Οι δρόμοι των νεκρών

Οι δρόμοι των νεκρών στην πολύβουη πόλη είναι μια ανάσα σιωπής, μια άνω τελεία, ένα κενό, όπου ο χρόνος μένει στάσιμος όπως κι εσύ όταν καμιά φορά περπατάς μένοντας στο ίδιο σημείο.

Θα μπορούσε να είναι ένας περίπατος ενταγμένος στις δράσεις του «Σκοτεινού Τουρισμού» (Dark Tourism), μια ολοένα αυξανόμενη τάση για επίσκεψη σε χώρους που σχετίζονται με τον θάνατο, όμως είναι ακόμα μια διαδρομή για να συναντήσεις με άλλη ματιά αυτό που γνωρίζεις ήδη. Το παρελθόν… σου.

«Μνήμη και Λίθοι» - Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Τα περισσότερα εκθέματα της υπαίθριας έκθεσης «Μνήμη και Λίθοι» στον αύλειο χώρο του Αρχαιολογικού Μουσείου της Θεσσαλονίκης χρονολογούνται από τον 1ο έως τον 7ο αιώνα μ.Χ., εκτίθενται όμως και μνημεία μεταγενέστερων εποχών.

«Η έκθεση προσπαθεί να υπενθυμίσει ότι το παρελθόν είναι μια παρακαταθήκη από την οποία η αρχαιολογία έχει τη δυνατότητα να συλλέξει ελάχιστα μόνο θραύσματα, διάσπαρτους λίθους της συλλογικής μνήμης», αναφέρει το σχετικό πληροφοριακό υλικό.

Ταφικά μνημεία και αρχιτεκτονικά μέλη κτιρίων που επαναχρησιμοποιήθηκαν από τους αρχαίους χρόνους μέχρι και τη ρωμαϊκή περίοδο καλύπτοντας κάθε φορά τις τρέχουσες ανάγκες της πόλης και των κατοίκων της.

Οπως συμβαίνει με μια λίθινη πλάκα με ανάγλυφα γεωμετρικά σχήματα που αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως επένδυση στην οροφή ενός αρχαίου κτιρίου και σε μεταγενέστερους χρόνους πάνω της χαράχτηκε ταφική επιγραφή για ένα ζευγάρι Εβραίων, κατοίκων της Θεσσαλονίκης, που πέθαναν με διαφορά λίγων ημερών, τον Ιούλιο του 1622.

Πόσες όψεις έχει η μνήμη;

Θέλει να διατηρήσει τη χαρά της ζωής ή τη χαρά που θα έπρεπε να είχε η ζωή, να μεταφέρει ένα τελευταίο χαμόγελο στον άλλο κόσμο. Μαρμάρινες γιρλάντες, στεφάνια με λουλούδια, καρποί ευημερίας και αγάπης πιθανόν. Λίθοι ενάντια στη λήθη…

Οι πόλεις έχουν πολλά στρώματα. Μπαζωμένα με τόνους σκυροδέματος και ασφάλτου, παραχώνουν τον χρόνο που ενσωματώνεται σε ό,τι αφήνει πίσω η πορεία του και αφήνουν κάποια ψήγματά του να αποκαλυφθούν.

Ανηφορίζοντας βόρεια, αφήνοντας δεξιά μας το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και αριστερά το Γενικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης «Γεννηματάς», διακρίνουμε μπροστά μας τα διοικητικά όρια μεταξύ των Δήμων Θεσσαλονίκης και Αγίου Παύλου και το ρέμα-χείμαρρο της Ευαγγελίστριας, το ομώνυμο νεκροταφείο. Χώρος σιωπής, αλλά και ιστορικού ενδιαφέροντος, το κοιμητήριο έχει ενταχθεί στην ASCE, την Ενωση Σημαντικών Κοιμητηρίων της Ευρώπης, είναι δηλαδή ένας ανοιχτός, επισκέψιμος χώρος.

Ωστόσο, τίποτα μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει για να αναδειχτεί όχι μόνο το νεκροταφείο που περικλείεται από τους Ναούς της Ευαγγελίστριας και του Αγίου Λαζάρου, αλλά και η ευρύτερη περιοχή που ξεπερνά τα 100 στρέμματα, στην οποία βρίσκονται τα κοιμητήρια των Διαμαρτυρομένων, της Αρμενικής Κοινότητας, το Νοσοκομείο «Αγιος Δημήτριος» και οι «Κήποι του Πασά».

Η σύγχρονη ιστορία της λησμονιάς

Μπορεί περπατώντας τα χορταριασμένα μονοπάτια του κοιμητηρίου να μην ανακαλύπτεις την «Κοιμωμένη» του Χαλεπά ή αρχαιοελληνικού τύπου ταφικά μνημεία-ναούς, περιηγείσαι όμως στη σύγχρονη ιστορία της πόλης. Σκοντάφτεις όχι μόνο στις σπασμένες πλάκες και ταφόπλακες αλλά και στις αντιφάσεις της.

Για πρώτη φορά το Νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας λειτούργησε το 1880. Το 1973 αποφασίστηκε να σταματήσουν οι ταφές στους κοινούς τάφους, το 1980 σταμάτησαν και στους οικογενειακούς.

Αρχικά το Βουλγαρικό Κοιμητήριο λειτουργούσε παράλληλα με εκείνο των Πατριαρχικών-Ελλήνων. Η λειτουργία του όμως ανεστάλη το 1912. Τα τελευταία κτίσματα του Βουλγαρικού Κοιμητηρίου εκτός από τον Ναό της Ευαγγελίστριας καταστράφηκαν το 1956…

Μόλις το 1888 η Αρμενική Κοινότητα της Θεσσαλονίκης απέκτησε το δικό της ιδιόκτητο κοιμητήριο στην εγκατάσταση των χριστιανικών κοιμητηρίων της Ευαγγελίστριας, ενώ ένα μέρος τους εκχωρήθηκε για την εγκατάσταση του κοιμητηρίου των προτεσταντών κατοίκων της. Στην είσοδο του νεκροταφείου, στη δεξιά πλευρά, βρίσκεται ο τάφος του Γιώργου Τσαρουχά, αντιστασιακού, βουλευτή της ΕΔΑ που πέθανε από βασανιστήρια κατά τη διάρκεια της χούντας.

Σχεδόν απέναντι, σε μία από τις πιο περίοπτες θέσεις του κοιμητηρίου ο τάφος του ασφαλίτη Νικόλαου Μουσχουντή, διώκτη των κομμουνιστών, ο οποίος μεταξύ άλλων στοχοποίησε ως ένοχο για τη δολοφονία του Αμερικανού δημοσιογράφου Πολκ τον δημοσιογράφο της εφημερίδας «Μακεδονία», Γρηγόρη Στακτόπουλο. Προχωρώντας από τη δεξιά μεριά των κοιμητηρίων, μπορείς να δεις τον τάφο του Νικόλαου Εμπειρίκου, πρύτανη του ΑΠΘ και καθηγητή Φυσικής, καθώς και του ιστορικού λαογράφου Στίλπωνος Κυριακίδη.

Ο τάφος της οικογένειας Τέλλογλου ξεχωρίζει με την αισθητική του διαγράφοντας από πάνω του κατηγορηματικά το απρόσωπο λευκό μάρμαρο, ενώ ιδιαίτερα εντυπωσιακός είναι ένας άλλος τάφος στη μέση περίπου του κοιμητηρίου, που θυμίζει περισσότερο τα παράξενα γλυπτά και σιντριβάνια των «Κήπων του Πασά». Πρόκειται για τον σπηλαιώδη τάφο της οικογένειας Σιάγα που σχετιζόταν επαγγελματικά με τις οικοδομές.

Η επιλογή του ύφους εκπλήσσει τον επισκέπτη. Η έρευνα του Τάσου Παπαδόπουλου, ξεναγού, ιστορικού, αρχαιολόγου, και του αν. καθηγητή στο Τμήμα Γεωλογίας του ΑΠΘ Βασίλη Μέλφου αποδεικνύει τη σύνδεση του ταφικού μνημείου με τους «Κήπους του Πασά». Οι τάφοι του Γεώργιου Ζαρούκα, που διατέλεσε δήμαρχος της Θεσσαλονίκης το 1926, του Νικόλαου Γερμανού, ιδρυτή της ΔΕΘ, και του Κωνσταντίνου Βελλίδη, ιδιοκτήτη της εφημερίδας «Μακεδονία», αλλά και ο οικογενειακός τάφος των Συνδίκα είναι μερικοί μόνο γνωστών προσωπικοτήτων της Θεσσαλονίκης που βρίσκονται θαμμένοι στο Κοιμητήριο της Ευαγγελίστριας.

Σε μια πόλη που διαθέτει 27 επισκέψιμα ταφικά μνημεία και νεκροταφεία, ανάμεσά τους το Εβραϊκό Κοιμητήριο, τα συμμαχικά στρατιωτικά κοιμητήρια Ζεϊτινλίκ, το Κοινοπολιτειακό Στρατιωτικό Ινδικό Κοιμητήριο, το Μαυσωλείο του Μουσά Μπαμπά, αναδεύεται σε κάθε βήμα σου η πνιγμένη ανάσα χιλιάδων ψυχών που πέρασαν κάποτε από τους ίδιους σχεδόν δρόμους. Τη νιώθεις.