο εγχείρημα σε βάθος χρόνου. Συνήθως όταν γράφω ένα έργο 15 ή 20 λεπτών, χρειάζονται περίπου 1,5 με 2 μήνες και μετά μπορώ να χαλαρώσω λίγο, ακόμα κι αν ακολουθεί αμέσως άλλο έργο. Εδώ με το τέλος της κάθε σκηνής δεν είχα την πολυτέλεια να ηρεμήσω, καθώς ο χρόνος πίεζε. Είχα υποσχεθεί στον εαυτό μου ότι δεν θα χρειαστεί να τρέχω πανικόβλητος στο τέλος. Ηθελα να τελειώσω όσο πιο νωρίς γινόταν, ώστε και οι εκτελεστές να έχουν τον απαραίτητο χρόνο να δουλέψουν σε όσο γίνεται καλύτερες συνθήκες. Τελικά κατάφερα να τελειώσω το έργο λίγο πριν από τα Χριστούγεννα κι έτσι είχα την ευκαιρία να κάνω διορθώσεις, αλλαγές κ.λπ. και να είμαι όσο γίνεται πιο ικανοποιημένος από το αποτέλεσμα.

● Η μεγαλύτερη απόλαυση, η δικαίωση, από πού έρχεται;

Η μεγαλύτερη απόλαυση είναι η ίδια η δουλειά, η διαδικασία, οι στιγμές περισυλλογής που απαιτούνται για να βρεθεί κατ’ αρχάς ο στόχος και κατά δεύτερον η σωστή μεθοδολογία για να επιτευχθεί. Επίσης οι στιγμές που νιώθω ότι κάτι δεν πάει καλά και θέλει αλλαγή, όταν αδυνατώ να εντοπίσω πού ακριβώς έγκειται το πρόβλημα και τελικά φτάνω να βρω τη λύση που φαντάζει η σωστότερη. Η δικαίωση έρχεται μετά, πιθανώς μήνες αργότερα, όταν το πράγμα έχει ωριμάσει και πλέον μπορούμε αποστασιοποιημένα να πούμε αν πήγε καλά και πόσο. Σε επαγγελματικό επίπεδο η δικαίωση θα έρθει αν κάποιος/κάποια ακούσει το έργο και μου ζητήσει να συνεργαστούμε, γιατί τουλάχιστον κάτι θα έχει «βγει» από την όλη προσπάθεια.

● Πώς ήταν η συνεργασία σας με τους συντελεστές της παράστασης; Που πρέπει να πούμε ότι όλοι είναι εξαιρετικοί καλλιτέχνες.

Με τους μονωδούς κατ’ αρχήν η συνεργασία μας ήταν άψογη, καθ’ όλη τη διάρκεια της σύνθεσης του έργου. Λόγω του λίγου χρόνου που είχαμε στη διάθεσή μας, έστελνα και στους δύο το έργο όσο το έγραφα, έτσι ώστε αν κάτι δεν ταίριαζε στη φωνή τους να υπάρχει η δυνατότητα να αλλαχτεί και να γίνει όσο γίνεται πιο πραγματοποιήσιμο. Με τη σκηνοθέτιδα Αναστασία Κουμίδου ήμασταν σε διαρκή επικοινωνία και ποτέ δεν θα την ευχαριστήσω αρκετά για αυτό. Οι συμβουλές της ήταν υπερπολύτιμες. Για τους μουσικούς δεν χρειάστηκε κάποια ιδιαίτερη συνεργασία. Τους γνωρίζω καλά και ξέρω το εξαιρετικά υψηλό τους επίπεδο καθώς με τους περισσότερους έχουμε ήδη συνεργαστεί. Φυσικά και αυτοί λάμβαναν υλικό κατά τη διάρκεια της σύνθεσης και ό,τι τυχόν πρόβλημα υπήρχε προσπαθούσαμε να το λύσουμε άμεσα. Τους ευχαριστώ όλους και όλες και τους είμαι πραγματικά υπόχρεος για τον κόπο τους.

● Για να παρακολουθήσει ο σύγχρονος θεατής και να κατανοήσει την όπερα είναι προϋπόθεση να γνωρίζει το πρωτότυπο κείμενο;

Οχι απαραίτητα. Η όπερα είναι ένα αυτόνομο έργο, έχει άλλα ζητούμενα καθώς είναι μουσικοθεατρικό έργο, δεν είναι βιβλίο. Σίγουρα αν κάποιος/κάποια γνωρίζει το κείμενο θα βοηθηθεί, αλλά δεν θεωρώ ότι αν δεν το γνωρίζει θα «χάσει» κάτι. Το ζητούμενο εξάλλου για μένα δεν είναι η κατανόηση. Είναι η εμπειρία. Να βιώσει τη συγκίνηση που πηγάζει από το δράμα, τους ήχους, τη σκηνική δράση και να βρει κάτι «δικό του/της» μέσα σε όλο αυτό.

● Για τα έργα σας εμπνέεστε από τη φιλοσοφία, την πολιτική, την ποπ κουλτούρα, τον σουρεαλισμό. Εχω την αίσθηση ωστόσο ότι σε αυτή τη δουλειά υπάρχει μια ιδιαίτερη βαρύτητα. Θέλω να πω ότι κληθήκατε να φέρετε σε επαφή το σύγχρονο κοινό με το έργο ενός απόλυτου δημιουργού του περασμένου αιώνα που οι νεότεροι θεατές, ίσως, δεν το γνωρίζουν κατά τον ίδιο τρόπο όπως οι μεγαλύτεροι. Το αισθανθήκατε;

Δεν μπορώ να πω ότι αισθάνθηκα τη βαρύτητα αυτή, ίσως γιατί το βάρος ήταν ήδη τόσο έντονο, που αν έβαζα και αυτό πάνω μου, τότε θα ήταν υπερβολική η πίεση. Θεωρώ πως το έργο του Πεντζίκη, καθότι ενώνει το παλαιό με το νέο, το κλασικό με το μοντέρνο, μπορεί εύκολα να απευθυνθεί σε κόσμο κάθε ηλικίας, αρκεί ο κόσμος αυτός να έχει ανοιχτό μυαλό να λάβει τα μηνύματα που περιέχει. Εγώ επέλεξα όσα θεωρούσα πιο ενδιαφέροντα για τον άνθρωπο του σήμερα. Αλλά όπως και να ’χει, η όπερα αυτή είναι το έργο του Πεντζίκη όπως φιλτραρίστηκε μέσω εμού και της σκηνοθέτιδας. Δεν αποτελεί διατριβή πάνω στο έργο του συγγραφέα. Αν πάντως λειτουργήσει ως αφορμή κάποιος/κάποια να ενδιαφερθεί για το βιβλίο ή τον Πεντζίκη γενικότερα, αυτό θα αποτελέσει σίγουρα μεγάλη τιμή.

● Το δυστύχημα στα Τέμπη, που πολλοί θεωρούμε έγκλημα, και η διαχείριση από την πολιτική εξουσία στοιχειώνουν πλέον τις ζωές των περισσότερων Ελλήνων αυτά τα τελευταία δύο χρόνια. Εσείς ζείτε στη Γαλλία, τι έχετε εισπράξει;

Νιώθω πως έχω εισπράξει ό,τι ακριβώς και οι περισσότεροι Ελληνες, καθώς προσπαθώ να παρακολουθώ τις εξελίξεις στη χώρα μας, όσο μπορώ. Σίγουρα εκτίθεμαι λιγότερο στη συνεχή κακοποίηση που υφίσταται ο ελληνικός λαός τα τελευταία χρόνια, αλλά αρκετά από αυτά τα κακοποιητικά στοιχεία φτάνουν μέχρι και τη Γαλλία. Δυστυχώς η αίσθηση που μου έχει δημιουργηθεί, και μακάρι να έχω άδικο, είναι ότι στη χώρα πλέον κυριαρχεί το οργανωμένο έγκλημα κι αυτό δυστυχώς σχετίζεται και με το δυστύχημα στα Τέμπη, αλλά και με άλλα γεγονότα. Κάποτε κυριαρχούσε η διαπλοκή, τώρα νιώθω πως είναι το οργανωμένο έγκλημα.

● Η άρια «Αδειες κάμαρες» της Σκηνής 6 είναι αφιερωμένη στη Μαρία Καρυστιανού. Πώς πήρατε αυτή την απόφαση;

Η άρια αυτή τραγουδιέται από τη μητέρα του νέου μετά την αυτοκτονία του. Μια μάνα που κλαίει το παιδί της. Εχοντας παρακολουθήσει τον αγώνα για δικαιοσύνη των συγγενών των θυμάτων του δυστυχήματος/εγκλήματος των Τεμπών, τρέφω τεράστιο σεβασμό στην κ. Καρυστιανού για τον αγώνα της ενάντια σε ένα ολόκληρο κράτος και για την αξιοπρέπεια με την οποία αντιμετωπίζει κάθε μέρα τις κάθε είδους επιθέσεις που δέχεται. Προσπάθησα η μουσική να αντανακλά την αξιοπρέπεια αυτή. Της αφιερώνω την άρια αυτή ως ελάχιστο φόρο τιμής στον αγώνα της, αν και θα προτιμούσα να μην είχε κανέναν αγώνα να δώσει.

● Πώς σχολιάζετε τις πολιτικές εξελίξεις στην Ευρώπη;

Με λύπη μου νιώθω πως όλος ο πλανήτης διακατέχεται από ένα πνεύμα μηδενισμού, σαν να θέλουμε να «το διαλύσουμε», σαν να μη μας ενδιαφέρει πια η ίδια η ζωή.

Ενώ τα προβλήματα που δημιουργεί ο σύγχρονος νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός αγγίζουν πλέον όλο και περισσότερους ανθρώπους και οι περισσότεροι τα αντιλαμβάνονται όντως ως προβλήματα, βλέπουμε τον κόσμο να στρέφεται σε αντιδραστικές «λύσεις», να κατευθύνεται προς την Ακροδεξιά, ενώ οι λύσεις σίγουρα δεν θα έρθουν από εκεί. Η Ε.Ε. δυστυχώς τώρα αντιλαμβάνεται πόσο κακό έκανε στον εαυτό της με τον τρόπο που φέρθηκε απέναντι στην Ελλάδα, καθώς το αντι-ευρωπαϊκό κίνημα που δημιουργείται στο εσωτερικό της συνδέεται άμεσα με τα γεγονότα του 2015. Κι όταν εδώ και μερικές εβδομάδες το μόνο που ακούω στα γαλλικά ΜΜΕ είναι πόσο πρέπει να αυξηθεί ο προϋπολογισμός «για την άμυνα», τότε σίγουρα δεν αισθάνομαι και πολύ αισιόδοξος για το μέλλον.

♦ Ο πεθαμένος και η ανάσταση
Οπερα
Νικόλας Τζώρτζης, Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης
Βασισμένο στο ομώνυμο πεζογράφημα του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη
14, 15, 16, 21, 22, 23 Μαρτίου 2025
Εναλλακτική Σκηνή Εθνικής Λυρικής Σκηνής
Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος
Ώρα έναρξης: 20.30, Κυριακή: 19.30
www.nationalopera.gr