Επιδημία και πανδημία

Πανδημία είναι μια επιδημία λοιμωδών ασθενειών που εξαπλώνεται με γρήγορους ρυθμούς σε μια μεγάλη περιοχή, όπως είναι μία ήπειρος, ή ακόμα και σε παγκόσμια κλίμακα, απειλώντας το σύνολο σχεδόν του πληθυσμού. Η νέα έξαρση του κορονοϊού παγκοσμίως είναι ένα καλό παράδειγμα. Βέβαια, πριν από τον Covid-19 είχαν σαρώσει τη Γη κάμποσες πανδημίες, κυρίως ευλογιάς, φυματίωσης και πανώλους.

Παλιότερα, αυτές τις πανδημίες τις έλεγαν λοιμούς, θανατικά ή λοιμικές. Λοιμός είναι κάθε λοιμώδες επιδημικό νόσημα με ευρεία εξάπλωση, λέει το Λεξικό, αλλά στην αρχαιότητα σήμαινε την πανώλη. Το ενδιαφέρον είναι ότι η λέξη πιθανώς συνδέεται ετυμολογικά με το ομόηχο λιμός, που σημαίνει «πείνα», καθώς κατάγονται και οι δύο από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα *lei, δηλαδή «αφανίζω, λιγοστεύω». Δυστυχώς, ποτέ δεν εγκατέλειψαν την ανθρωπότητα αυτές οι δύο αποτρόπαιες αδελφές λέξεις: ο λοιμός και ο λιμός...

Στον Λοιμό των Αθηνών, που ξέσπασε το 430 π.Χ., η επιδημία σκότωσε περίπου το ένα τρίτο των 300.000 κατοίκων της πολιορκημένης από τους Σπαρτιάτες πόλης. Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο ίδιος ο Περικλής, ενώ σύμφωνα με την περιγραφή των συμπτωμάτων από τον Θουκυδίδη και βάσει των αναλύσεων που έγιναν σε δόντια θυμάτων, οι επιστήμονες εικάζουν ότι επρόκειτο περί τυφοειδούς πυρετού, χωρίς όμως να έχουν αποκλειστεί η βουβωνική πανώλη ή ακόμα και ο αιμορραγικός πυρετός Εμπολα, καθώς η νόσος, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, έφτασε στην Αθήνα από την Αιθιοπία, μέσω Αιγύπτου και Λιβύης...

Αρκετούς αιώνες αργότερα, από το 1348 μέχρι το 1353, η πανδημία της Μαύρης Πανούκλας (ή «Μαύρος Θάνατος»), προερχόμενη από την Ασία, τσάκισε την Ευρώπη – γύρω στα 150 εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, όταν το σύνολο του παγκόσμιου πληθυσμού ήταν, πριν από την πανδημία, μόλις 450 εκατομμύρια.

Μέσα στον 19ο αιώνα, ανέλαβε η χολέρα να μειώσει τον παγκόσμιο πληθυσμό, με δεκάδες εκατομμύρια θύματα, ενώ η τρομακτική πανδημία της Ισπανικής Γρίπης του 1918-1920 σκότωσε περί τα 50 εκατομμύρια ανθρώπους, σχεδόν τους διπλάσιους από όσους πέθαναν στα πεδία των μαχών του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου...

Πιο πρόσφατα, η ανθρωπότητα δοκιμάστηκε από την πανδημία του ιού HIV, που εμφανίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’70 προκαλώντας το σύνδρομο του AIDS, και την πανδημία της γρίπης του 2009, που εκτιμάται πως προκάλεσε τον θάνατο περίπου 600 χιλιάδων ανθρώπων σε 214 χώρες.

Η λέξη «πανδημία» είναι ένας ελληνογενής ξένος όρος, από το νεολατινικό pandemia, κατά το epidemia, από το παν+δημία, από το αρχαίο δήμος. Ο δήμος, που αρχικά αναφερόταν στους κατοίκους μιας περιοχής, και ιδιαίτερα στους πλούσιους και ισχυρούς πολίτες που ασκούσαν εξουσία, είναι μια λέξη πανάρχαιη – στα μηκυναϊκά ήταν da-mo. Προέρχεται από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα *da που σημαίνει «μοιράζω, διανέμω», που έχει δώσει και άλλες, ενδιαφέρουσες λέξεις, όπως δαπάνη, δασμός και δαίμων.

Για να ξαναγυρίσουμε στην πανδημία, η λέξη πάνδημος σημαίνει αυτόν που γίνεται ή εκδηλώνεται με τη συναίνεση και τη συμμετοχή ολόκληρου του λαού. Λέμε πάνδημο συλλαλητήριο και εννοούμε το παλλαϊκό, το γενικό, το καθολικό, όπως λέει το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, που συμπληρώνει πως η λέξη «πανδημικός» (pandemic) εμφανίστηκε το 1892.

Ομως, η λέξη «επιδημία», που πάνω της «πάτησαν» οι γιατροί της Ευρώπης στα τέλη του 19ου αιώνα για να δημιουργήσουν τον απειλητικό όρο «πανδημία», είναι γνήσια αρχαιοελληνική, από το ρήμα επιδημώ. Το λεξικό αναφέρει πως εξαιτίας της σπουδαιότητας της έννοιας του δήμου, πλάστηκαν από τους αρχαίους πολλά σύνθετα σχετικά ρήματα και ουσιαστικά που κατέληγαν σε –δημώ, όπως «απόδημος>αποδημώ», και σε –δημία, όπως «αποδημώ>αποδημία».

Η ενδημία είναι η διαμονή σε ορισμένο τόπο, αλλά και η εμφάνιση αρρώστιας σε ορισμένο τόπο, λέει το Μείζον Ελληνικό Λεξικό, ενώ η επιδημία είναι η προσωρινή της εμφάνιση, η εξάπλωσή της σε μια περιοχή για σύντομο χρόνο.

«Επιδημία» ή μάλλον «άδεια επιδημίας» σημαίνει και κάτι άλλο, εντελώς άσχετο: είναι ή άδεια που χορηγείται σε αρχαιολόγους της αρχαιολογικής υπηρεσίας να μεταβούν και να εργαστούν για κάποιους μήνες κάθε χρόνο σε βιβλιοθήκες και ερευνητικά κέντρα της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης για να επεξεργαστούν τα ευρήματά τους!

Βέβαια αυτή η άδεια θα μπορούσε να ονομαστεί κάπως αλλιώς, όπως ας πούμε, απλώς «ερευνητική άδεια», ή κάτι τέτοιο, και να μη χρησιμοποιηθεί ένας μάλλον αδόκιμος όρος, που ασφαλώς, στην κοινή συνείδηση, παραπέμπει σε αρρώστια – άντε τώρα, με τον κορονοϊό να θερίζει, να πει ένας αρχαιολόγος σε έναν γνωστό του πως έχει «άδεια επιδημίας»...

Τέλος πάντων, ο αρχαίος «δήμος» έχει δώσει εννοιολογικό υλικό για να χτιστούν και κάμποσες άλλες λέξεις. Η αποδημία είναι η μόνιμη διαμονή κάποιου σε ξένη χώρα, ενώ παρεπιδημία είναι η προσωρινή διαμονή του σ’ αυτή.

Η εκδημία, τέλος, είναι η απομάκρυνση κάποιου από την πατρίδα του και η μετάβασή του σε ξένη χώρα, όμως συχνότερα σημαίνει την αποχώρηση από τη ζωή, δηλαδή τον θάνατο. Παρόμοια ισχύουν και στους ρηματικούς τύπους, όμως συνηθίζουμε να λέμε πως ο τάδε που πέθανε αποδήμησε εις Κύριον, μια πολύ παραστατική περίφραση, πιο ποιητική από το στεγνότερο εξεμέτρησε το ζην...

Σήμερα, με την πανδημία του κορονοϊού να έχει ξαναφουντώσει, κοιτάμε το πρόσωπο της Μύρτιδας (φωτ.), του εντεκάχρονου κοριτσιού από την Αθήνα, όπως ανασυντέθηκε από το κρανίο της μικρής, το οποίο βρέθηκε στον ομαδικό τάφο του Κεραμεικού κατά τη διάρκεια των εργασιών για την κατασκευή του Μετρό Αθηνών.

Η Μύρτιδα ήταν ένα θύμα του Λοιμού των Αθηνών κι εμείς οι σύγχρονοι την εκθέτουμε σε μουσείο, αποτυπώνουμε τη μορφή της σε νόμισμα, την τιμούμε: της ξαναδίνουμε κάποια ζωή, ίσως για να ξορκίσουμε ενδόμυχα τον φόβο μας για τον λοιμό, για την πανδημία, από την οποία όλοι κινδυνεύουμε.