«Η έκθεση με τίτλο “Το ευρωπαϊκό περιβάλλον – κατάσταση και προοπτικές 2020” (SOER 2020) έρχεται σε μια κρίσιμη στιγμή. Βρισκόμαστε πλέον αντιμέτωποι με προκλήσεις βιωσιμότητας, για τις οποίες απαιτούνται επείγουσες συστημικές λύσεις. Η πρωταρχική πρόκληση αυτού του αιώνα είναι το πώς μπορούμε να επιτύχουμε ανάπτυξη σε ολόκληρο τον κόσμο, η οποία να αντισταθμίζει κοινωνικούς, οικονομικούς και περιβαλλοντικούς προβληματισμούς. Αυτό είναι το αμφίσημο μήνυμα προς τους διαμορφωτές πολιτικής στην Ευρώπη και σε ολόκληρο τον κόσμο» καταθέτει ακόμη στον πρόλογό του ο Hans Bruyninckx. Ποιο είναι το μήνυμα της έκθεσης SOER 2020;
Οτι «η Ευρώπη δεν πρόκειται να επιτύχει τους στόχους της για το 2030 εάν δεν λάβει επειγόντως μέτρα, εντός της επόμενης δεκαετίας, ούτως ώστε να ανακόψει τον ανησυχητικό ρυθμό της απώλειας της βιοποικιλότητας, τον αυξανόμενο αντίκτυπο της κλιματικής αλλαγής και την υπερκατανάλωση φυσικών πόρων».
Για ακόμη μια φορά μάς λέγεται ότι η Ευρώπη είναι αντιμέτωπη με επιτακτικές περιβαλλοντικές προκλήσεις πρωτοφανούς κλίμακας, παρότι οι ευρωπαϊκές πολιτικές για το περιβάλλον και το κλίμα έχουν συντελέσει στη βελτίωση του περιβάλλοντος τις τελευταίες δεκαετίες. Η διαπίστωση ότι «η Ευρώπη δεν σημειώνει επαρκή πρόοδο, οι δε προοπτικές για το περιβάλλον την επόμενη δεκαετία δεν είναι θετικές» δεν σημαίνει ότι οι πολιτικές δράσης δεν έχουν φέρει αποτέλεσμα, αλλά ότι χρειάζεται να καταβληθούν εντονότερες προσπάθειες με μεγαλύτερο εύρος υιοθέτησής τους.
Ας ξεκινήσουμε από τα ευχάριστα, μέρες που είναι.
Τάξε μου να σου πω
«Η Ευρώπη έχει ήδη σημειώσει σημαντική πρόοδο την τελευταία εικοσαετία σε θέματα μετριασμού της κλιματικής αλλαγής και περιορισμού των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Σημεία προόδου είναι εμφανή και σε άλλα πεδία, όπως η αντιμετώπιση της ατμοσφαιρικής και της υδάτινης ρύπανσης, αλλά και η καθιέρωση νέων πολιτικών για την αντιμετώπιση του προβλήματος των πλαστικών απορριμμάτων και την προώθηση της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή και της κυκλικής οικονομίας και της βιοοικονομίας» επισημαίνεται στην έκθεση.
Μέχρι τώρα, τα τελευταία δέκα με δεκαπέντε χρόνια, καταγράφεται κυριαρχία των τάσεων/εξελίξεων βελτίωσης -σύμφωνα με τον πίνακα που συνοδεύει την SOER 2020-, στις χερσαίες και θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές όσον αφορά την προστασία, διατήρηση και ανάδειξη του φυσικού κεφαλαίου, βελτίωση που όμως μέχρι το 2030 δείχνει να μην έχει την ίδια δυναμική.
Στη θεματική ενότητα «Αποδοτική από πλευράς πόρων, κυκλική και χαμηλών εκπομπών άνθρακα οικονομία», τάσεις βελτίωσης καταγράφονται στην αποδοτικότητα υλικών πόρων, στην κυκλική χρήση υλικών, στη διαχείριση αποβλήτων, στις προσπάθειες μετριασμού εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, στην ενεργειακή αποδοτικότητα, στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, στις εκπομπές ρύπων της βιομηχανίας, στις καθαρές βιομηχανικές τεχνολογίες και διαδικασίες, στον τομέα της άντλησης υδάτων και πιέσεων στα επιφανειακά και υπόγεια ύδατα. Σε όλους τους προαναφερόμενους τομείς οι προβλέψεις των τάσεων για το 2030 παρουσιάζουν μικτή εικόνα, δηλαδή με απλά λόγια δεν πάμε ούτε μπρος ούτε πίσω.
Τώρα όσον αφορά την προστασία από περιβαλλοντικούς κινδύνους της υγείας και της ευημερίας των πολιτών, εκεί τα προηγούμενα χρόνια έχουμε καταφέρει νίκες στην προσπάθεια ελέγχου των συγκεντρώσεων αέριων ρύπων και στις επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην ανθρώπινη υγεία και ευημερία, τομείς όπου καμία πρόοδος δεν διαπιστώνεται μέχρι το 2020 αλλά μέχρι το 2030 φαίνεται ότι θα υπάρξει βελτίωση.
Ζωή εντός οικολογικών ορίων
Καλά νέα είναι και ο αυξημένος αριθμός των απανταχού ευαισθητοποιημένων πολιτών, που αποδεικνύεται να έχουν ευήκοα ώτα σχετικά με την ανάγκη του κοινωνιών μας να κάνουν το πέρασμα σε ένα βιώσιμο μέλλον, για τεχνολογικές καινοτομίες και ζητούν περισσότερες κοινοτικές πρωτοβουλίες και δράσεις της Ε.Ε., αντίστοιχες της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας (European Green Deal), πράγμα που σημαίνει ότι η λογική σκέψη επικρατεί έναντι της ρητορικής ορισμένων που συνεχίζουν να υποστηρίζουν ότι η κλιματική κρίση είναι fake news και όλα τα συναφή, προκειμένου να κάνουν «business as usual» -πώς να το μεταφράσω αυτό κ. διευθυντά, μη μου το κόψετε-, δηλαδή να εξαντλούν την γη, το περιβάλλον, τους εργαζόμενους, το μέλλον όλων, για να συνεχίσουν να έχουν κέρδη τώρα, χωρίς να σκέφτονται, ακόμη και για το συμφέρον τους, το μέλλον.
Υπάρχει λύση: «Υιοθέτηση της βιωσιμότητας ως πλαισίου χάραξης πολιτική».
Πάντα υπάρχουν λύσεις και φυσικά υπάρχει και όραμα για το μέλλον. Πώς θα τα καταφέρουμε να φτάσουμε στην υλοποίησή του; Με τις μέχρι τώρα γνώσεις, τεχνολογία και εργαλεία που έχουμε στα χέρια μας ως ανθρωπότητα, συστήνονται οι ακόλουθες προτάσεις:
● Ανάπτυξη μακροπρόθεσμων πλαισίων πολιτικής με δεσμευτικούς στόχους - αρχίζοντας από το σύστημα παραγωγής τροφίμων, τα χημικά και τις χρήσεις γης- που θα δώσει έναυσμα και κατευθύνσεις για συνεκτικές δράσεις στο σύνολο των πεδίων πολιτικής και της κοινωνίας.
● Ανάληψη ηγετικής δράσης διεθνώς προς την κατεύθυνση της βιωσιμότητας. Η Ε.Ε. θα πρέπει να αξιοποιήσει τη διπλωματική και οικονομική επιρροή της για να προωθήσει φιλόδοξες διεθνείς συμφωνίες σε τομείς όπως η βιοποικιλότητα και η χρήση των πόρων.
● Ενθάρρυνση της καινοτομίας σε ολόκληρη την κοινωνία. Η αλλαγή πορείας θα εξαρτηθεί σε καθοριστικό βαθμό από την ανάδυση και διάδοση διαφόρων μορφών καινοτομίας που μπορούν να οδηγήσουν σε νέους τρόπους σκέψης και ζωής.
● Αύξηση των επενδύσεων και αναπροσανατολισμός του χρηματοπιστωτικού τομέα προς την υποστήριξη βιώσιμων έργων και επιχειρήσεων. Προς τούτο απαιτείται επένδυση στο μέλλον, με πλήρη αξιοποίηση των δημόσιων πόρων για τη στήριξη καινοτόμων λύσεων, βασιζόμενων στη φύση, με βιώσιμες προμήθειες και στήριξη των πληττόμενων κλάδων και περιφερειών. Απαιτούνται επίσης βιώσιμες επενδύσεις εκ μέρους του χρηματοπιστωτικού τομέα, με την εφαρμογή και ανάπτυξη του σχεδίου δράσης της Ε.Ε. για τη βιώσιμη χρηματοδότηση.
● Διαχείριση κινδύνων και διασφάλιση της κοινωνικά δίκαιης μετάβασης. Η επιτυχής μετάβαση στη βιωσιμότητα προϋποθέτει ότι οι κοινωνίες αναγνωρίζουν τους πιθανούς κινδύνους, τις ευκαιρίες και τα αντισταθμίσματα, και επινοούν τρόπους διαχείρισής τους. Οι ενωσιακές και οι εθνικές πολιτικές διαδραματίζουν ουσιαστικό ρόλο στην επίτευξη της «δίκαιης μετάβασης» και διασφαλίζουν ότι κανείς δεν μένει πίσω.
● Ανάπτυξη γνώσης και τεχνογνωσίας. Αυτό σημαίνει περαιτέρω εμβάθυνση στην κατανόηση των συστημάτων (τα οποία ασκούν περιβαλλοντικές πιέσεις), στις οδούς προς τη βιωσιμότητα, στις ελπιδοφόρες πρωτοβουλίες. Απαιτείται περαιτέρω ανάπτυξη ικανοτήτων για να αντεπεξέλθουμε σε έναν ταχέως μεταβαλλόμενο κόσμο, με επένδυση στην εκπαίδευση και στην ανάπτυξη δεξιοτήτων.
Και το όραμα είναι; Αναπαράγουμε αυτούσια την παράγραφο από την έκθεση SOER 2020, για τον ευκταίο στόχο μέχρι το 2050.
«Ζούμε καλά, εντός των οικολογικών ορίων του πλανήτη μας. Η ευμάρεια που απολαμβάνουμε και το υγιεινό περιβάλλον στο οποίο ζούμε οφείλονται σε μια καινοτόμο και κυκλική οικονομία, όπου δεν γίνονται σπατάλες και όπου διασφαλίζεται η αειφόρος διαχείριση των φυσικών πόρων και η βιοποικιλότητα προστατεύεται, αποτιμάται και αποκαθίσταται με τρόπους που ενισχύουν την ανθεκτικότητα της κοινωνίας μας. Η οικονομική μας αύξηση με χαμηλά επίπεδα ανθρακούχων εκπομπών έχει προ πολλού αποσυνδεθεί από τη χρήση των πόρων και έχει γίνει η κινητήρια δύναμη στην πορεία προς μια ασφαλή και αειφόρο παγκόσμια κοινωνία». Αμήν.
◼ Η Γη βιώνει πλέον μια εξαιρετικά ταχεία απώλεια βιοποικιλότητας και περισσότερα είδη απειλούνται με εξαφάνιση σήμερα σε σχέση με οποιαδήποτε προηγούμενη στιγμή στην ιστορία της ανθρωπότητας. Υπάρχουν πράγματι στοιχεία που υποδεικνύουν ότι αυτή τη στιγμή συντελείται μια έκτη μαζική εξαφάνιση της βιοποικιλότητας
◼ Σε παγκόσμιο επίπεδο, περίπου το 75 % του χερσαίου περιβάλλοντος και το 40% του θαλάσσιου έχουν πλέον υποστεί σοβαρές αλλοιώσεις
◼ Πολλές από τις αλλαγές στο παγκόσμιο σύστημα του κλίματος, που έχουν παρατηρηθεί από τη δεκαετία του 1950 και μετά, δεν έχουν προηγούμενο σε βάθος δεκαετιών έως και χιλιετιών. Αυτές, σε μεγάλο βαθμό, είναι αποτέλεσμα των εκπομπών αερίων, υπεύθυνων για το φαινόμενο του θερμοκηπίου λόγω ανθρώπινων δραστηριοτήτων, όπως η καύση ορυκτών καυσίμων, η γεωργία και η αποδάσωση
◼ Τόσο άμεσα όσο και έμμεσα, οι εν λόγω πιέσεις βλάπτουν σοβαρότατα την υγεία και την ευημερία του ανθρώπου.
Ο παγκόσμιος φόρτος των νόσων και των πρόωρων θανάτων που συνδέονται με την περιβαλλοντική ρύπανση είναι ήδη τρεις φορές μεγαλύτερος σε σύγκριση με εκείνον του AIDS, της φυματίωσης και της ελονοσίας μαζί
◼ Η συνέχιση ωστόσο της μεγάλης επιτάχυνσης θα μπορούσε να δημιουργήσει ακόμη εκτενέστερες απειλές, εάν οι πιέσεις προκαλέσουν την κατάρρευση οικοσυστημάτων όπως η Αρκτική, οι κοραλλιογενείς ύφαλοι και το δάσος του Αμαζονίου.
Ξαφνικές και μη αναστρέψιμες αλλαγές αυτού του είδους θα μπορούσαν να βλάψουν πολύ σοβαρά την ικανότητα της φύσης να παρέχει ζωτικές υπηρεσίες, όπως η παροχή τροφίμων και πόρων, η διατήρηση της καθαρότητας του νερού και της γονιμότητας των εδαφών και η προστασία έναντι των φυσικών καταστροφών.
◼ Είναι σαφές ότι το φυσικό κεφάλαιο δεν προστατεύεται ακόμη, ούτε διατηρείται ή αναδεικνύεται σύμφωνα με τους στόχους του 7ου ΠΔΠ. Μικρά ποσοστά των προστατευόμενων ειδών (23%) και ενδιαιτημάτων (16%) βρίσκονται σε ευνοϊκή κατάσταση διατήρησης και η Ευρώπη δεν σημειώνει επαρκή πρόοδο προς την εκπλήρωση του στόχου για ανάσχεση της απώλειας της βιωσιμότητας μέχρι το 2020
◼ Ο περιορισμός της ρύπανσης έχει βελτιώσει την ποιότητα των υδάτων, αλλά η Ε.Ε απέχει πολύ από το να επιτύχει καλή οικολογική κατάσταση για όλες τις υδάτινες μάζες μέχρι το 2020
◼ Η διαχείριση των γαιών έχει βελτιωθεί, αλλά ο κατακερματισμός των τοπίων εξακολουθεί να εντείνεται βλάπτοντας ενδιαιτήματα και βιοποικιλότητα
◼ Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στη βιοποικιλότητα και στα οικοσυστήματα αναμένεται να ενταθούν, ενώ δραστηριότητες όπως η γεωργία, η αλιεία, οι μεταφορές, η βιομηχανική παραγωγή και η παραγωγή ενέργειας εξακολουθούν να συμβάλλουν στην απώλεια βιοποικιλότητας, στην εξόρυξη πόρων και στις επιβλαβείς εκπομπές
◼ Οι επιβλαβείς εκπομπές από τις μεταφορές και τη γεωργία έχουν επίσης αυξηθεί και η παραγωγή και κατανάλωση επικίνδυνων χημικών έχουν παραμείνει στα ίδια επίπεδα. Η πρόβλεψη έως το 2030 υποδηλώνει ότι ο τρέχων ρυθμός προόδου δεν θα είναι επαρκής ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι ως προς το κλίμα και την ενέργεια για το 2030 και το 2050. Επιπλέον, η αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών πιέσεων από οικονομικούς τομείς μέσω της περιβαλλοντικής ενσωμάτωσης δεν υπήρξε επιτυχής, όπως καταδεικνύουν οι συνεχιζόμενες επιπτώσεις της γεωργίας στη βιοποικιλότητα και η ρύπανση του αέρα, των υδάτων και του εδάφους.
◼ Η έκθεση των πολιτών σε μικροσωματίδια ευθύνεται για περίπου 400.000 πρόωρους θανάτους στην Ευρώπη κάθε χρόνο, σημειώνοντας δυσανάλογα μεγάλα ποσοστά θνησιμότητας στις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης
◼ Αυξάνεται η ανησυχία σχετικά με τις επικίνδυνες χημικές ουσίες και τους κινδύνους που εγκυμονούν. Ορισμένα ανθεκτικά και «κινούμενα» χημικά αντιστέκονται ακόμη και στην πλέον εξελιγμένη επεξεργασία του πόσιμου νερού
◼ Η ανθρώπινη υγεία και ευημερία εξακολουθούν να επηρεάζονται από τον θόρυβο, τα επικίνδυνα χημικά και την κλιματική αλλαγή.
◼ Η επιταχυνόμενη κλιματική αλλαγή ενδέχεται να επιφέρει αύξηση των κινδύνων, ιδίως για τις ευάλωτες ομάδες. Επιπτώσεις μπορούν να προκαλούνται από καύσωνες, δασικές πυρκαγιές, πλημμύρες και μεταβολές σε ό,τι αφορά τη συχνότητα εμφάνισης των λοιμωδών νοσημάτων. Επιπλέον, οι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι για την υγεία δεν επηρεάζουν τον καθένα με τον ίδιο τρόπο και παρατηρούνται σημαντικές διαφορές σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο ανά την Ευρώπη από πλευράς κοινωνικής ευαλωτότητας και έκθεσης σε περιβαλλοντικούς κινδύνους για την υγεία
«Οι προκλήσεις σχετικά με το περιβάλλον και τη βιωσιμότητα που αντιμετωπίζει σήμερα η Ευρώπη είναι ριζωμένες σε παγκόσμιες εξελίξεις που εκτείνονται δεκαετίες πίσω. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η λεγόμενη “μεγάλη επιτάχυνση” της κοινωνικής και οικονομικής δραστηριότητας μεταμόρφωσε τη σχέση της ανθρωπότητας με το περιβάλλον. Από το 1950 ο παγκόσμιος πληθυσμός έχει τριπλασιαστεί φτάνοντας τα 7,5 δισεκατομμύρια, ο αριθμός των κατοίκων στις πόλεις έχει τετραπλασιαστεί υπερβαίνοντας τα 4 δισεκατομμύρια, η οικονομική παραγωγή έχει αυξηθεί κατά 12 φορές, ενώ στο ίδιο ποσοστό έχει αυξηθεί και η χρήση αζωτούχων, φωσφορικών και καλιούχων λιπασμάτων, ενώ η χρήση πρωτογενούς ενέργειας έχει αυξηθεί κατά πέντε φορές.
Οσον αφορά το μέλλον, οι παγκόσμιες αυτές εξελίξεις αναμένεται να συνεχίσουν να εντείνουν τις πιέσεις για το περιβάλλον. Ο παγκόσμιος πληθυσμός υπολογίζεται ότι θα αυξηθεί τουλάχιστον κατά ένα τρίτο, φτάνοντας τα 10 δισεκατομμύρια μέχρι το 2050. Η χρήση των πόρων σε παγκόσμια κλίμακα θα μπορούσε να διπλασιαστεί μέχρι το 2060, με τη ζήτηση για νερό να αυξάνεται κατά 55% έως το 2050 και την αύξηση της ζήτησης για ενέργεια να φτάνει το 30% μέχρι το 2040.
Το μήνυμα σχετικά με τον επείγοντα χαρακτήρα της κατάστασης δεν μπορεί να παραβλεφθεί. Ηδη, μόνο στους 18 τελευταίους μήνες έχουν δημοσιευτεί μεγάλες παγκόσμιες εκθέσεις από φορείς όπως οι IPCC, IPBES, IRP και UNE*, οι οποίες μεταφέρουν το ίδιο μήνυμα: οι πορείες που ακολουθούμε σήμερα είναι κατά βάση μη βιώσιμες. Οι πορείες αυτές είναι αλληλένδετες και συνδέονται με τα κύρια συστήματά παραγωγής και κατανάλωσής μας, ενώ λιγοστεύει ταυτόχρονα ο χρόνος που διαθέτουμε ώστε να προτείνουμε αξιόπιστες λύσεις για την αναστροφή της κατάστασης.
* (Εκθέσεις της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) σχετικά με την υπερθέρμανση του πλανήτη κατά 1,5 °C, την κλιματική αλλαγή και τις χερσαίες εκτάσεις· Παγκόσμια έκθεση αξιολόγησης της Βιοποικιλότητας και των Υπηρεσιών Οικοσυστήματος της Διακυβερνητικής Επιστημονικής και Πολιτικής Πλατφόρμας για τη Βιοποικιλότητα και τις Υπηρεσίες Οικοσυστήματος (IPBES)· Εκθεση σχετικά με τις προοπτικές των παγκόσμιων πόρων, της Διεθνούς Επιτροπής Πόρων (IRP)· Παγκόσμιες περιβαλλοντικές προοπτικές του Περιβαλλοντικού Προγράμματος του ΟΗΕ).
? Info
● Η έκθεση «Ευρωπαϊκό περιβάλλον – κατάσταση και προοπτικές το 2020» (SOER) δημοσιεύεται από τον ΕΟΠ ανά πενταετία. Είναι η έκτη που δημοσιεύεται από το 1995. Περιέχει απτές, επιστημονικά τεκμηριωμένες προτάσεις σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους πρέπει να αντιμετωπίσουμε τις τεράστιες και σύνθετες προκλήσεις που βρίσκονται ενώπιόν μας, όπως η κλιματική αλλαγή, η απώλεια της βιοποικιλότητας και η ατμοσφαιρική και υδάτινη ρύπανση. Η SOER 2020 εκπονήθηκε σε στενή συνεργασία με το ευρωπαϊκό δίκτυο πληροφοριών και παρατηρήσεων σχετικά με το περιβάλλον, το Eionet. Η έκθεση αντλεί στοιχεία από την τεράστια εμπειρογνωμοσύνη των κορυφαίων ειδικών και επιστημόνων του Eionet στον τομέα του περιβάλλοντος από τις 33 χώρες-μέλη και τις 6 συνεργαζόμενες χώρες του ΕΟΠ.
● Το γενικό όραμα για το περιβάλλον και την κοινωνία της Ευρώπης ορίζεται μέσω του Εβδόμου Προγράμματος Δράσης για το Περιβάλλον (7ο ΠΔΠ).
● Ευρωπαϊκή πράσινη συμφωνία (European Green Deal) : Η Ευρώπη προτίθεται να γίνει η πρώτη κλιματικά ουδέτερη ήπειρος στον κόσμο μέχρι το 2050. Για τον σκοπό αυτό η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, την πιο φιλόδοξη δέσμη μέτρων που θα μπορούσε να βοηθήσει τους πολίτες και τις επιχειρήσεις της Ευρώπης να αποκομίσουν οφέλη από τη βιώσιμη μετάβαση σε πράσινες λύσεις. Τα μέτρα, που συνοδεύονται από έναν αρχικό χάρτη πορείας σχετικά με βασικές πολιτικές, κυμαίνονται από τη φιλόδοξη μείωση των εκπομπών έως τις επενδύσεις στην έρευνα και την καινοτομία αιχμής, με στόχο τη διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος της Ευρώπης.
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας