Βραζιλία: η δημοκρατία «Είναι Ακόμη Εδώ»

Τον απήγαγαν από το σπίτι του τον Ιανουάριο του 1971. Χάθηκαν τα ίχνη του. Τον περίμεναν επί χρόνια οι δικοί του. Αλλά δεν μπορούσαν να τον πενθήσουν χωρίς σορό. Γι’ αυτό και η Εουνίσε Παΐβα αφιέρωσε τη ζωή της για να αποδοθεί δικαιοσύνη για την εξαφάνιση του συζύγου της, Ρούμπενς Παΐβα, από τη δικτατορία της Βραζιλίας. Μια ιστορία αντοχής και αντίστασης στο ζοφερό παρελθόν που κατέστρεψε τη ζωή απλών ανθρώπων και οικογενειών, στα πιο σκοτεινά χρόνια της χώρας και στις πληγές που δεν έχουν κλείσει είναι το φιλμ «Είμαι Ακόμη Εδώ» του Βάλτερ Σάλες, που κέρδισε το Οσκαρ ξενόγλωσσης ταινίας. Μια εμβληματική ταινία και ιστορία που φέρνει στο φως τα εγκλήματα των στρατιωτικών και κατάφερε να αλλάξει τον ρου της ώς τώρα ατιμωρησίας τους.

Ο Ρούμπενς Παΐβα δεν ήταν «τρομοκράτης», ούτε αντάρτης, όπως επιχειρούσε η δικτατορία να παρουσιάζει τα θύματά της. Ηταν πολιτικός μηχανικός και βουλευτής της Αριστεράς ώς την ημέρα που η χούντα διέλυσε τη Βουλή. Ενας οικογενειάρχης και ιδεολόγος που έκτοτε συνέχισε την αντίσταση. Το «έγκλημά» του είναι ότι αντάλλασσε επιστολές με αντιστασιακούς εξόριστους.

Κανείς δεν έχει τιμωρηθεί για την εξαφάνισή του. Αλλά η επιμονή της Εουνίσε Παΐβα και η ακάματη δουλειά τεκμηρίωσης που έκανε κατέρριψαν το επίσημο αφήγημα της δικτατορίας ότι τον απήγαγαν τρομοκράτες, καταδεικνύοντας πως η εξαφάνιση του συζύγου της ήταν ένα έγκλημα κρατικής τρομοκρατίας. Οπως πλέον επιβεβαιώνει η Εθνική Επιτροπή Αλήθειας, ο Παΐβα συνελήφθη παράνομα, βασανίστηκε και δολοφονήθηκε σε κρατητήριο του Ρίο ντε Τζανέιρο, καταδεικνύοντας ως υπεύθυνους πέντε στρατιωτικούς. Ο Παΐβα είναι, σύμφωνα με την Επιτροπή Αλήθειας, ένας από τους 434 ανθρώπους (περισσότεροι από 1.000 σύμφωνα με οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων) που δολοφονήθηκαν ή εξαφανίστηκαν από τη μακροβιότερη δικτατορία της Νότιας Αμερικής (1964-1985), όπως και ένας από τους περισσότερους από 20.000 που βασανίστηκαν.

Και η ταινία έφερε στο προσκήνιο τη συζήτηση για τα εγκλήματα της δικτατορίας σε μια στιγμή που η χώρα ακόμα βιώνει τις επιπτώσεις της ακροδεξιάς διακυβέρνησης ενός θαυμαστή της, όπως ο Μπολσονάρο, και ενώ αναμένεται η δίκη του για την απόπειρα πραξικοπήματος στις 8 Ιανουαρίου του 2023 και για το σχέδιό του για δολοφονία του εκλεγμένου προέδρου Λούλα ντα Σίλβα.

Τον Δεκέμβριο η Ειδική Επιτροπή Δολοφονημένων και Εξαφανισμένων (CEMDP), που την είχε καταργήσει ο Μπολσονάρο, διέταξε όλα τα πιστοποιητικά θανάτου των δολοφονημένων της δικτατορίας να αναγράφουν ως αίτιο θανάτου: «μη φυσικός, βίαιος θάνατος που προκλήθηκε από το βραζιλιάνικο κράτος στο πλαίσιο της συστηματικής δίωξης πληθυσμού τον οποίο θεωρούσε πολιτικά διαφωνούντα με το δικτατορικό καθεστώς που εγκαθιδρύθηκε το 1964» και να εκδοθούν ανάλογα πιστοποιητικά για τους αγνοούμενους.

Τον ίδιο μήνα δικαστής ζήτησε την άρση της αμνηστίας δύο συνταγματαρχών κατηγορούμενων για δολοφονίες πολιτικών αντιπάλων της δικτατορίας, αναφέροντας στο σκεπτικό του την ταινία που δείχνει «τον πόνο που προκάλεσαν» σε τόσες οικογένειες. Τον Φεβρουάριο το Ανώτατο Δικαστήριο αποφάσισε ομόφωνα να διερευνήσει αν μπορεί να ανακληθεί η αμνηστία των στρατιωτικών που κατηγορούνται για τη δολοφονία του Παΐβα και άλλων δύο ανθρώπων, ορίζοντας μάλιστα πως αυτή η απόφαση μπορεί να εφαρμοστεί σε κάθε ανάλογη υπόθεση που θα φτάσει στα δικαστήρια. Οι Αρχές επαναξιολογούν επίσης αν πρέπει να ανοίξουν ξανά υποθέσεις ανεπίλυτες για να διαπιστώσουν αν σχετίζονται με το στρατιωτικό καθεστώς, όπως το περίεργο αυτοκινητικό δυστύχημα όπου έχασε τη ζωή του ο πρώην πρόεδρος της Βραζιλίας Ζουσελίνο Κούμπιτσεκ.

Στη Βραζιλία η μετάβαση στη δημοκρατία καθορίστηκε σε μεγάλο βαθμό από την ίδια τη στρατιωτική χούντα, που υιοθέτησε το 1979 τον νόμο περί Αμνηστίας, «και η αμνηστία έτσι όπως έγινε στη Βραζιλία έσβησε το παρελθόν», λέει ο Νιλμάριο Μιράντα, βασανισμένος από τη δικτατορία και υπουργός Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στην πρώτη θητεία του Λούλα. Η Βραζιλία ποτέ δεν επεδίωξε τη λογοδοσία για τα εγκλήματα του στρατού της. Και κάθε σχετική απόπειρα βρίσκει τη σθεναρή –συχνά απειλητική– αντίσταση των στρατιωτικών, που συνέχισαν και επί δημοκρατίας να έχουν τεράστια πολιτική επιρροή.

Η χώρα έχει τις μεγαλύτερες ένοπλες δυνάμεις της Λατινικής Αμερικής: 334.500 εν ενεργεία μέλη που στηρίζουν ένα ιστορικό στρατιωτικο-βιομηχανικό σύμπλεγμα, διαθέτουν επιδραστικά think tanks και σημαντική επιρροή στην πολιτική και την οικονομία της χώρας. Η δε μεταπολίτευση έγινε υπό την κηδεμονία τους, εξασφαλίζοντας μετά την πτώση της δικτατορίας έναν στενό τους σύμμαχο, τον Ζοζέ Σαρνέι, στην προεδρία.

Είναι ενδεικτικό πως, παρότι δεν στήριξαν ανοιχτά, υποδέχτηκαν με αγαλλίαση την καθαίρεση της προέδρου Ντίλμα Ρούσεφ το 2016 (αντιδρώντας για την απόφασή της να συστήσει την Επιτροπή Αλήθειας για τα εγκλήματα της δικτατορίας), τη φυλάκιση του Λούλα (ώστε να μην μπορεί να είναι υποψήφιος πρόεδρος) και την έλευση του Ζαΐρ «Μεσσία» Μπολσονάρο (την υποψηφιότητα του οποίου οργάνωσαν ομάδες στρατιωτικών).

«Η ταινία έχει παίξει βασικό ρόλο στον αγώνα για την ιστορική μνήμη», λέει και ο Νιλμάριο Μιράντα. «Εφτασε στις νέες γενιές που δεν ήξεραν πως το κράτος σκότωνε ανθρώπους, με μια κανονική ζωή, μόνο και μόνο για τις πολιτικές τους θέσεις».

Η συγκυρία είναι εξαιρετικά κρίσιμη, δήλωσε ο Σάλες μετά τη βράβευσή του. «Η δημοκρατία γίνεται εύθραυστη σε όλον τον κόσμο. Ποτέ δεν φαντάστηκα ότι θα ήταν τόσο εύθραυστη ακόμη και στις ΗΠΑ.

Γι’ αυτό, ό,τι συνέβη στη Βραζιλία στο παρελθόν μοιάζει τόσο κοντινό με το σημερινό μας παρόν. Ζούμε σε μια εποχή στην οποία ένα σχέδιο εξουσίας σβήνει τη μνήμη, γι’ αυτό και το να δημιουργούμε μνήμη είναι πολύ σημαντικό».