Για την «αυτοδιάθεση των εθνών»…

Πρόσφατα ήλθε στο διεθνές πολιτικό προσκήνιο μια νέα «τρόικα». Δύο μέρες πριν από τη ρωσική στρατιωτική εισβολή στην Ουκρανία ο Πούτιν εμφανίστηκε να χειροδικεί με τον Λένιν και τον Στάλιν για να αποδώσει σ’ αυτούς ως «κατασκεύασμά» τους το κράτος των «Μικρορώσων»… Μια τέτοια παρώθηση με οδηγεί στη Βαρκελώνη, όπου η Vanessa Redgrave (προεξάρχουσα στο «Symposium» ’90) οργάνωσε το συνέδριο: «The Role of the October Revolution in Comprehending Contemporary Reality» (3.-6.11.1992). Από την εισήγησή μου: «Oktoberrevolution und nationale Befreiungsbewegung» (βλ. Sozialpolitische Theorie und Geschichtsschreibung, Jannina 1993, 53-61) αντλώ ό,τι ακολουθεί (χωρίς να παραβλέψω το βιβλίο μου: Κόμβοι στη συζήτηση για το έθνος, Αθήνα 2006, 56-58, 66-71):

Ο τρόπος κατανόησης της Οκτωβριανής Επανάστασης, τόσο ως προς τις συνθήκες έκρηξης όσο και ως προς την έκβασή της, συνιστά τη sine qua non προϋπόθεση για την προσέγγιση του προβλήματος της αυτοδιάθεσης των λαών. Η προτεραιότητα της πολιτικής, στην προετοιμασία (μέσω των «επαγγελματιών επαναστατών») και την πραγματοποίηση της επανάστασης, υπονοείται στην κριτική που ασκεί ο Λένιν στη θεωρία του «παγκόσμιου καπιταλισμού» και ιδίως στα συμπεράσματα που εξάγονται για να χρησιμοποιηθούν στην τρέχουσα πολιτική πρακτική.

Αν απαιτείται το «σπάσιμο του πιο αδύνατου κρίκου της καπιταλιστικής αλυσίδας», η αδυναμία του εντοπίζεται στην «πανεθνική κρίση» που χαρακτηρίζει τη Ρωσία. Οταν δηλαδή είναι αναγκαίο (εκτός από τη διεκδίκηση της «αλλαγής» από τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις) και η ίδια η άρχουσα τάξη «να μην μπορεί να ζει και να κυβερνά όπως πριν».

Στην επανάσταση του Φεβρουαρίου είχε προκύψει μια «πρωτότυπη ιστορική κατάσταση» που έκανε δυνατή τη «συνένωση των πιο ετερογενών ταξικών συμφερόντων», ενώ στην επανάσταση του Οκτωβρίου είχε γίνει αντιληπτό πόσο εύκολο ήταν -σύμφωνα με την εκτίμηση του Λένιν- να ξεκινήσει η επανάσταση «σε μια χώρα πολύ καθυστερημένη», «τόσο ευχερώς όσο ένα παιδικό παιχνίδι».

Οι επισημάνσεις αυτές αφορούσαν το κράτος ως συμπύκνωση των σχέσεων εξουσίας που στο πλαίσιο της «καπιταλιστικής αλυσίδας» εμφανίζεται ως ο συγκεκριμένος κρίκος της με διαφορετική ισχύ, η οποία αποκτά τα όριά της στους κόλπους του εθνικού κράτους. Απ’ αυτή την άποψη η αυτοδιάθεση των εθνών, ως δικαίωμα και για τον πλήρη αποχωρισμό τους, εγγράφεται στην πολιτική που υπονομεύει τη συνάρθρωση των ιμπεριαλιστικών κρατών και πρώτιστα εξασφαλίζει την εθνική-κρατική υπόσταση για την ευόδωση της κοινωνικής επανάστασης.

Αν, στη συνέχεια, η οικοδόμηση του σοσιαλισμού είχε περιοριστεί ασφυκτικά σε μία μόνο χώρα, η αυτοδιάθεση των εθνών θα υπαχθεί στην υπεράσπιση του «πρώτου σοσιαλιστικού κράτους». Δηλαδή, του μόνου ακόμη κρίκου της «καπιταλιστικής αλυσίδας» που έχει αυτονομηθεί και έτσι δεν υπόκειται στη «γενική κρίση» του «παγκόσμιου καπιταλισμού».

Στην αρχή της επίγνωσης αυτής ο Λένιν θα σημειώσει αποκαλυπτικά: «Εκείνο που μας ενδιαφέρει, δεν είναι καθόλου η αναπόφευκτη νίκη του σοσιαλισμού», αλλά η «τακτική που οφείλουμε να ακολουθήσουμε εμείς, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ρωσίας», για να «εμποδίσουμε τα αντεπαναστατικά κράτη να μας συντρίψουν». Για να εξασφαλίσουμε, προσέθετε, την ύπαρξή μας «ώς την προσεχή στρατιωτική σύγκρουση ανάμεσα στην αντεπαναστατική ιμπεριαλιστική Δύση και την επαναστατική και εθνικιστική Ανατολή, ανάμεσα στα πιο πολιτισμένα κράτη του κόσμου και στις καθυστερημένες χώρες της Ανατολής, που αποτελούν ωστόσο την πλειοψηφία, πρέπει αυτή η πλειοψηφία να έχει την άνεση να εκπολιτιστεί».

Και όταν δεν έχει θέση ο Λένιν, έστω στην αρχική οικοδόμηση της Σοβιετικής Ενωσης και της Γ’ Διεθνούς (ό,τι θα μπορούσε να παραπέμπει σ’ αυτά τα θέματα καλύπτεται από τον Στάλιν), προκρίνω να μην αιωρείται κάποιο κενό σκόνης. Ειδικότερα, οι «Θέσεις» του Λένιν στο β’ συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς (19.7. ώς 7.8.1920) θα μπορούσαν να τύχουν μιας διαφορετικής αντιμετώπισης, και για τις μείζονες προτάσεις και για τη διαπίστωση ότι οι «εργαζόμενες μάζες των καταπιεσμένων χωρών» τρέφουν «δυσπιστία» και προς το «προλεταριάτο» των «εθνών που καταπιέζουν» (1920: 167). Δεν μπορώ, τέλος, να παραβλέψω ό,τι ο Λένιν (1905: 37), ήδη κατά την πρώτη ρωσική επανάσταση, διαπίστωνε: το «μέρος» δεν υποφέρει από το «όλο», αλλά από την ανεπαρκή διάχυση του τελευταίου στα επιμέρους τμήματά του.

Η θεώρηση του έθνους από τον Στάλιν εντάχθηκε βέβαια στην κωδικοποίηση των θέσεων του «μαρξισμού-λενινισμού», όταν από την ηγεσία της ΕΣΣΔ και της Κομμουνιστικής Διεθνούς ο «σταλινισμός» αντιμετωπίζεται ως ο «μαρξισμός-λενινισμός της εποχής του σοσιαλισμού». Η «επιστήμη» της κοινωνικής μεταβολής προσγράφεται, ειδικότερα, στο οπλοστάσιο ενός ειδικού κομματικού μηχανισμού που επιτυγχάνει την αποκρυπτογράφηση των «νόμων» της Ιστορίας και καθοδηγεί εκείνες τις κοινωνικές δυνάμεις που έχουν ιστορικό προορισμό την εγκαθίδρυση της αταξικής κοινωνίας.

Με τη σύνθεση Διαλεκτικός και ιστορικός υλισμός (1938: 3,7,18) διευκρινίζεται η γενική θεωρία του «μαρξιστικού-λενινιστικού κόμματος». Επιπλέον προσδιορίζεται η «εφαρμογή» της στα «φαινόμενα της κοινωνικής ζωής», ώστε να συγκροτηθεί ως επιστήμη το «ίδιο ακριβής, όπως η βιολογία, ικανή να χρησιμοποιεί τους νόμους της εξέλιξης της κοινωνίας για πρακτικές εφαρμογές».

Οσο για τις παλινωδίες του κατά την περίοδο που κατείχε τις τύχες της ΕΣΣΔ και τη διαφοροποίηση των «ιστορικών εθνών» (όπως κατέστη ως «Αυτόνομη Δημοκρατία» η Ουκρανία μετά την πτώση του τσαρικού καθεστώτος) από τις «εθνότητες» ίσως χρειαστεί να επανέλθω, χωρίς να αποσιωπήσω τη βίαιη κολεκτιβοποίηση και τον λιμό των ετών 1933/1934.

*Oμότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.