Μια ποικιλότητα ιστορικά εφικτή και αναγκαία

Σε ευρωπαϊκό αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο είδαμε, κατά την τελευταία δεκαπενταετία, να πληθαίνουν εναλλακτικές -«εκ των κάτω»- οικονομικές κινήσεις, οι οποίες εγγράφονται σε ευρύτερους κοινωνικούς πειραματισμούς και κοινωνικές καινοτομίες. Οι σημαντικές αυτές κινήσεις εμφανίζονται σε ποικίλες συνθήκες και με ποικίλες μορφές, πολλές από τις οποίες θα μπορούσαμε να τις συμπεριλάβουμε στη γενικότερη κατηγορία της κοινωνικής και αλληλέγγυας/συνεργατικής οικονομίας.

Σ’ αυτή τη δυναμική εντάσσονται και χωροτοπικές συμπληρωματικές (παράλληλες, κοινωνικές, εναλλακτικές) νομισματικές νησίδες, που αποσκοπούν στην αντιμετώπιση, κατ’ αρχάς, σύγχρονων δυσλειτουργιών της χρηματιστικής οικονομίας. Κυρίως προσφέρουν αποτελεσματικά «αντίδοτα» έναντι των μεγάλων απορυθμίσεων των κυρίαρχων -επίσημων νομισμάτων και ιδιαίτερα έναντι της εξάρτησης, όλο και πιο επικίνδυνης, των εν λόγω νομισμάτων από τις κερδοσκοπικές αγορές.

Επιπροσθέτως οι νησίδες αυτές, αφ’ ενός, αποσκοπούν στην αναδημιουργία ικανότητας ανταλλαγής που τεχνητά περιορίζεται από τις κυρίαρχες νομισματικές και πιστωτικές πολιτικές και, αφ’ ετέρου, έρχονται να χρησιμεύσουν σαν ασπίδα για την προάσπιση της πραγματικής οικονομίας, ιδίως μέσω «εσωτερικής» μικρο-χρηματοδότησης σε περιόδους μεγάλης χρηματοπιστωτικής ή και άλλης κρίσης, ενισχύοντας τη βιο-χωροτοπική ανθεκτικότητα και φέρνοντας στην επιφάνεια κρυμμένο πλούτο.

Σημείο-χώρος αναφοράς για τους στόχους αυτούς είναι η έννοια του βιο-χωροτόπου (territoire), ο οποίος, μέσω των τοπικών συμπληρωματικών νομισμάτων, επανανοηματοδοτείται (απομακρυνόμενος από την επικέντρωση στην εδαφική και διοικητική του διάσταση), ταυτιζόμενος τελικά ή αποτελώντας μέρος μιας ευρύτερης ιστορικής γεωγραφικής και κοινωνικής «βιοπεριοχής».

Ταυτόχρονα, επίσης, μέσω αυτής επανανοηματοδοτούνται τόσο το νόμισμα, ενισχύοντας τις ανταλλαγές αλλά και τον κοινωνικό δεσμό, όσο και γενικότερα η σχέση μας με την οικονομία. Και τούτο όχι απλώς προς μια (ποσοτική) ευημερία αλλά και προς μια συμβιωτική-συνεστιασική (ποιοτική) ευζωία αλληλεγγύης, συνεργατικότητας, αλληλοβοήθειας και συλλογικής υπευθυνότητας. Δηλαδή και προς στόχους που δεν ικανοποιούνται από τα σημερινά «παγιδευμένα» εθνικά (ή υπερεθνικά) νομίσματα.

Οι νομισματικές αυτές οντότητες που άνθησαν χωρίς προηγούμενο στην ιστορία των βιομηχανικών κοινωνιών, έφτασαν, σε μερικά κράτη, ακόμα και να θεσμοθετούνται, όπως π.χ στη Γαλλία (Νόμος Β. Hamon, 2016 σχετικά με την κοινωνική αλληλέγγυα οικονομία, άρθρο 16). Ας σημειωθεί ότι η χώρα αυτή γνωρίζει από το 2010 μια άνθηση χωροτοπικών νομισμάτων με περίπου είκοσι τέτοιες καταγεγραμμένες εμπειρίες, με πιο σημαντικό το eusko με 2.000 μέλη και με νομισματικό όγκο περίπου 250.000 ευρώ (σε μια μικρή, για τα μέτρα της Γαλλίας, περιοχή).

Στην πραγματικότητα τέτοιες «κάτωθεν» πρωτοβουλίες πλαισιωμένες ενίοτε και από δήμους (βλ. αναλυτικά και λεπτομερέστερα σε παλαιότερο άρθρο μας στο περιοδικό τετράδια/ τ. 70-71, σ. 147-157, όπου και σχετ. βιβλιογρ.) εγγράφονται σε μια αντίθεση-αντίδραση στη νεοφιλελεύθερη οικονομική παγκοσμιοποίηση.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, γενικότερα, τα τελευταία χρόνια, αναδεικνύονται ως αντίδραση στις αρνητικές συνέπειες (ιδίως την ακρίβεια, την ανεργία και τον κοινωνικό αποκλεισμό) που επέφεραν ο τρόπος λειτουργίας του ευρώ αλλά και η περιοριστική χρηματοδότηση των χαμηλών στρωμάτων-μικροεπιχειρήσεων από τις συστημικές τράπεζες.

Τα περισσότερα από αυτά τα «νομίσματα», άλλα μετατρέψιμα, πλην όμως πλήρως αποσυνδεδεμένα από το επίσημο νόμισμα, και άλλα μη μετατρέψιμα, λειτουργούν παράλληλα ή συμπληρωματικά με το επίσημο εθνικό (ή υπερεθνικό) νόμισμα, στο πλαίσιο μιας «νομισματικής ποικιλότητας» και έρχονται, έτσι, να αμφισβητήσουν το κρατικό εξουσιαστικό νομισματικό μονοπώλιο. Με λίγα λόγια η ποικιλομορφία των νομισμάτων αυτών διαφεύγει τον έλεγχο των μηχανισμών του επίσημου νομίσματος (γεγονός που οδηγεί συχνά σε κρατικές αντιδράσεις). Στην ουσία δημιουργούνται και διοικούνται άμεσα από τους ίδιους τους χρήστες για ν’ αντιμετωπίσουν τη σπάνη του χρήματος ως μέσου διανομής του πλούτου (έναντι της κερδοσκοπικής υπερσυγκέντρωσης), διαφεύγοντας τον δύσκαμπτο μηχανισμό του επίσημου νομίσματος.

Γενικά οι τρόποι χρήσης, οι λειτουργίες δηλαδή των τοπικών αυτών νομισμάτων, διαφέρουν ανάλογα με τα πεδία και τις σφαίρες κυκλοφορίας τους (οικιακή, εμπορευματική, συμβολική) αλλά και τους στόχους που επιδιώκουν και τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές συνθήκες όπου εμφανίζονται. Ετσι κάποια λειτουργούν σ’ ένα καθεστώς αμοιβαίας πίστωσης και χωρίς μετατρεψιμότητα, υπό τη μορφή των καθαρά κοινωνικών νομισμάτων, αλληλεγγύης και αλληλοβοήθειας των μελών, για μη εμπορευματικές συναλλαγές κατά κανόνα προσωποποιημένες (π.χ. Lets στη Μ. Βρετανία, SEL στη Γαλλία κ.ά.). Κάποια άλλα, όμως, λειτουργούν ως «τράπεζες χρόνου»-χρονονομίσματα (στη βάση της αρχής 1 ώρα παροχής = 1 ώρα αντιπαροχής, π.χ. οι accorderies αρχικά στον Καναδά και μετά στη Γαλλία από το 2011). Η κατηγορία αυτή όχι μόνο επικεντρώνεται στις υπηρεσίες αλλά διατηρεί και στενές σχέσεις με την τοπική αυτοδιοίκηση και τις οργανώσεις της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας και του τρίτου τομέα γενικότερα. Τα χρονονομίσματα αυτά μπορούν να ιδωθούν και σε έναν ορίζοντα γενικότερου κοινωνικού μετασχηματισμού, στον βαθμό που αναθεωρούν την εργασία ως αξία και τη φύση της εργασίας και την έννοια του πλούτου.

Μια ιδιαίτερη και ενδιαφέρουσα μορφή αμοιβαίας πίστωσης, όχι χρονονομισματικής εδώ, λειτουργούσα μεταξύ κυρίως μικρομεσαίων επιχειρήσεων, με καθαρά εναλλακτικό οικονομικό-νομισματικό χαρακτήρα, είναι το σύστημα αμοιβαίας πίστωσης χωρίς τόκο sardex στη Σαρδηνία από το 2010. Το σύστημα αυτό βασίζεται στον (λογιστικό) συμψηφισμό. Πρόκειται για μια «αμοιβαιοποίηση» της χρέωσης έχοντας στον πυρήνα της την εμπιστοσύνη και τον (τοπικό) κοινωνικο-οικονομικό δεσμό. Στο σύστημα αυτό όπου δεν (δια)κατέχεται ούτε συσσωρεύεται χρήμα, συμμετέχουν όλοι οι τοπικοί οικονομικο-κοινωνικοί φορείς (επιχειρήσεις, κυρίως μικρομεσαίες, εργαζόμενοι σ’ αυτές, σύλλογοι-ενώσεις, τοπική αυτοδιοίκηση).

Σημειώνεται πως συναντάμε στην Ευρώπη και παλαιότερες, διαφορετικές έως πολύ διαφορετικές, εκδοχές αυτής της νομισματικής ποικιλότητας: στην Αυστρία (σύστημα Wörgl), στην Ελβετία (WIR), στη Βαυαρία (Chiemgauer), στο Bristol (Bristol pound), στο Βερολίνο (μπερλίνερ), στη Βρέμη (ρόλαντ) κ.λπ. Εξυπακούεται πως ανάλογοι κοινωνικοί νομισματικοί πειραματισμοί έλαβαν ή λαμβάνουν χώρα και σε άλλες ηπείρους (π.χ. στην Ιαπωνία το Furrai Kippu, στη Βραζιλία το νόμισμα palmas και με αντίστοιχη τοπική τράπεζα Banco Palmas και το σύστημα Ithaca-hours στην ομώνυμη πόλη της Β. Αμερικής ως χρονονόμισμα), που όμως χρειάζονται ξεχωριστή παρουσίαση.

Ολοκληρώνοντας τη συνοπτική εξέταση της ποικιλότητας τέτοιων νομισματικών πειραμάτων, μπορούμε να οδηγηθούμε σε ορισμένες παρατηρήσεις.

α. Τα «νομίσματα» αυτά -αν και οι εμπνευστές των σχετικών πειραματισμών, σε αρκετές περιπτώσεις, αποφεύγουν τον όρο- ενσωματώνουν δύο από τα βασικότερα χαρακτηριστικά του νομίσματος (και μονάδα μέτρησης είναι και μέσο πληρωμής στις ανταλλαγές). Ομως δεν έχουν και αποθεματική/αποθησαυριστική αξία, ιδιότητα η οποία, στο επίσημο νόμισμα, οδηγεί σε συσσώρευση του πλούτου.

β. Οι νέες αυτές κοινωνικές νομισματικές οντότητες διακρίνονται από τα επίσημα κρατικά ή υπερεθνικά νομίσματα, καθότι δεν δημιουργούν γενικευμένη αγοραστική δύναμη, στον βαθμό που λειτουργούν για ορισμένα μόνο αγαθά και υπηρεσίες και σε (περι)ορισμένο βιο-χωροτόπο, στο πλαίσιο μιας παράλληλης και μη ανταγωνιστικής μικρής αγοράς.

γ. Τα συμπληρωματικά/κοινωνικά νομίσματα μπορούν να θεωρηθούν μια περίπτωση ενθυλάκωσης, κατά Πολάνυι, της οικονομίας στην κοινωνία και στο πολιτικό, μέσω της αποσυγκέντρωσης της νομισματικής εξουσίας, που συμβάλλουν στη δημοκρατικοποίηση των νομισματικών επιλογών. Κυρίως όμως συντείνουν στη δημιουργία, εκτός από τον κοινωνικό δεσμό, και ενός (νέου) κοινωνικού συμβολαίου αναφορικά μ’ ένα (κοινό) αγαθό.

δ. Ο συνδυασμός των «νομισμάτων» αυτών με άλλα εναλλακτικά εργαλεία και δίκτυα της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας αυξάνει την«μόχλευσή» τους, προς όφελος των βιο-χωροτοπικών κοινωνιών και προς εξυπηρέτηση των πραγματικών αναγκών τούτων.

Εν κατακλείδι φαίνεται πως το νόμισμα δεν αλλάζει τα πάντα, και πάντως από μόνο του δεν αρκεί για έναν κοινωνικό μετασχηματισμό. Είναι απλώς ένας ενδιάμεσος κρίκος, «ένα εργαλείο από το οποίο ζητάμε τι να κάνει». Τα νέα αυτά νομισματικά μορφώματα, για να συστήσουν και να εναρμονιστούν προς ένα νέο πολιτικό πρόταγμα, χρειάζεται να συλλειτουργούν με νέα αμεσοσυμμετοχικά-δημοκρατικά θεσμικά αντίβαρα (κυρίως νέους τοπικούς, δημοτικούς ή δημοτικο-συνεταιριστικούς θεσμούς).

Εν τω μεταξύ τα εναλλακτικά/συμπληρωματικά νομίσματα θα συνιστούν περισσότερο παιδαγωγικά εργαλεία και εργαλεία ευαισθητοποίησης των πολιτών για την οικονομική, πολιτική και οικολογική μετάβαση αλλά και εργαλεία αλληλοστήριξης και «αντίδοτο» στους διαρρηγμένους δεσμούς.