Η φιλοχρήματη Μούσα

«Η Μούσα των παλαιών ποιητών δεν ήταν άπληστη και δεν υπηρετούσε κανέναν. Ούτε η μελίρρυτος Τερψιχόρη πουλούσε τα γλυκά τραγούδια της με ασημωμένο το πρόσωπό τους. Τώρα, όμως, μας προστάζει να τηρούμε τα λόγια εκείνου που είπε όταν έχασε υπάρχοντα και φίλους μαζί: “Τα χρήματα, τα χρήματα είναι ο άνθρωπος”!»

Με αυτή την ξεκάθαρη τοποθέτηση αρχίζει ο Πίνδαρος τον δεύτερο Ισθμιόνικο (περ. 470 π.Χ.), επιδιώκοντας να τακτοποιήσει το θέμα της αμοιβής του. Συνέθεσε τη συγκεκριμένη ωδή κατόπιν παραγγελίας και τώρα ζητά από τον εντολέα να του προσφέρει μια ικανοποιητική αμοιβή.

Για να ελέγξει κανείς εάν ισχύει η άποψη του Πινδάρου περί συγχρόνων του φιλάργυρων ποιητών, σε αντίθεση με τους ολιγαρκείς του παρελθόντος, αξίζει να δει το επάγγελμα του τραγουδοποιού από την αρχή. Επαγγελματίες αοιδοί εμφανίζονται ήδη στα ομηρικά έπη (750/700 π.Χ.)· ντόπιοι ή προσκεκλημένοι κάποιου ισχυρού, ζούσαν στο αρχοντικό του ή κοντά σ’ αυτό. Για τη συμμετοχή τους σε συμπόσια και μουσικοχορευτικές εκδηλώσεις, αμείβονταν με δωρεάν διαμονή, σίτιση και άλλα δώρα.

Γύρω στο 680 π.Χ., ο Λέσβιος κιθαρωδός Τέρπανδρος δραστηριοποιήθηκε στη Σπάρτη και έγινε διάσημος, νικώντας σε μουσικούς αγώνες. Ας ειπωθεί ότι η Σπάρτη της αρχαϊκής εποχής (7ος-6ος αι.) αποτελούσε κέντρο καλλιτεχνικό και πολιτιστικό. Σ’ αυτή συνέρρεαν σπουδαίοι ποιητές και μουσικοί απ’ όλο τον ελληνικό κόσμο (μητροπολιτική Ελλάδα, Κάτω Ιταλία, Μ. Ασία). Σιγά σιγά, άρχισαν να παγιώνονται οι επαγγελματικές κατηγορίες του ποιητή/συνθέτη, του χοροδιδάσκαλου, των εκτελεστών.

Οι ποιητές της εποχής εκείνης ήταν ταυτόχρονα και μουσικοί· «έντυναν» δηλαδή με μουσική τα ποιήματά τους και κάποιοι απ’ αυτούς τα τραγουδούσαν μπροστά στο κοινό. Ο Ηρόδοτος (1.26) μαρτυρεί για τον Αρίονα τον Μηθυμναίο ότι μάζεψε μεγάλο πλούτο επισκεπτόμενος τις ελληνικές αποικίες της Κάτω Ιταλίας και Σικελίας. Ο κιθαρωδός Αρίων, που κατά τ’ άλλα είχε επιλέξει να ζει στην αυλή του Κορίνθιου τυράννου Περίανδρου, διέπρεψε συνθέτοντας διθυράμβους και εκτελώντας τους από χορό 50 ατόμων.

Ο πλούτος μπορούσε να συναχθεί και από την εντυπωσιακή εμφάνιση των επιτυχημένων τραγουδοποιών, οι οποίοι φορούσαν ακριβά ρούχα και κρατούσαν πλούσια διακοσμημένες λύρες. Στον Απαίδευτό του, ο Λουκιανός σατιρίζει τον κιθαρωδό Ευάγγελο τον Ταραντίνο, επειδή σε μουσικό αγώνα προσπάθησε να εντυπωσιάσει το κοινό μόνο με την αμφίεση και όχι με το ταλέντο του· εμφανίστηκε δηλαδή φορώντας χρυσό στεφάνι, πορφυρό χρυσοποίκιλτο ένδυμα και χρυσοστόλιστη λύρα.

Στην Κλασική Αθήνα, τα χορωδιακά άσματα αμείβονταν με βραβεία ύψους 1.000 δραχμών· μαρτυρείται ακόμη το εντυπωσιακό ποσό των 1.500 δραχμών ως πρώτο βραβείο κιθαρωδού που διαγωνίστηκε σε Παναθήναια. Για ν’ αντιληφθεί κανείς το μέγεθος των χρηματικών βραβείων, ας αναλογιστεί ότι τον 5ο αι. π.Χ. το ημερομίσθιο ενός ανειδίκευτου εργάτη ήταν 2 οβολοί (δηλαδή το 1/3 της δραχμής), ενός κωπηλάτη σε πολεμικό πλοίο από μισή έως μία δραχμή, ενώ μια τριμελής οικογένεια μαζί με δύο δούλους ξόδευε περίπου 1.000 δραχμές τον χρόνο.

Ο Ανακρέων, λυρικός ποιητής του 6ου αι. π.Χ., είχε εκφράσει μια παρόμοια διαπίστωση με αυτή του Πινδάρου, ότι παλαιότερα δεν άστραφτε καμία ασημένια Πειθώ. Η προσωποποιημένη Πειθώ αποτελούσε ερωτική θεότητα με ακαταμάχητο πειστικό λόγο· σε όποιον δημιουργό έδειχνε την εύνοιά της, αυτός γινόταν επιτυχημένος.

Ο ίδιος ο Ανακρέων πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του ως αυλικός ποιητής τυράννων. Φαίνεται, όμως, ότι διαφύλαττε την προσωπική του ανεξαρτησία, αρνούμενος να υποκύψει σε υψηλές χρηματικές αμοιβές. Οταν π.χ. ο Πολυκράτης τού πρόσφερε πέντε τάλαντα για να συμμετάσχει σε ολονύχτια συμπόσια, ο ποιητής τα επέστρεψε λέγοντας «Μισώ τη δωρεά που μ’ αναγκάζει να ξαγρυπνώ».

Αντιθέτως, μεγάλος φιλάργυρος υπήρξε ο ταλαντούχος ποιητής Σιμωνίδης ο Κείος. Για να τον κρατήσει κοντά του ο Ιππαρχος αναγκαζόταν να ξοδεύει μεγάλα χρηματικά ποσά και να του προσφέρει ακριβά δώρα. Οταν η σύζυγος του τυράννου Ιέρωνα ρώτησε τον Σιμωνίδη τι είναι καλύτερο, να είναι κανείς πλούσιος ή σοφός, αυτός χωρίς δισταγμό της απάντησε «πλούσιος· διότι βλέπω τους σοφούς να περνούν τις μέρες τους στις πόρτες των πλουσίων».

Τα χρήματα δεν άφηναν ασυγκίνητο ούτε τον Πίνδαρο και ας διαπνέονται τα ποιήματά του από ιδεαλισμό και ηρωική ηθική. Οπως οι ακόλουθοι βαθυστόχαστοι στίχοι του για την ανθρώπινη φύση (Πυθ. 8.95 κ.ε.): «Εφήμεροι· τι είναι κανείς; Και τι δεν είναι; Σκιάς ονείρου ο άνθρωπος. Μα όταν τον αγγίξει θεόσταλτη αίγλη, λαμπρό φως τον ακολουθεί και η ζωή του γίνεται γλυκιά». Μια τέτοια αίγλη καταυγάζει τη ζωή όλων όσοι νικούν σε μουσικούς ή αθλητικούς αγώνες.

*Διευθύντρια Ερευνών στην Ακαδημία Αθηνών