Η τραγική ιστορία των υιοθεσιών στην Ελλάδα του ’50 στην αγγλική σκηνή

Καρπός πολύχρονης έρευνας, το βιβλίο της Γκόντα Βαν Στιν, της Βελγίδας ελληνίστριας, συγγραφέα και καθηγήτριας στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του King’s College London, με τίτλο «Ζητούνται παιδιά από την Ελλάδα: υιοθεσίες στην Αμερική του Ψυχρού Πολέμου», τάραξε τα νερά όταν κυκλοφόρησε το 2021 από τις Εκδόσεις Ποταμός, ρίχνοντας φως σε ένα «εμπόριο» παιδιών, όχι πάντα με νόμιμες διαδικασίες, που ξεκίνησε με σκοπό να βρεθούν σπίτια για τα ορφανά του Εμφυλίου, ενώ σάρωνε η φτώχεια. Πολλά παιδιά υιοθετήθηκαν από συγγενείς τους στην Αμερική, σταδιακά όμως, με την ισχυρή αμερικανική παρέμβαση στην Ελλάδα, σε ψυχροπολεμική εποχή, οι υιοθεσίες πήραν διαφορετική χροιά. Χροιά πολιτική, καθώς δόθηκαν πολλά παιδιά αριστερών οικογενειών, αλλά και κοινωνική, με παιδιά από άγαμες μητέρες να καταλήγουν κι αυτά σε θετούς γονείς στις ΗΠΑ, λευκούς, παντρεμένους και οικονομικά ευκατάστατους.

«“Από πού είστε;” είναι η πιο συνηθισμένη ερώτηση στην Ελλάδα για να καταλάβεις από πού προέρχεται κάποιος, να τον τοποθετήσεις σε ένα τοπικό, χρονικό και κοινωνικό πλαίσιο», επισημαίνει στο βιβλίο της η σπουδαία ακαδημαϊκός. «Και όμως, περίπου 4.000 Ελληνες δεν μπορούν να δώσουν μια ξεκάθαρη απάντηση: οι διεθνείς υιοθεσίες από την Ελλάδα προς τις ΗΠΑ (και αργότερα προς την Ολλανδία), από τη δεκαετία του 1950 και μετά, διατάραξαν την αίσθηση του ανήκειν. Οι υιοθετημένοι αυτοί και οι οικογένειές τους έχουν περάσει εβδομήντα χρόνια διερωτώμενοι για το τι ακριβώς συνέβη, ενώ συχνά αναζητούν εναγωνίως τις ρίζες τους σε μια ελληνική οικογένεια...».

Αυτό το ιστορικό τραύμα που δεν λέει να κλείσει φέρνει επί σκηνής, στο Λονδίνο, στο Greenwood Theatre του Κing’s College London, στις 24, 25 και 26 Οκτωβρίου, η ηθοποιός, σκηνοθέτις και παραγωγός Κυριακή Μήτσου, με την παγκόσμια πρεμιέρα του έργου «Για τρία ψυγεία και ένα πλυντήριο», που βασίστηκε στην ακαδημαϊκή έρευνα της Γκόντα Βαν Στιν. Μια παράσταση-ντοκουμέντο που προσφέρει μια διαφορετική οπτική στην περίπλοκη ιστορία της υιοθεσίας παιδιών και της δημιουργίας οικογένειας. Η Κυριακή Μήτσου σκηνοθετεί το έργο, ενώ συνεργάστηκε με τις θεατρολόγους Ρενάτα Σοφρωνά και Ρομίνα Σπυράκη για τη θεατρική μεταφορά του. Την παράσταση, που θα παρουσιαστεί σε τρεις γλώσσες, αγγλικά, ελληνικά και ολλανδικά (με αγγλικούς υπέρτιτλους), πλαισιώνει ένα πολυσύνθετο καστ ηθοποιών διαφόρων ηλικιών και εθνικοτήτων. Ανάμεσά τους οι γνωστοί καλλιτέχνες από την Ελλάδα Υβόννη Μαλτέζου, Γιάννης Νταλιάνης και Σπύρος Μπιμπίλας, οι οποίοι, όπως δηλώνουν, «είναι βαθιά συγκινημένοι από το θέμα γιατί αγγίζει την ψυχή τους». Στην παράσταση, συμβάλλουν επίσης οι ίδιοι οι υιοθετημένοι, καθώς στόχος τους είναι να ακουστούν οι ιστορίες τους και η φωνή τους.

«Οι “ιστορικές” υιοθεσίες έχουν αναδειχθεί ως θέμα συζήτησης της τρέχουσας δεκαετίας, έχοντας προκαλέσει αντιπαραθέσεις στον Τύπο σε πολλές χώρες του δυτικού κόσμου και αναρτήσεις στα πρωτοσέλιδα ειδήσεων καθημερινά. Ωστόσο, τίποτα δεν έχει περάσει στην “ιστορία” για όσους ακόμη ψάχνουν», επισημαίνει η Κυριακή Μήτσου. «Το πρωτοπόρο έργο μας εξετάζει τα δεδομένα και συνθέτει τις προσωπικές ιστορίες γύρω από την υιοθεσία παιδιών, καθιστώντας τες το κοινωνικό θέμα της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ειδικά για την Ελλάδα της δεκαετίας του 1950, αυτή είναι η περίπλοκη ιστορία οικογενειών που είχαν κάθε ευκαιρία και εκείνων που δεν είχαν καμία απολύτως – μια ιστορία που, δυστυχώς, έχει επαναληφθεί σε πολλές άλλες χώρες. Από την πλευρά των υιοθετημένων, το έργο απεικονίζει τις δυσκολίες που καλούνται να αντιμετωπίσουν όσοι στάλθηκαν στο εξωτερικό με ελάχιστα έγγραφα πιστοποίησης ταυτότητας και υπερβολικές προσδοκίες. Ετσι, αυτή η θεατρική παραγωγή θέτει κρίσιμα ερωτήματα σχετικά με τις έννοιες Ταυτότητα και Ανήκω, που εκτείνονται πέρα από το ελληνικό πλαίσιο και παραμένουν στην επικαιρότητα ώς σήμερα».

Η ίδια θυμάται τη γνωριμία της με την «εξαίρετη και μεγάλη φιλέλληνα του σήμερα», καθηγήτρια του King’s College London, Γκόντα Βαν Στιν, την άνοιξη του 2022, «όταν μου ζήτησε να συναντηθούμε αφού είχε δει την παράσταση “Με δύναμη από την Κηφισιά” που είχαμε ανεβάσει. Τότε μου μίλησε για την έρευνά της και πραγματικά συγκλονίστηκα. Της είπα αμέσως, καθότι αθεράπευτα ενθουσιώδης, ότι θα ήθελα να κάνω κάτι καλλιτεχνικό με αυτές τις ιστορίες των υιοθετημένων. Από εκείνη τη συνάντηση ξεκίνησε και η γενικότερη συνεργασία μας, καθώς μου πρότεινε να δημιουργήσουμε ένα αφιέρωμα στον Ιάκωβο Καμπανέλλη, τη σχολή του οποίου είχα τελειώσει στην Αθήνα, για το Ετος Καμπανέλλη. Δέχτηκα με πολλή χαρά και έτσι έγινε η παράσταση “Στις γειτονιές του Καμπανέλλη”, η οποία παίχτηκε με μεγάλη επιτυχία στο Λονδίνο και ταξίδεψε και στα Τίρανα. Την ημέρα της πρεμιέρας η Γκόντα μού έφερε την πρώτη συγκλονιστική ιστορία υιοθεσίας...».

Η ίδια στέκεται στη σημασία των φορέων που έχουν υπό την αιγίδα τους την παράσταση: «Το Arts Council England, ο πιο σημαντικός φορέας του Ηνωμένου Βασιλείου στήριξης των τεχνών. Σίγουρα, ήταν μια οικονομική ανακούφιση για την παραγωγή, αλλά κυρίως μια ψυχολογική επιβράβευση όλων των κόπων, των θυσιών και των προσπαθειών χρόνων και για εμένα και για το Culture In Action, της εταιρείας που έχω ιδρύσει και είμαι η καλλιτεχνική διευθύντρια. Επίσης είναι απείρως σημαντικό που ένας βρετανικός φορέας αυτού του μεγέθους επιλέγει να στηρίξει, σε μια περίοδο κρίσης για τις τέχνες και ακραίας φειδωλότητας, μια ομάδα καλλιτεχνών οι οποίοι ουσιαστικά θα πουν μια ελληνική ιστορία, που βέβαια έχει τεράστιο αντίκτυπο γιατί το φαινόμενο των υιοθεσιών εξαπλώθηκε ταχύτατα και σε άλλες χώρες. Από ελληνικής πλευράς έχουμε τη στήριξη του Ιδρύματος Σκυλίτση που ενισχύει δράσεις με στόχο την κοινωνικοπολιτική έρευνα στη σύγχρονη Ελλάδα».

Εξίσου σημαντική και ενδιαφέρουσα είναι η σύμπραξη Ελλήνων και ξένων ηθοποιών στην παράσταση. «Ζούμε σε μια πολυπολιτισμική μεγαλούπολη όπου όλοι χωράμε αλλά και ταυτόχρονα διατηρούμε τις ιδιαιτερότητές μας σε μια συνύπαρξη που βασίζεται στον σεβασμό», επισημαίνει η σκηνοθέτις. «Προσωπικά με ενδιαφέρει πολύ ο διαπολιτισμικός διάλογος και όποτε μου δίνεται η δυνατότητα, είτε μέσα από τις παραστάσεις μου (οι “Δούλες, ένα παιχνίδι για δύο” και η πιο πρόσφατη “Manfred Echoes” ήταν επίσης δίγλωσσες), είτε μέσα από τις πολιτιστικές μας δράσεις με το ΕΙΠ-Η.Β. φροντίζουμε να ενισχύουμε το άκουσμα της ελληνικής γλώσσας τόσο στα θέατρα όσο και σε εξέχουσες αίθουσες του Λονδίνου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, νομίζω το απαιτεί το έργο και δεν γίνεται ούτε ως ευφυολόγημα ούτε ως εμμονή του καλλιτέχνη. Το καστ μας αλλά και οι τεχνικοί μας είναι από Ελλάδα, Αγγλία, Κύπρο, Ολλανδία και Αμερική και η συνεργασία είναι εξαιρετική. Επίσης να προσθέσουμε ότι έχουμε ένα ποικιλόμορφο καστ ηθοποιών που καλύπτει ένα μεγάλο εύρος ηλικιών, από έξι μηνών μέχρι 70 χρόνων».

Πραγματικές ιστορίες, αρχειακό υλικό, μαρτυρίες των υιοθετημένων και των συγγενών τους, κινηματογραφημένα κομμάτια που μας μεταφέρουν στον χώρο και τον χρόνο είναι ορισμένα από τα στοιχεία της παράστασης. «Οι ιστορίες που έχουμε επιλέξει να πούμε είναι πράγματι συγκλονιστικές η καθεμία για τον δικό της λόγο. Κάθε περίπτωση είναι πολύ διαφορετική. Υπήρχαν όμως πάρα πολλές θλιβερές περιπτώσεις, δηλαδή παιδιά που για μια ζωή αισθάνονταν εγκαταλειμμένα, γονείς που έμεναν με το τραύμα ότι έδωσαν παιδιά, θετοί γονείς χωρίς προετοιμασία…». Η Κυριακή Μήτσου δεν μας αποκαλύπτει τι σημαίνει ο τίτλος του έργου «Για τρία ψυγεία και ένα πλυντήριο», διατηρώντας την έκπληξη, μας μιλάει όμως για τον σκοπό της παράστασης, που ελπίζουμε να έρθει και στην Αθήνα.

«Αρχικά να πει τις συγκλονιστικές ιστορίες αυτών των ανθρώπων και αυτές να ακουστούν όσο πιο μακριά γίνεται. Να ευαισθητοποιήσει την κοινωνία ως προς το θέμα της υιοθεσίας αλλά και να μπορέσει να ευαισθητοποιήσει και να κινητοποιήσει τις αρμόδιες αρχές εντείνοντας μια προσπάθεια που γίνεται εδώ και χρόνια ώστε να αποκτήσουν πρόσβαση στα αρχεία του κράτους άνθρωποι που ακόμα ψάχνουν τις ρίζες τους. Αυτό είναι κάτι που μας αφορά όλους γιατί πάνω από 4.500 Ελληνες ζητούν να επαναπατριστούν, βρίσκουν τις οικογένειές τους, γονείς -όσοι προλαβαίνουν ακόμα-, συγγενείς, αδέλφια, ξαδέλφια. Ενας στους τέσσερις ανθρώπους έχει στον στενό του κύκλο μια περίπτωση τέτοιας υιοθεσίας. Η περίπτωση της υιοθεσίας δεν αφορά μόνο τον υιοθετημένο αλλά έχει αντίκτυπο και συχνά επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό και τις ζωές πολλών ανθρώπων γύρω του».

Η έρευνα που γίνεται τα τελευταία χρόνια, oι προσπάθειες επανένωσης και η συνεργασία μεταξύ των υιοθετημένων στο εξωτερικό μαρτυρούν πόσο καθοριστικό είναι να βρουν τις ρίζες τους. «Είναι πάρα πολλά άτομα που πάντα έψαχναν και που πρόσφατα βρήκαν καλύτερα εργαλεία, όπως το ίντερνετ, το τεστ DNA, την πείρα των ερευνητών κτλ. Το κίνημα ταυτότητας είναι πολύ ισχυρό. Οι υιοθετημένοι ψάχνουν και γίνονται σημαντικές επανασυνδέσεις με τη βιολογική οικογένεια, με τους συνομήλικες και με την ίδια την Ελλάδα», λέει η Κυριακή Μήτσου.

Το φαινόμενο της διεθνούς υιοθεσίας απασχολεί καθώς έχει ανοίξει η συζήτηση και για τις οικογένειες ομόφυλων ζευγαριών και για την τεκνοθεσία. «Είναι διεθνές φαινόμενο που είναι ιδιαίτερα εύθραυστο σε κατάχρηση, μέχρι σήμερα. Μην ξεχάσουμε ότι μιλάμε για σοβαρά ποσά, αλλά ξεχνιούνται τα δικαιώματα του παιδιού, που σίγουρα θα μεγαλώσει και θα θέλει να ξέρει. Είναι ανθρώπινο δικαίωμα που δεν μπορούμε να του το στερήσουμε. Αυτό επίσης μας μαθαίνει το έργο».

♦ «Για τρία ψυγεία και ένα πλυντήριο»

24, 25, 26 Οκτωβρίου, Greenwood Theatre, King’s College London. Σκηνοθεσία/σκηνογραφία: Κυριακή Μήτσου. Καλλιτεχνική διεύθυνση κίνησης: Μάιρα Στεργίου. Δραματουργία/σκηνική προσαρμογή: Κυριακή Μήτσου, Ρενάτα Σοφρωνά, Ρομίνα Σπυράκη. Ιστορική έρευνα: Γκόντα Βαν Στιν. Παίζουν οι ηθοποιοί (αλφαβητικά): Κωνσταντίνος Δεληδημούδης, Γιάννης Κουριώτης, Δέσποινα Λαβδά, Υβόννη Μαλτέζου, Κυριακή Μήτσου, Nick Morrison Baker, Δήμητρα Μπακαλγιάννη, Σπύρος Μπιμπίλας, Γιάννης Νταλιάνης, Jung Sun Den Hollander, Κατερίνα Πετρίδου, Ρενάτα Σοφρωνά, Ρομίνα Σπυράκη, Laura Chipler Chico, Χριστίνα Χαρχαρίδου. Ειδική εμφάνιση: Μαίρη Καρδαρά, Στεφανία Πάζολες, Χρυσούλα Σκύρλα. Τα παιδιά: Κωνσταντίνος, Μαρίνα και Χρυσούλα. Η Χορωδία των Φωνών της Κοινότητας Υιοθεσίας.