Η προίκα ως εργαλείο προπαγάνδας

Ο αναχρονιστικός θεσμός της προίκας, που αποτέλεσε δυσβάστακτο βάρος για τις οικογένειες των κοριτσιών, χρησιμοποιήθηκε από τη δικτατορία Μεταξά και αργότερα από το Παλάτι ως εργαλείο άσκησης «κοινωνικής» πολιτικής και προπαγάνδας.

Ειδικά στα χρόνια του μεταξικού καθεστώτος χάριν της προπαγάνδας, ευτελιζόταν η αξιοπρέπεια των κοριτσιών, που επιλέγονταν να λάβουν «την προικούλα του Αρχηγού», όπως ονομάστηκε, καθώς όχι μόνο ουσιαστικά υποχρεώνονταν να ευχαριστούν δημοσίως τον «Αρχηγό» -δίκην δηλώσεων πίστεως στο καθεστώς- αλλά και να παντρεύονται σε ομαδικούς γάμους!

Αξιοσημείωτο είναι πως αυτή η απαράδεκτη διαδικασία δεν χρηματοδοτούνταν από το κράτος, αλλά από κρατήσεις στο γλίσχρο μεροκάματο των ίδιων των εργατριών, ούτε καν των ανδρών συναδέλφων τους, και φυσικά ούτε λόγος για συμμετοχή εργοδοτών…

Μεταπολεμικά, όταν πήρε τη… σκυτάλη της «φιλανθρωπίας» το Παλάτι, με τη Φρειδερίκη και τον Παύλο, τα χρήματα για τις προικοδοτήσεις συγκεντρώνονταν από το υστέρημα του λαού, φτάνοντας στο σημείο, όπως είχε ειπωθεί στη Βουλή, το υπουργείο Παιδείας επί κυβερνήσεως ΕΡΕ (Κ. Καραμανλή) να προσπαθήσει να βάλει στο… χέρι ακόμα και τα χρήματα που θα μάζευαν μαθητές λέγοντας τα κάλαντα!

Το υπόβαθρο αυτών των «φιλανθρωπιών» βρισκόταν στον «βραχνά» της προίκας, η οποία, κατά κανόνα, ήταν απαραίτητη για τον γάμο μιας κοπέλας.

«Η γέννησις του κοριτσιού ήτο δυστύχημα. Εγεννάτο χρέος και όχι άνθρωπος. Ο πατέρας και τα αδέλφια εσκέπτοντο όχι πώς θα την θρέψουν, αλλά κυρίως πώς θα την προικίσουν. Η προίκα αποτελούσε τον βραχνά της οικογενείας και εβάρυνε αφάνταστα τον εργαζόμενον Ελληνικόν λαόν διά να πανδρευθή η κόρη, έκαναν θυσίες υλικάς και ηθικάς ο πατέρας, ο αδελφός ή οι αδελφοί. Και τα θυσίας αυτάς η γυναίκα τας πλήρωνε με τη σκλαβιά της», είχε πει, το 1962, στη Βουλή, περιγράφοντας το μέγεθος του προβλήματος, η βουλευτής της ΕΔΑ, εμβληματική μορφή του γυναικείου κινήματος, Μαρία Σβώλου.

Για αυτούς τους λόγους, η κατάργηση της προίκας άρχισε να συζητιέται ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα.

Μάλιστα, το 1904 είχε προκαλέσει σάλο, όπως έγραφαν εφημερίδες της εποχής, η τοποθέτηση του αντεισαγγελέα του Αρείου Πάγου, Μανιάκη, που είχε πει:

«Φρονώ ότι ο θεσμός της προικός δέον να εκλείψει από τα ελεύθερα και πεπολιτισμένα κράτη ως ανελεύθερος και αναξιοπρεπής».

Σταδιακά το ζήτημα της κατάργησης της προίκας ωρίμασε. Ετσι, η επιτροπή για την αναθεώρηση του Αστικού Κώδικα, που είχε συστήσει η κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου, στη δέκατη συνεδρίασή της, στις 8 Ιανουαρίου 1931, με ψήφους 15 υπέρ και 2 κατά εισηγήθηκε την κατάργηση «της προς σύστασιν προικός υποχρεώσεως».

Ομως, η αναθεώρηση δεν ολοκληρώθηκε και όταν επιβλήθηκε η δικτατορία της 4ης Αυγούστου, αντί να καταργηθεί η προίκα, καταργήθηκε η επιτροπή που είχε συσταθεί, ενώ η σύνταξη του νέου Αστικού Κώδικα ανατέθηκε στον καθηγητή του Πανεπιστημίου Γεώργιο Μπαλή, στον έναν από τους δύο που είχαν ψηφίσει εναντίον της κατάργησής της.

Ετσι, στο σχέδιο που κατάρτισε (Δεκέμβριος 1938) και αποτέλεσε τον Αστικό Κώδικα (ΑΝ 2250/15.3.1940), που ίσχυσε από τις 23.2.1946 για πολλά χρόνια, περιλήφθηκαν διατάξεις οι οποίες καθιστούσαν υποχρεωτική τη σύσταση προίκας. Αυτές καταργήθηκαν, τελικά, με νόμο στις 18 Φεβρουαρίου 1983, από την πρώτη κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου.

Το επόμενο «βήμα» της δικτατορίας Μεταξά έγινε το 1939, όταν στη Συλλογική Σύμβαση των καπνεργατών (και σε άλλους κλάδους) περιλήφθηκε διάταξη για την παρακράτηση από το ημερομίσθιο μόνο των γυναικών -που αμείβονταν κατά περίπου 45% λιγότερο των ανδρών συναδέλφων τους- από μία έως και τρεις δραχμές. Αυτή η ρύθμιση περιλήφθηκε και στην επόμενη σύμβαση του 1940.

Τα χρήματα θα διετίθεντο για τη δημιουργία Κεφαλαίου Προικοδοτήσεων στην Εθνική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδας (ΕΣΕΕ), όπως είχε ονομάσει ο Μεταξάς τη ΓΣΕΕ, με διορισμένο γενικό γραμματέα τον Αριστείδη Δημητράτο, ο οποίος τοποθετήθηκε και υφυπουργός Εργασίας, με υπουργό τον ίδιο τον Μεταξά.

Μέσα σε έναν χρόνο, όπως έγραφε η εφημερίδα «Κοινωνία», συγκεντρώθηκαν «2.500.000 δρχ. διά προικοδότησιν των καπνεργατριών και γενικώς των εργατριών».

Δικαίωμα υποβολής αίτησης είχαν κορίτσια ορφανά από τον έναν ή και τους δύο γονείς και μέλη πολύτεκνων οικογενειών.

Επίσης, κρίνονταν αιτήσεις κοριτσιών με βάση τον χρόνο μνηστείας και τις οικονομικές δυνατότητες της οικογένειάς τους, χωρίς συγκεκριμένες προϋποθέσεις, και κοριτσιών «που επέδειξαν επαγγελματική δραστηριότητα, σωματειακή πειθαρχίαν και απόλυτον τεχνικήν ικανότηταν».

«Η γέννησις του κοριτσιού ήτο δυστύχημα. Εγεννάτο χρέος και όχι άνθρωπος. Ο πατέρας και τα αδέλφια εσκέπτοντο όχι πώς θα τη θρέψουν, αλλά κυρίως πώς θα την προικίσουν», Μαρία Σβώλου

Ειδικά οι τελευταίες αόριστες απαιτήσεις άφηναν πολλά περιθώρια αυθαιρεσιών και αποκλεισμών «μη αρεστών στο καθεστώς» στις διορισμένες διοικήσεις επαγγελματικών οργανώσεων και εργατοϋπαλληλικών κέντρων, που έκαναν τις προτάσεις προς την ΕΣΕΕ.

Το ποσό που θα λάμβανε κάθε προικοδοτούμενη δεν έγινε γνωστό και πιθανόν να διέφερε από τη μια στην άλλη.

Αυτό που προβλήθηκε τις επόμενες μέρες ήταν η πραγματοποίηση ομαδικών γάμων και στα ζευγάρια εκτός από την «προικούλα του Αρχηγού» θα καλύπτονταν τα έξοδα νυφικών και διαμονής στην Αθήνα για όσους έρχονταν από την επαρχία.

Σταδιακά άρχισαν να ανακοινώνονται ονόματα γυναικών που είχαν επιλεγεί, με όλες να υποχρεώνονται να στείλουν φωτογραφία με τον σύντροφό τους, η οποία δημοσιευόταν συνήθως μαζί με ευχαριστήριες ανοιχτές επιστολές προς τον δικτάτορα. Εννοείται πως αυτά συνοδεύονταν με διθυραμβικά δημοσιεύματα για το καθεστώς.

Συνολικά, ανακοινώθηκαν 240 ονόματα, αλλά φαίνεται ότι περίπου 100 έλαβαν την προικοδότηση. Ισως οι υπόλοιπες αρνήθηκαν να στείλουν φωτογραφίες και εγκωμιαστικές επιστολές για τον δικτάτορα.

Ο ομαδικός γάμος των περίπου 90 ζευγαριών πραγματοποιήθηκε στις 7 Ιουλίου 1940, στο άλσος Κηφισιάς. Σε ένα από τα ζευγάρια, κουμπάρος ήταν ο Μεταξάς, ο οποίος μάλιστα έκανε σχετική αναφορά στο Ημερολόγιό του.

Πιθανόν, αργότερα, να έγινε κι άλλος ομαδικός γάμος, στο γήπεδο του Παναθηναϊκού, στη λεωφόρο Αλεξάνδρας.

Στον Πειραιά δόθηκε προικοδότηση σε τριάντα εργάτριες των κλωστοϋφαντουργείων, με χρήματα που διατέθηκαν από τον δήμο (25.000 δραχμές) και εισφορές εργοστασιαρχών (175.000 δραχμές).

Ο ομαδικός γάμος για αυτές έγινε, στις 16 Ιουνίου 1940, στο γήπεδο «Καραϊσκάκης», χωρίς την παρουσία του Μεταξά, παρά μόνο του Δημητράτου και του δημάρχου και εργοστασιάρχη Μανούσκου.

Ξεχωριστή περίπτωση ήταν η πρωτοβουλία του Συνδέσμου Συνταξιούχων Ναυτικών για τη συγκέντρωση χρημάτων για την αποκατάσταση κοριτσιών ναυτικών που είχαν χαθεί σε ναυάγια. Χωρίς ομαδικούς γάμους ή άλλες επιδείξεις ο Σύνδεσμος ανακοίνωσε ότι μέχρι τον Ιούνιο του 1940 είχε προικοδοτήσει 78 ορφανές και αποκατέστησε 38 από αυτές.

Μεταπολεμικά, τη σκυτάλη της «φιλανθρωπίας» με χρήματα του λαού πήρε το Παλάτι. Επισήμως, με πρωτοβουλία του τότε βασιλιά Παύλου αλλά υπογείως -όπως λεγόταν- με την καθοδήγηση της Φρειδερίκης, δημιουργήθηκε το 1955 η οργάνωση «Προιξ κορασίδων απόρων γονέων» και έναν χρόνο αργότερα, ο Παύλος διένειμε, στις 27 Οκτωβρίου, στη Θεσσαλονίκη, τα πρώτα 250 βιβλιάρια με αρχικό ποσό 1.000 δραχμών για τη διαμόρφωση προίκας, με επόμενες καταθέσεις της οικογένειας των κοριτσιών.

Στη συνέχεια, το βασιλικό ζεύγος επισκέφθηκε διάφορες περιοχές και μοίρασε βιβλιάρια προικοδοτήσεων με υποχρεωτική συμμετοχή κόσμου και την ανάλογη δημοσιότητα. Από αυτές τις «αγαθοεργίες» εξαιρούνταν τα παιδιά αριστερών ή εκείνων που χαρακτηρίζονταν «εθνικώς αντιφρονούντες».

Τα χρήματα συγκεντρώνονταν από επιτροπή που συστήθηκε το 1956, με βασιλικό διάταγμα, αλλά όπως είχε πει η Μαρία Σβώλου το 1962 σε συζήτηση στη Βουλή με αφορμή την πρωτοβουλία της κυβέρνησης της ΕΡΕ να δώσει προίκα στη Σοφία για τον γάμο της με τον Χουάν Κάρλος, «η προικοδότησις αποτελεί βαρυτάτην φορολογίαν μη νομοθετημένην αλλ’ αυθαίρετον».

«Το αυτό ισχύει και δι’ όλους τους εράνους, δηλαδή τας αναγκαστικάς εισφοράς κ.λπ. της Βασιλικής Προνοίας», πρόσθεσε. Και εξήγησε:

«Και ιδού (…) πώς γίνεται ο «έρανος» διά τας προικοδοτήσεις. Οι Νομάρχαι υποχρεώνουν τους Δήμους και τας Κοινότητας να συμβάλουν χρηματικώς και αν δώσουν ολίγα υπόκεινται εις αντίποινα. Περαιτέρω απευθύνονται προς τους επαγγελματίας, τους ελευθέρους επαγγελματίας, τους πλουσίους αλλά και τους πτωχούς από τους οποίους απαιτούν να εισφέρουν. Εφθάσαμεν εις το θλιβερόν κατάντημα της εγκυκλίου του Υπουργείου Παιδείας, διά της οποίας υπεδεικνύετο να ψάλλουν οι μαθηταί τα κάλαντα, μετά των διδασκάλων των, το προϊόν των οποίων θα διετίθετο διά τον έρανον των απόρων κορασίδων».

Το 1957 ορίστηκε με νόμο ότι τα χρήματα θα κατατίθενται στην Εθνική Τράπεζα.

Στη συζήτηση του νομοσχεδίου, ο βουλευτής της ΕΔΑ, ιστορική προσωπικότητα της Αριστεράς, Ηλίας Ηλιού, παρατήρησε σκωπτικά ότι υπήρχε «μια σαφής προίκισις όχι όμως της κορασίδος, προίκισις του τραπεζικού οργανισμού», προσθέτοντας πως «έχομεν μιαν λεόντειον σύμβασιν υπέρ της Εθνικής Τραπέζης Ελλάδος».

Ο Ηλιού κατέκρινε τη διάταξη που προέβλεπε ότι εάν η τράπεζα δεν τοποθετούσε τα χρήματα σε δάνεια με ρήτρα δολαρίου, όπως προβλεπόταν, η ευθύνη για την αποπληρωμή βάρυνε το Δημόσιο.

Ενα δεύτερο θέμα που τέθηκε ήταν η αδιαφανής διαχείριση των λεγόμενων βασιλικών ιδρυμάτων.

«(…) η διαχείρισις των χρημάτων (των βασιλικών ιδρυμάτων) εξακολουθεί να είναι αυθαίρετος, ανεξέλεγκτος και ανώμαλος», είχε πει ο συνεργαζόμενος με την ΕΔΑ βουλευτής Ηλίας Μπρεδήμας.

Πάντως, τα επόμενα χρόνια, με διάφορες αφορμές, φάνηκε ότι η κατάργηση της προίκας βρισκόταν, συχνά, στη δημόσια συζήτηση, με όλο και περισσότερους πολιτικούς να τη στηρίζουν, αντανακλώντας έτσι και το λαϊκό αίσθημα. Η αντίστροφη μέτρηση για την κατάργησή της είχε αρχίσει…