«Τα όνειρα στην ταινία έχουν και χαρακτήρα φαντασιώσεων»

«Η καρδιά του ταύρου», το ντοκιμαντέρ της Εύας Στεφανή γύρω από την προετοιμασία της παράστασης «Εγκάρσιος Προσανατολισμός» του κορυφαίου δημιουργού της εποχής μας Δημήτρη Παπαϊωάννου, που έκανε πρεμιέρα στο 27ο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης την περασμένη Δευτέρα, ενταγμένο στο πρόγραμμα προβολών του Διεθνούς Διαγωνιστικού Τμήματος Ντοκιμαντέρ Μεγάλου Μήκους, είναι πολλά περισσότερα από μια ματιά στις πρόβες και την περιοδεία μιας σπουδαίας παράστασης. Μέσα στα 79 λεπτά του ξεδιπλώνονται οι χαρές, οι φοβίες και οι επιθυμίες του μεγάλου αλχημιστή που αναμετράται με τους μύθους και την ιστορία της τέχνης κι επιχειρεί να δαμάσει τα πρωτόγονα ένστικτα κυριαρχίας που συμβολίζει ο ταύρος για να τα μεταμορφώσει με τον μοναδικό του τρόπο σε κινήσεις που εικονογραφούν τον πόνο και την ομορφιά, δημιουργούν έντονα συναισθήματα και συμπυκνώνουν το μεγαλείο που δίνει πνοή στην τέχνη του. Και μας μιλούν για κάτι βαθύτερο που τον ορίζει: «η χαρά της τέχνης είναι ότι σου δίνει την αίσθηση πως υπάρχει κάτι πέρα από τη ζωή που ζεις» ακούγεται να λέει κάποια στιγμή ο Παπαϊωάννου.

Η Εύα Στεφανή με την κάμερά της, ακολουθώντας τη μέθοδο του direct cinema, πειραματίζεται με την εικόνα και με out of focus πλάνα αποδίδει τη σαγήνη από το βίωμα της θέασης, τον τρόπο που ο δημιουργός εμπνέεται και εμπνέει τους συνεργάτες του αλλά και την αγωνία που διατρέχει την προετοιμασία του.

Το ντοκιμαντέρ γυρίστηκε την αβέβαιη εποχή της πανδημίας με το ερώτημα «γιατί κάνουμε ό,τι κάνουμε;» να μένει μετέωρο. Κατάφερε όμως και το άπιαστο, αφού μαζί με τον αισθησιασμό του έργου αποτυπώνει το αίνιγμα για τη φύση της δημιουργίας και φιλοτεχνεί ένα διεισδυτικό όσο και φευγαλέο πορτρέτο από τον σύνθετο ψυχισμό, την προσωπικότητα και τη φιλοσοφία του ιδιοφυούς καλλιτέχνη.

Από αυτές τις ιδιαίτερες συνθήκες δημιουργίας αυτού του ντοκιμαντέρ, παραγωγής της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, ξεκινήσαμε την κουβέντα μας με τη σκηνοθέτρια και καθηγήτρια κινηματογραφικών σπουδών στο ΕΚΠΑ, Εύα Στεφανή.

«Η αρχική ιδέα τού Δημήτρη», μας λέει, «ήταν να καταγράψω την προετοιμασία του έργου δύο μήνες πριν από την πρεμιέρα στην Αθήνα. Ωστόσο, λόγω έξαρσης της πανδημίας η πρεμιέρα αναβλήθηκε και σταδιακά ακυρώθηκαν όλες οι προγραμματισμένες παραστάσεις στο εξωτερικό. Βρεθήκαμε λοιπόν στην εξής παράδοξη κατάσταση: στην πραγματική ζωή να παραμονεύει ο Covid και εμείς να κινηματογραφούμε έναν σκηνοθέτη και τους χορευτές του να κάνουν πρόβες για μία παράσταση που το πιθανότερο ήταν να μη γίνει ποτέ. Ο απόλυτος παραλογισμός. Αναρωτιόμουν αν και η ίδια η ταινία είχε οποιοδήποτε νόημα. Εν τέλει, η μπεκετική αυτή συνθήκη, που κράτησε μήνες, νομίζω ότι έδωσε μία υπαρξιακή διάσταση στο έργο. Η ταινία από μία καταγραφή της περιπέτειας του ανεβάσματος μιας παράστασης έγινε περισσότερο ένα ντοκιμαντέρ για τη δύναμη της πίστης στη ζωή».

● Τα ντοκιμαντέρ σας αποπνέουν μια σχέση βαθιάς εμπιστοσύνης στους ανθρώπους τους οποίους παρατηρείτε. Μιλήστε μου για αυτή τη σχέση σας με τον Δημήτρη Παπαϊωάννου.

Με τον Δημήτρη γνωριζόμαστε από νέοι. Είμαστε συνομήλικοι. Γνωριστήκαμε από τον Ζάφο Ξαγοράρη, με τον οποίο ο Δημήτρης φοιτούσε στην Καλών Τεχνών. Παρακολουθούσα πάντα αυτά που έκανε με θαυμασμό χωρίς όμως να έχουμε μία στενή φιλική σχέση. Το ’91 ήρθε στην Αμερική, όπου ήμουνα φοιτήτρια, για να κάνει μία παράσταση στη Βοστόνη και από τότε θυμάμαι τη σχέση μας να γίνεται πιο κοντινή. Ο Δημήτρης, χωρίς να είναι τόσο στενός φίλος, μου έχει σταθεί σε σοβαρά προβλήματα υγείας. Στη δυσκολία και στην απώλεια είναι πάντα παρών. Φάρος! Είναι εξαιρετικά ευφυής, αγαπά το χιούμορ και τον αυτοσαρκασμό. Με εμένα τού είναι λίγο δύσκολο να κρατήσει την ψυχραιμία του γιατί είμαστε ακριβώς το αντίθετο. Εγώ είμαι πολύ ατσούμπαλη και χαοτική, εκείνος ακριβής και περφεξιονίστας. Θυμάμαι ένα κωμικοτραγικό περιστατικό από μία πρόβα, όταν κατά λάθος έπεσα με την κάμερα πάνω στον ταύρο και στους χορευτές... Πάλι καλά που δεν χτύπησα κανέναν και δεν γκρέμισα τον ταύρο. Γελάω τώρα, αλλά δεν ήταν καθόλου αστείο.

● Τι είναι αυτό που σας συνεπήρε κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων και της παρατήρησής σας;

Με συνεπήραν πολλά πράγματα. Η τρομερή πειθαρχία και σκληρή εργασία των χορευτών και όλης της ομάδας, των τεχνικών και καλλιτεχνών που συνεργάστηκαν για να γίνει αυτό το τόσο σύνθετο έργο. Η ανοχή όλων στην παράδοξη αυτή συνθήκη: ότι δούλευαν εξοντωτικά για κάτι που μάλλον δεν θα γινόταν. Και φυσικά ο ίδιος ο Δημήτρης, ο οποίος έπρεπε να εμπνέει και να συντηρεί αυτήν τη συλλογική ψευδαίσθηση κάθε λεπτό. Και συγχρόνως να επιδιώκει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Και φυσικά η σαγήνη των εικόνων και των ήχων αυτού του αινιγματικού έργου.

● «Η καρδιά του ταύρου»: γιατί διαλέξατε αυτόν τον τίτλο για το ντοκιμαντέρ σας;

Ο ταύρος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στον «Εγκάρσιο Προσανατολισμό» και στην ταινία. Εκφράζει, όπως λέει και ο Δημήτρης κάποια στιγμή στο ντοκιμαντέρ, ένα είδος αρρενωπότητας που είναι τρομερά γοητευτική αλλά μπορεί να γίνει και τρομερά βίαιη, επικίνδυνη. Ο ταύρος συμπυκνώνει την αμφισημία του έργου, δύναμη και ευαλωτότητα, τρόμο και ομορφιά, φαντασίωση και ηδονή.

● Χωρίζετε το υλικό σας σε ενότητες-όνειρα: πώς προέκυψαν;

Τα όνειρα προέκυψαν στην πορεία του μοντάζ ως ένας τρόπος να δώσω μεγαλύτερη έμφαση στο υποκειμενικό στοιχείο και στην έννοια του φανταστικού. Πράγματι ονειρεύτηκα αρκετές φορές αποσπάσματα από την παράσταση. Αλλά τα όνειρα στην ταινία δεν σχετίζονται μόνο με τον ύπνο, έχουν και τον χαρακτήρα φαντασιώσεων.

● Και μια και μιλάμε για όνειρα και αφού ο πατέρας σας, ο Κώστας Στεφανής, υπήρξε κορυφαίος ψυχίατρος, παίζει ρόλο η ψυχιατρική στη δουλειά σας; Σας έχει επηρεάσει;

Από μικρή πάσχω από κατάθλιψη και αναγκαστικά η ψυχιατρική είναι στη ζωή μου. Η επίμονη αυτή ασθένεια δεν έχει καμία σχέση με τη θλίψη και όσες/όσοι υποφέρουν από αυτήν το γνωρίζουν. Για μένα έχει υπάρξει τεράστιο εμπόδιο, αλλά την ίδια στιγμή είναι ευεργετική γιατί είναι σαν να έχω ένα τρίτο μάτι μιας αλλόκοτης πραγματικότητας.

● Ακολουθείτε κάποιο μότο στη δουλειά σας;

Μότο; Δεν έχω. Μου αρέσει αυτό που λέει ο Κασσαβέτης «To risk everything to have it all» («Ρισκάρω τα πάντα για να τα έχω όλα»), αλλά σπάνια το έχω εφαρμόσει στις ταινίες και στη ζωή γιατί είμαι δειλή. Ισως πολύ νέα να το έκανα όταν ήμουν πολύ ερωτευμένη.

● Στοχοποιηθήκατε και η ίδια στο παρελθόν, πριν από 18 χρόνια -πότε πέρασαν αλήθεια- για έργο σας και μάλιστα μεταξύ άλλων και από σημερινό υπουργό της κυβέρνησης, τον Αδωνη Γεωργιάδη που ήταν τότε εκπρόσωπος Τύπου του ΛΑΟΣ. Και το τελευταίο διάστημα έχουν μπει στο στόχαστρο έργα όπως τα «Αδέσποτα Κορμιά» της Ελίνας Ψύκου ή η ροζ σημαία της Γεωργίας Λαλέ, το έργο της με τίτλο «Neighborhood guilt». Τι σκέψεις σας προκαλούν;

Θα χρησιμοποιήσω την αγαπημένη μου φράση του Βασίλη Παπαβασιλείου για να εκφράσει την ελληνική πραγματικότητα: «Γελοιοκρατία. Υποκρισία, υποκρισία, να μ’ αγαπάς και να μη δίνεις σημασία. Υποκρισία, υποκρισία, για ποια αγάπη μου μιλάς, για ποια θυσία».

● Κρύβουν και κάποιον... «αγνό» μισογυνισμό αυτές οι στοχοποιήσεις;

Υπάρχει «αγνός μισογυνισμός»; Υπάρχει «αγνή κακοποίηση»;

● Δουλεύετε πάνω σε κάτι αυτόν τον καιρό που θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας;

Στην ερώτηση αυτή απαντώ εδώ και χρόνια με την ίδια απάντηση. Γράφω εδώ και 12 χρόνια ένα κόμικ, που σημαίνει ότι νομίζω ότι γράφω εδώ και 12 χρόνια ένα κόμικ. Διατηρώ κι εγώ την ψευδαίσθηση...