Ποιος θα σπάσει τον φαύλο κύκλο;

Παγιδευμένες σε μια εξαιρετικά προβληματική κατάσταση είναι για χρόνια οι τριγωνικές σχέσεις Ελλάδας - Τουρκίας - Κύπρου. Η τρέχουσα συζήτηση εν μέσω πανδημίας εστιάζει στις κλιμακούμενες εντάσεις στη θάλασσα της ανατολικής Μεσογείου και όσα προηγήθηκαν στον Εβρο.

Η συζήτηση συνοδεύεται από τις δημόσιες διπλωματικές αντιδικίες που στερεοτυπικά αναπαράγονται από τα ΜΜΕ. Ομως, πίσω από τον πολιτικό θόρυβο, ορισμένοι από τους βασικούς διαμορφωτές της εξωτερικής πολιτικής στην Ελλάδα και την Κύπρο παραδέχονται ότι τα πολλά και σοβαρά προβλήματα, όχι μόνο διαιωνίζονται, αλλά γίνονται πιο πολύπλοκα και παράγουν νέες εντάσεις.

Η διαπίστωση αυτή είναι κοινός τόπος στην Αθήνα και αυτό φαίνεται πολύ καθαρά με όσα συμβαίνουν στις θάλασσες: «Δεν πρόκειται να πάμε σε στρατιωτικοποίηση της κρίσης με την Τουρκία. Είναι η παγίδα την οποία η Τουρκία στήνει για την Ελλάδα: να περάσουμε από το στάδιο του δικαίου στο στάδιο των ενεργειών αυτής τη μορφής. Η στρατιωτικοποίηση των διαφορών με την Τουρκία δεν θα οδηγήσει σε επίλυση, θα οδηγήσει σε επιδείνωση…» δήλωσε (6/5) ο Ελληνας υπουργός Εξωτερικών Νίκος Δένδιας.

Το ερώτημα βέβαια δεν είναι μόνο να μη διολισθήσει κανείς στη στρατιωτικοποίηση, αλλά να ενεργήσει και να βρει τις προσπελάσεις, ώστε στον κατάλληλο χρόνο, να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα και να επιλυθούν. Λίγο πριν από την κρίση της πανδημίας η Ελλάδα βρέθηκε μπροστά σε μια νέα μορφή κρίσης με την Τουρκία, αυτή τη φορά λόγω του μεταναστευτικού. Η κρίση αυτή εκτονώθηκε προσωρινά.

Η ελληνική κυβέρνηση επιστράτευσε όλα τα διπλωματικά μέσα στην Ε.Ε. και τις ανασταλτικές δυνάμεις που διέθετε στα σύνορα, για να συγκρατήσει τις παράτυπες μεταναστευτικές ροές. Η Τουρκία έθεσε μεν την ατζέντα της για μια νέα συμφωνία με την Ε.Ε., αλλά βγήκε ζημιωμένη γιατί ενήργησε ξανά χωρίς να βελτιώνει καθόλου τη δική της θέση σε άλλα ουσιώδη ζητήματα που αφορούν την αναθέρμανση των ευρωτουρκικών σχέσεων.

Την ίδια περίοδο, σε μια άλλη επίδειξη ισχύος γύρω από την Κύπρο, η κυβέρνηση Ερντογάν άρχισε την έκτη στη σειρά γεώτρηση σε οριοθετημένη κυπριακή ΑΟΖ, νοτιοδυτικά της Λεμεσού, με ανεπαίσθητες διεθνείς αντιδράσεις. Το ενεργειακό σχέδιο της κυβέρνησης Ν. Αναστασιάδη είναι στην ουσία νεκρό από τη στιγμή που το «Γιαβούζ» τρυπά, οι τιμές πετρελαίου κατέρρευσαν και οι εταιρείες εγκαταλείπουν άρον άρον τις δευτερεύουσες και προβληματικές επιλογές τους.

Τα γεγονότα αυτά ανοίγουν ξανά τη συζήτηση για μια πραγματική στρατηγική στην εξωτερική πολιτική Ελλάδας - Κύπρου. Μπορεί να υπάρξει ένα τολμηρό σχέδιο που με όρους διπλωματικής υπεροχής απέναντι στην Τουρκία να επιλύει τα προβλήματα; Αν η Αθήνα θέλει να αποφύγει το γήπεδο της έντασης και η Λευκωσία την ολική ταπείνωση - διπλή διχοτόμηση στο νησί και στην ΑΟΖ, θα πρέπει να σκεφτούν πώς θα δώσουν σάρκα και οστά στην εύστοχη αναφορά του Ελληνα πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη, εν μέσω κορονοϊού, με αποδέκτη την Τουρκία: (έχουμε) «μιαν ευκαιρία για άλλου είδους ματιά» (στις ελληνοτουρκικές σχέσεις), αφού «πολιτικές που ακολουθήθηκαν στο παρελθόν ενδεχομένως να μην έχουν νόημα στην παρούσα συγκυρία».

Η Τουρκία εδώ και καιρό έχει θέσει τις δικές της δημόσιες γραμμές που καλύπτουν όλο το φάσμα επιδιώξεων: από ακρότητες που δεν μπορούν να συζητηθούν μέχρι θέσεις που δεν μπορούν να αγνοηθούν: «Θα συνεχίσουμε να υπερασπιζόμαστε τα συμφέροντα και τα δικαιώματά μας σε Μεσόγειο, Αιγαίο, Κύπρο» διακήρυξε για ακόμα μία φορά (11/5) ο Τούρκος πρόεδρος Τ. Ερντογάν.

Σε μια ψύχραιμη προσέγγιση η Αθήνα και η Λευκωσία γνωρίζουν ότι έχουν να κάνουν με την Τουρκία και με αυτήν θα πρέπει να συνομιλήσουν. Εμπειροι διπλωμάτες θεωρούν ότι, παρά τους μαξιμαλισμούς της, η παρούσα Τουρκία του Ταγίπ Ερντογάν εξακολουθεί να βρίσκεται εντός διαπραγματευτικών ορίων σε όλα τα ανοιχτά ζητήματα. Αυτό αντιλαμβάνονται και οι διεθνείς παράγοντες, ο ΟΗΕ και η Ε.Ε.

Στο Κυπριακό οι συζητήσεις έφτασαν στο πιο ώριμο σημείο κατάληξης – το πλαίσιο Γκουτέρες που θεωρητικά τουλάχιστον είναι αποδεκτό από τον πρόεδρο Ν. Αναστασιάδη.

Στο Αιγαίο τα προβλήματα έχουν στο παρελθόν προσδιοριστεί με επίπονες άτυπες διαπραγματεύσεις. Η επιλογή από κοινού προσφυγής στη Χάγη φαίνεται να γίνεται αποδεκτή από τον Τούρκο ΥΠΕΞ, Μεβλούτ Τσαβούσογλου

Στην ανατολική Μεσόγειο πολύ δύσκολα μπορεί να παραγνωριστεί η θέση της Τουρκίας να μην αποκλειστεί μεταξύ Ρόδου και Πάφου (λόγω Καστελόριζου) με συνένωση ελληνικής και κυπριακής ΑΟΖ. Η τουρκική θέση κρίνεται θεμιτή με βάση την αρχή της ευθυδικίας και τη διεθνή νομολογία και εκλαμβάνεται ως «διαφορά».

Το σημερινό σκηνικό της πλήρους ακινησίας μοιάζει με αυτό στις αρχές της δεκαετίας του ’90. Ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Παναγιώτης Ιωακειμίδης, υποστηρίζει ότι «αυτή τη στιγμή γίνεται ένας φαύλος κύκλος και πρέπει να σπάσει με πρωτοβουλίες που θα αναληφθούν την κατάλληλη στιγμή και θα θέσουν με όρους διπλωματικής ισχύος εντός Ε.Ε. το πλαίσιο επίλυσης των υφιστάμενων προβλημάτων».

Για να σπάσει ο φαύλος κύκλος όμως, θα πρέπει να μπουν κατά μέρος πρακτικές που παγιδεύουν κάθε συζήτηση: «Να προσδιοριστούν ποια είναι τα θεμιτά αιτήματα που βάζει η μία πλευρά και ποια η άλλη, για να μπορέσει να αρχίσει η συζήτηση».

«Ελσίνκι» με ειδική σχέση

Ο Π. Ιωακειμίδης υποστηρίζει ότι στο κατάλληλο timing τους επόμενους μήνες, αφού ξεπεραστεί η άμεση διεθνής κινητοποίηση για την πανδημία, η Αθήνα μπορεί να αναλάβει την πρωτοβουλία για ένα σχέδιο προσέγγισης με την Τουρκία μέσω Ε.Ε. κατά το πρότυπο του Ελσίνκι (1999).

«Η Αθήνα μπορεί να δουλέψει προς τη Γερμανία και κυρίως την πιο δύσκολη Γαλλία, για να υπάρξουν νέες παράμετροι προς μια “ειδική σχέση” Τουρκίας - Ε.Ε.: μια ενισχυμένη Τ.Ε., ειδικές ρυθμίσεις συμμετοχής της Τουρκίας στις πολιτικές ασφάλειας (PESCO), μεταναστευτικό υπό προϋποθέσεις, ανταλλάγματα και με δεσμεύσεις για την επίλυση των προβλημάτων. Για να υπάρξει όμως τέτοια ώθηση προς τα εμπρός, η Λευκωσία θα πρέπει να επαναφέρει το Κυπριακό στις ράγες της επίλυσης: θα προχωρήσουν οι Κύπριοι με κατάληξη όπως όρισε ο Γκουτέρες;» διερωτάται ο καθηγητής Ιωακειμίδης.

Το τέλος του μύθου

Σε μια τέτοια αποφασιστική στροφή στην εξωτερική πολιτική χρειάζεται να μπει τέλος σε μύθους για ανατροπή ισορροπιών και αλλαγής των όρων του παιχνιδιού. Το τελευταίο διάστημα γίνονται πιο κατανοητές στην Αθήνα οι παρενέργειες από τα μεγαλεπήβολα -πλην όμως ανεφάρμοστα- σχέδια για το φυσικό αέριο της ανατολικής Μεσογείου, χωρίς επίλυση του Κυπριακού.

Ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης βλέπει καθαρά τις περιπλοκές, αλλά θα κινηθεί μόνο αν υπάρξει σαφές στίγμα από την πλευρά της Λευκωσίας. Το αποτέλεσμα είναι η συνεχής επιδείνωση και στα ελληνοτουρκικά, που δεν είναι εύκολο να προχωρήσουν αν δεν υπάρξει παράλληλη εξέλιξη στην Κύπρο. Γι’ αυτό η ελληνική κυβέρνηση επιλέγει «χαμηλές πτήσεις» στην εξωτερική πολιτική, χειριζόμενη μόνο όσα ζητήματα πέφτουν πάνω στην ατζέντα λόγω των γεγονότων.

Η Κύπρος όμως κινείται με κεκτημένη ταχύτητα σε ένα εικονικό πεδίο εξωτερικής πολιτικής με «τριμερείς» συναντήσεις και αντίκτυπο όσο ο χρόνος σύνταξης ενός ανακοινωθέντος. Η λογική μιας πολυμερούς συνεργασίας με την επίλυση του Κυπριακού στην ανατολική Μεσόγειο ήταν η αφετηρία, όπως την περιέγραφε κάποτε ο πρώην ΥΠΕΞ Ι. Κασουλίδης: ένας κινητήριος μοχλός για ειρήνη, ανάλογος με τον άνθρακα και τον χάλυβα για τις πρώτες Ευρωπαϊκές Κοινότητες. Σήμερα η όλη σύλληψη των τριμερών αποδεικνύεται μια άσκηση δημόσιων σχέσεων, περισσότερο για τη Λευκωσία, και ένα κολοσσιαίο λάθος που απλώς επιδείνωσε το πρόβλημα με την Τουρκία.

■ Το άρθρο αναδημοσιεύεται στην εφημερίδα «Πολίτης» της Κύπρου