Οι άγνωστες μουσικοκριτικές του 23χρονου Μάνου

Μια εικόνα-φάντασμα πλανιέται τα τελευταία χρόνια στις αναρτήσεις της διαδικτυακής επικράτειας για τον Μάνο Χατζιδάκι. Η εικόνα της «δημοσιογραφικής του ταυτότητας». Συνοδεύει κείμενα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και σε ιστοσελίδες, άφωνη, χωρίς λεζάντα, χωρίς εξήγηση.

Μουσικός κριτικός της εφημερίδος «Οι Καιροί» βεβαιώνει το τεκμήριο, με ημερομηνία έκδοσης 3 Απριλίου 1950. Τι εφημερίδα ήταν αυτή; Κανείς δεν μπήκε στον κόπο να την αναζητήσει. Κι όμως, τουλάχιστον τρία στοιχεία προκαλούν εντύπωση.

Το πρώτο είναι το όνομα του (συν)διευθυντή: Αθ. Κ. Τσαλδάρης. Ο Νανάς! «Νανά, είσαι βλαξ… », του εξαπέλυσε τηλεφωνικά ο Μάνος το 1979, όταν ο τότε υφυπουργός Τύπου απαίτησε να μη μεταδίδει το Τρίτο Πρόγραμμα το τραγούδι του Σαββόπουλου για τον δολοφόνο Νίκο Κοεμτζή. Το δεύτερο είναι ότι δεν υπάρχει υπογραφή κατόχου. Και το τρίτο, ότι κανείς δεν θυμάται τον Χατζιδάκι να λέει «Τότε που ήμουν δημοσιογράφος».

Η λύση του μυστηρίου βρισκόταν στο εφημεριδοστάσιο της Βιβλιοθήκης της Γενικής Γραμματείας Επικοινωνίας και Ενημέρωσης (ΓΓΕΕ). Αναδύθηκε στην επιφάνεια –κυριολεκτικά, αφού οι εφημερίδες φυλάσσονται στο υπόγειο– το εκεί σωζόμενο κιτρινισμένο σώμα των «Καιρών». Πρώτο φύλλο 1η Σεπτεμβρίου 1948, τελευταίο 30 Απριλίου 1950.

Προφανέστατα είναι «οικογενειακή» εφημερίδα της οικογένειας Τσαλδάρη. Προβάλλει τον Κωνσταντίνο Τσαλδάρη, πατέρα του Νανά και διάδοχο του Παναγιώτη Τσαλδάρη στην ηγεσία του Λαϊκού Κόμματος.

«Οι Καιροί» αποθεώνουν τους βασιλείς και τις ΗΠΑ. Συκοφαντούν τους πολιτικούς του Κέντρου ως συνοδοιπόρους του ΚΚΕ. Επιχειρηματολογούν για την ανάγκη ύπαρξης του Αναμορφωτηρίου στη Μακρόνησο. Ο Σπύρος Μελάς γράφει εξυμνητική βιογραφία του Μεταξά, ενώ συνεργάζεται και ο Μ. Καραγάτσης.

Είναι φτωχότατο το πολιτιστικό ρεπορτάζ των «Καιρών». Στριμώχνεται στη δεύτερη σελίδα υπό τον γενικό τίτλο «Αθηναϊκές Ωρες», μαζί με αθλητικά, μικρές αγγελίες και μυθιστορήματα σε συνέχειες. Ανάμεσα στις υπογραφές –έκπληξη– η 25χρονη Ροζίτα Σώκου στην πρώτη της δημοσιογραφική δουλειά, γράφει κριτική κινηματογράφου και εκλαϊκευτικά άρθρα του τύπου «Τι είναι η συναρμολόγησις». Είναι το μοντάζ.

Τι ήταν όμως ο Χατζιδάκις εκείνη την εποχή; Το φθινόπωρο του 1948 ήταν ένας 23χρονος συνθέτης, γνωστός κυρίως στους θεατρόφιλους για τις συνεργασίες του με τον Κάρολο Κουν. Είχε λίγα ορχηστρικά έργα κι ακόμη λιγότερα τραγούδια εκτός θεάτρου. Βρισκόταν σε απόσταση αναπνοής από δύο σημαδιακά γεγονότα: τη διθυραμβική κριτική («πρώιμη μουσική μεγαλοφυΐα») που του ‘γραψε η 70χρονη τότε Σοφία Σπανούδη στα «Νέα» της 20ής Ιανουαρίου 1949 και την ιστορική διάλεξή του για το ρεμπέτικο τη Δευτέρα 31 Ιανουαρίου 1949. Απείχε όμως παρασάγγας από την πανελλήνια διασημότητα, που ήρθε το 1955 με τις ταινίες «Στέλλα» και «Λατέρνα, φτώχεια και φιλότιμο». Ούτε λόγος για δίσκους, Οσκαρ, Μπρόντγουεϊ κ.λπ.

Πολιτικά είχε ήδη απομαγευτεί από την Αριστερά αλλά δεν είχε κάνει ακόμη την πειθαναγκαστική (όρος επιβίωσης) δημόσια δήλωση αποκήρυξης του κομμουνισμού – την έκανε στις 23 Αυγούστου 1949. Αυτό δεν σημαίνει ότι συμφωνούσε με τη γραμμή της δεξιάς εφημερίδας. Μάλλον η επικοινωνιακή του διάθεση και ο επάρατος βιοπορισμός τον έφεραν στα δημοσιογραφικά γραφεία τής Πανεπιστημίου 16.

Στη ΓΓΕΕ εντοπίστηκαν 10 κείμενα: εννέα κριτικές συναυλιών και μία κριτική παράστασης χορού. Πρώτο εντοπισμένο «κριτικόν σημείωμα» Τρίτη 9 Νοεμβρίου 1948, τελευταίο Σάββατο 22 Απριλίου 1950. Μάλιστα τα τελευταία επτά σημειώματα δημοσιεύθηκαν σε διάστημα μόλις ενός μηνός (18 Μαρτίου-22 Απριλίου 1950) λίγο πριν κλείσει η εφημερίδα. Τότε δηλαδή που εκδόθηκε και η δημοσιογραφική ταυτότητα, η οποία ίσως χρησιμοποιήθηκε ελάχιστα ή και καθόλου.

Ως μουσικοκριτικός ο Μάνος είναι ευγενής, αρκετά διαβασμένος για τα έργα που παρακολουθεί, ενημερώνεται προφανώς από ραδιόφωνο και δίσκους, είναι δημοτικιστής και συγκρατημένα ελληνολάτρης. Γράφει στην παρθενική του κριτική για κυριακάτικη πρωινή συναυλία της Κρατικής Ορχήστρας στα «Ολύμπια» με μαέστρο τον Γεώργιο Λυκούδη: «Μας έδωσαν την αίσθηση πως ακούγαμε φημισμένη ορχήστρα από δίσκους. […] Το κατακόρυφο (sic) όμως του προχθεσινού κονσέρτου στάθηκε η ερμηνεία της ‘‘1ης Συμφωνίας’’ του Μπραμς. Ο Μπραμς μάς δόθηκε με όλο το αρχιτεκτονικό του μεγαλείο και μ’ όλη την τραγικότητα που συνθέτει το έργο του, δίχως φτήνιες και συναισθηματισμούς αλλά και με μια ισορροπία, Αττική – θα ’λεγε κανείς» («Οι Καιροί», Τρίτη 9 Νοεμβρίου 1948).

Την Κυριακή 26 Μαρτίου 1950 δόθηκε στο κινηματοθέατρο «Ορφεύς» της οδού Σταδίου πανηγυρική συναυλία για την εθνική εορτή. Ο Μανόλης Καλομοίρης, 66 ετών, ακαδημαϊκός και ζωντανός θρύλος, διηύθυνε τη «Συμφωνία της λεβεντιάς».

Ο Χατζιδάκις χειροκροτεί, αλλά από απόσταση. «Το έργο αυτό γραμμένο σ’ αλλοτινούς καιρούς πολύ σκληρούς για τη Μουσική στην πατρίδα, απομένει ένα ιστορικό μνημείο της μουσικής μας ιστορίας, σαν πρώτο, του είδους, που επιβλήθηκε ανεπιφύλακτα στο κοινό του. Και σήμερα, το αντιμετωπίζουμε με όλον τον οφειλόμενο σεβασμό στο έργο και προπαντός στον συνθέτη, που η ισχυρή του φυσιογνωμία αποτελεί παράδειγμα και μοναδική πηγή για όλους τους νέους Ελληνας συνθέτας και προπαντός για μας τους νεωτέρους», γράφει («Οι Καιροί», Κυριακή Βαΐων 2 Απριλίου 1950). Αλλά τονίζει: «Η εκτέλεση, ο συνθέτης που διηύθυνε και το έργο του, επιβάλλανε στενά συνδεδεμένα μιαν εποχή που δεν χωράει προς το παρόν από μας κριτική, παρά μονάχα αγάπη».

Αξίζει να μείνουμε σε μια ιστορική συναυλία που έφερε τον μουσικοκριτικό Χατζιδάκι σε μεγάλη αμηχανία, την οποία παραδέχθηκε με ειλικρίνεια. Στο φύλλο της Μ. Τρίτης 4 Απριλίου 1950 διαβάζουμε για την παρουσίαση άγνωστων τότε έργων μουσικής δωματίου τού προ μηνών εκλιπόντος (19 Σεπτεμβρίου 1949) Νίκου Σκαλκώτα: «Ο Σκαλκώτας είχε γίνει ένας θρύλος και η συχνή εκτέλεση μόνο τριών ή τεσσάρων χορών του από την [σ.σ.: Κρατική] ορχήστρα με τον δικαιολογημένο ενθουσιασμό που σκορπούσαν οι σελίδες του αυτές, και σύγχρονα η καταθλιπτική σεμνότητα που διέκρινε τον μουσουργό, και η κυκλοφορούσα διάδοση για ένα πλήθος πρωτότυπης εργασίας άπαιχτης και ανέκδοτης, όλα μαζί δημιούργησαν τη φήμη ή καλύτερα την πεποίθηση ότι ο Σκαλκώτας είναι η πραγματικά μεγάλη μουσική φυσιογνωμία του τόπου μας.[…]

Αυτό όμως π’ ακούσαμε στον ‘‘Παρνασσό’’, μας έβαλε σ’ ένα πλήθος σκέψεις και σύγχρονα μας ετέθη το ερώτημα: Ημασταν σε μία πλάνη, για (sic) μπήκαμε στην πλάνη αυτή με τη συναυλία αυτή; […] Η κυρία Μαρίκα Χουρμουζίου έπαιξε τη Σουίτα του αρ.4 για πιάνο κατά τον ιδεωδέστερο τρόπο […] και δεν είδαμε παρά πυκνοδιατυπωμένες, αλλά ασαφείς και αδιάφορες μάλλον ιδέες με λαμπυρίζοντα στοιχεία σε μερικές στιγμές. [Και] τέσσερα τραγούδια που αναρωτιόταν κανείς τον σκοπό για τον οποίο γράφτηκαν».

Ωστόσο λαχταρά να ξαναδοκιμάσει τα νεόκοπα εργαλεία της κριτικής του. «Δεν νομίζω πως στα πλαίσια ενός σημειώματος μπορεί κανείς να εξετάσει ένα τόσο σοβαρό θέμα. Γι’ αυτό θα μου επιτραπεί να επανέλθω την Κυριακή αποκλειστικά και μόνο στα προβλήματα και στα ερωτήματα που δημιούργησεν η συναυλία αυτή», γράφει. Φευ, δεν επανήλθε ποτέ.

Κι ένα δεοντολογικό φάουλ για το τέλος. Χορευτής στη μόνη παράσταση χορού που έκρινε ο Χατζιδάκις ήταν ο περίφημος Αγγελος Γριμάνης. Ο οποίος όμως στο θέατρο «Κεντρικόν» την Πέμπτη 29 Μαΐου 1949 χόρεψε και ένα έργο του… κρίνοντος, τον «Φαύνο». Ισως πρόκειται για άλλη ονομασία ή εκδοχή του χατζιδακικού ορχηστρικού για μπαλέτο «Ο Σάτυρος». Ο Μάνος δεν πτοείται από τη σύγκρουση συμφερόντων και σημειώνει: «Ο Γριμάνης στον ‘‘Φαύνο’’, ένα έργο μου ειδικά γραμμένο για τον Γριμάνη και τον χορό του, […] ήταν εξαίρετος σε κίνηση, σε ρυθμική ακρίβεια, σε φαντασία, παρόλη την κάπως υπερβολική μεταχείριση του Sex (sic) στο θέμα του» («Οι Καιροί», Τρίτη 31 Μαΐου 1949).

*Δημοσιογράφος και συγγραφέας βιβλίων έρευνας. Ετοιμάζει ένα βιβλίο με άγνωστα ή μισοφωτισμένα γεγονότα από τον βίο και το έργο του Μάνου Χατζιδάκι.

Πηγές:

Βιβλιοθήκη ΓΓΕΕ - θερμές ευχαριστίες στις κυρίες Αννα Μάστορα και Κωνσταντίνα Τσίρπου

Αναρτήσεις για την παλιά Ξάνθη των ερευνητών Μανώλη Σ. Χούμα και Τάσου Τεφρωνίδη

Αρχείο του συγγραφέα, αρχείο ιδιωτών, διαδίκτυο

Μια φωτογραφία με ιστορία

Στη Θεσσαλονίκη πρωτανέβηκε ο Χατζιδάκις στις αρχές καλοκαιριού του 1946 ακολουθώντας τον αριστερό θίασο «Ενωμένοι Καλλιτέχνες» με σκηνοθέτη τον Γιώργο Σεβαστίκογλου. Ταξίδευε πρώτη φορά ως ενήλικος εκτός Αθηνών. Ο ίδιος θυμόταν λανθασμένα το 1945, είναι ανθρώπινο κι εύλογο μετά από δεκαετίες. Επικίνδυνη περιοδεία. Το Σάββατο 6 Απριλίου 1946, στη Λάρισα, μετά την παράσταση ο θίασος δέχτηκε επίθεση από ένστολους παρακρατικούς, ΕΣΑτζήδες. Έσπασαν το δόντια του Μάνου, έκλεψαν το ακορντεόν του, βρήκε αιμόφυρτος καταφύγιο στα πονόψυχα κορίτσια ενός γειτονικού πορνείου που δεν τα ξέχασε ποτέ.

Τον Ιούνιο στη Θεσσαλονίκη, τελευταίο σταθμό της περιοδείας, αδέκαρος και πεινασμένος, πήρε την απόφαση να εγκαταλείψει τους «Ενωμένους Καλλιτέχνες» και να βιοποριστεί ως πιανίστας ακολουθώντας μια τραγουδίστρια φίρμα του ελαφρού - αλλά αυτά δεν είναι του παρόντος.

Καθώς τριγυρνούσε στους δρόμους είδε μπροστά του μια πινακίδα: «ΦΩΤΟ-Κεσσίνης». Ο Κωνσταντινουπολίτης Γεώργιος Κεσσίνης είχε ονομαστό φωτογραφικό στούντιο στην Ξάνθη, εκεί η Αλίκη Χατζηδάκη-Αρβανιτίδου είχε φροντίσει να φωτογραφηθεί ως παιδί ο γιος της. Πριν τον πόλεμο ο Κεσσίνης μετακόμισε στη Θεσσαλονίκη. Ο νεαρός μουσικός πέρασε το κατώφλι και φωτογραφήθηκε ξανά. Σοβαρός, με ανοιχτόχρωμο σακάκι, με το βλέμμα πληγωμένο. Αυτή τη φωτογραφία έδωσε για την δημοσιογραφική του ταυτότητα.

Με αμηχανία αντιμετώπισε ο νεαρός κριτικός Χατζιδάκις τα έργα μουσικής δωματίου του Νίκου Σκαλκώτα που παίχτηκαν στον «Παρνασσό» λίγους μήνες μετά τον θάνατο του συνθέτη. («Οι Καιροί», Μ. Τρίτη 4 Απριλίου 1950)

Ενδεικτικό πρωτοσέλιδο. Με κόκκινα γράμματα άλλη μία «πανωλεθρία των συμμοριτών» και τρεις φωτογραφίες από τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου στο Καλλιμάρμαρο: ο Παύλος και η Φρειδερίκη, «διασωθέντα από το παιδομάζωμα ανταρτόπληκτα παιδιά», ο Κωνσταντίνος Τσαλδάρης «μετά της Κυρίας του απαντά μειδιών εις τας αυθορμήτους επευφημίας». («Οι Καιροί», Τρίτη 29 Μαρτίου 1949)