Η απάντηση της Εφορείας Αρχαιότητων για τον Προφήτη Ηλία Θεσσαλονίκης και η ανταπάντηση του συντάκτη

Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης έστειλε απάντηση στην εφημερίδα μας για το κείμενο με τίτλο «Συντήρηση μνημείου ή καταστροφή: η περίπτωση του Προφήτη Ηλία Θεσσαλονίκης», που δημοσιεύτηκε το περασμένο Σάββατο. Ακολουθεί όλη η επιστολή της Εφορείας και η απάντηση του συντάκτη Απόστολου Λυκεσά.

«Κύριε Διευθυντά,

Σε απάντηση των ανυπόστατων κατηγοριών που προσάπτει στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης το δημοσίευμα του Σαββάτου, 22/04/2023, με τίτλο «Συντήρηση μνημείου ή καταστροφή: η περίπτωση του Προφήτη Ηλία Θεσσαλονίκης» και συντάκτη τον δημοσιογράφο Απ. Λυκεσά, θέτουμε υπόψη σας τα εξής:

»Οι πρωτοφανώς συκοφαντικοί και υβριστικοί ισχυρισμοί περί πρόκλησης φθορών κατά τη συντήρηση των τοιχογραφιών του Προφήτη Ηλία στηρίζονται στη συγκριτική μελέτη παλαιότερων φωτογραφιών, οι οποίες δεν προέρχονται από το αρχείο της Εφορείας και συνιστούν τεκμήριο της κατάστασης διατήρησης των τοιχογραφιών πολλά χρόνια πριν την έναρξη των εργασιών συντήρησης, με πρόσφατες φωτογραφίες που ελήφθησαν μετά την απομάκρυνση των ικριωμάτων από το νότιο τμήμα της λιτής και ενώ οι εργασίες συντήρησης βρίσκονται ακόμη σε εξέλιξη. Συνεπώς, οι φωτογραφίες δεν συνιστούν προϊόν επιστημονικής τεκμηρίωσης και αξιόπιστο στοιχείο για την αξιολόγηση των εργασιών συντήρησης. Πόσο μάλλον όταν χαμηλής ποιότητας και υποφωτισμένες φωτογραφίες σχολιάζονται από ανθρώπους, οι οποίοι όχι μόνο δεν έχουν εξετάσει εκ του σύνεγγυς τις τοιχογραφίες, αλλά αγνοούν το ιστορικό διατήρησής τους, τις προηγούμενες επεμβάσεις που υπέστησαν σε βάθος χρόνου πλέον του ενός αιώνα, από την αποκάλυψή τους έως σήμερα, την παθολογία και τα προβλήματα διατήρησής τους, καθώς και τα στάδια της συντήρησης στην οποία υποβλήθηκαν πρόσφατα υπό την καθοδήγηση και επίβλεψη του τακτικού διεπιστημονικού προσωπικού της Εφορείας με πολυετή εμπειρία και εξειδικευμένη γνώση στο αντικείμενο.

»Ανασκευάζοντας, μία προς μία, τις ανεδαφικές, κακόβουλες και αναληθείς κατηγορίες του δημοσιεύματος που πλήττει αδικαιολόγητα την υπόληψη και το κύρος της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και ακόμη χειρότερα υποβιβάζει τον εξαιρετικό τοιχογραφικό διάκοσμο του Προφήτη Ηλία σε πεδίο αντιδεοντολογικών διενέξεων στο πλαίσιο της ηθικής κομπορρημοσύνης που τα τελευταία χρόνια έχει γίνει μάστιγα του έργου των φορέων του Υπουργείου Πολιτισμού, σας πληροφορούμε ότι:

»1. Ο καθαρισμός των τοιχογραφιών δεν προκάλεσε περαιτέρω φθορές στους φωτοστέφανους των αγίων Βαρλαάμ και Ιωάσαφ και στο χέρι του Ιωάσαφ, περιοχές με πολλές προϋπάρχουσες φθορές. 

»2. Ο καθαρισμός δεν απάλειψε, αντιθέτως ανέδειξε το πλάσιμο προσώπων και γενειάδων των αγίων Βαρλαάμ και Ιωάσαφ. Ειδικότερα, ως προς τη γενειάδα του αγίου Ιωάσαφ, επισημαίνουμε ότι η περιγραφή της ως «δίκογχη» δεν αντιστοιχεί στην πραγματικότητα κι αυτό είναι σύνηθες λάθος στις περιπτώσεις που η περιγραφή γίνεται όχι εκ του σύνεγγυς αλλά από φωτογραφίες και μάλιστα θαμπές και υποφωτισμένες. Η γενειάδα είναι αραιή και σγουρή, ως εκ τούτου δεν έχει σαφές «σχήμα». Ο καθαρισμός δεν αλλοίωσε το «σχήμα» της γενειάδας, αντιθέτως ανέδειξε τα ρόδινα σαρκώματα και τα φωτίσματα στον λαιμό.

»3. Οι επιγραφές στα ειλητάρια των αγίων Βαρλαάμ και Ιωάσαφ και Δοσίθεου και Δωρόθεου δεν σώζονταν αχνά αλλά καλύπτονταν από πέπλο αλάτων και αιθάλης.

»4. Οι επιγραφές σε καμία περίπτωση δεν έχουν υποστεί ούτε επιζωγράφιση, ενέργεια που αντιβαίνει, άλλωστε, στους κανόνες δεοντολογίας της συντήρησης, ούτε οποιαδήποτε αλλοίωση ή απάλειψη στοιχείων τους. Εικάζουμε ότι τη λανθασμένη αυτή εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι μετά τον προκαταρκτικό καθαρισμό έγινε στερέωση των γραμμάτων προκειμένου να διασφαλιστεί αναλλοίωτο το σχήμα τους κατά τον τελικό καθαρισμό. Περιμετρικά των γραμμάτων διατηρήθηκε η αιθάλη, η οποία ερμηνεύθηκε λαθεμένα ως αχνό αποτύπωμα γραμμάτων που επιζωγραφίστηκαν. Ωστόσο, οι αχνές ακαθόριστες σκιές δεν αποδίδουν το σχήμα γραμμάτων της παλαιολόγειας καλλιγραφίας. Πρόκειται για κατάλοιπα αιθάλης που δεν απομακρύνθηκαν ακόμη, καθώς η συντήρηση δεν έχει ολοκληρωθεί σε προσεγγίσιμα από το δάπεδο τμήματα των τοιχογραφιών αλλά έχει προγραμματιστεί να ολοκληρωθεί σε επόμενο διάστημα  και εντός του χρονοδιαγράμματος του έργου.

»5. Ειδικότερα, όσον αφορά στην επιγραφή του ειληταρίου του αγίου Δοσίθεου, οι υποτιθέμενες αλλοιώσεις «λόγω αδυναμίας του συντηρητή να αναγνώσει το παλιό κείμενο, το οποίο ήταν αχνό μεν αλλά ευανάγνωστο», όπως αναφέρεται στο δημοσίευμα, επισημαίνουμε ότι η ανάγνωση των επιγραφών δεν γίνεται από συντηρητές αλλά από τους αρχαιολόγους που τεκμηριώνουν τα υπό συντήρηση έργα. 

6. Αναληθής είναι ο ισχυρισμός ότι σε επέμβαση του συντηρητή οφείλεται η παραποίηση του Χ, της λέξης «ψυχῇ» στην προτελευταία σειρά της ιδίας επιγραφής. Η γραφή του Χ με την άνω αριστερή κεραία ενωμένη με την περισπωμένη διακρίνεται στην φωτογραφία πριν τον καθαρισμό της αιθάλης και αποτελεί χαρακτηριστικό της παλαιολόγειας καλλιγραφίας. Επίσης, καμία αλλοίωση δεν προκλήθηκε στο γράμμα Ε της λέξης «συνδέει», όπως πιστοποιεί η σύγκριση φωτογραφιών, στις οποίες το Ε δίνει εξίσου την εντύπωση του γράμματος Θ. 

»7. Η φωτογραφία που δημοσιοποιείται ως τεκμήριο φθορών, για τις οποίες αδίκως επιρρίπτονται ευθύνες στην πρόσφατη συντήρηση, στη μορφή του λεγόμενου αγίου Θεοδώρου Στουδίτη δεν ανταποκρίνεται στην κατάσταση διατήρησης της τοιχογραφίας, όπως αυτή αποτυπώνεται σε φωτογραφίες πριν από την έναρξη της συντήρησης. Η φωτογραφία είναι κατά πολύ παλαιότερη, δεδομένου ότι η τοιχογραφία είναι καθαρή και δεν καλύπτεται από αιθάλη, ενώ μπροστά από την τοιχογραφία διακρίνεται προσκυνητάρι διαφορετικό από αυτό που υπήρχε στην ίδια θέση πριν την έναρξη των εργασιών. Η φωτογραφία δεν αποτελεί τεκμήριο φθορών που προκλήθηκαν από τις πρόσφατες εργασίες συντήρησης και, δεδομένου ότι δεν ανήκει στο αρχείο της Εφορείας, δεν είναι δυνατόν να γνωρίζουμε εάν ελήφθη μετά από εργασίες συντήρησης που πραγματοποιήθηκαν από την Εφορεία στο παρελθόν ή από παράτυπες τυχόν επεμβάσεις στον ναό και στον τοιχογραφικό διάκοσμό του χωρίς γνώση και έγκριση της Εφορείας. Πέραν τούτου, είναι απόλυτα αναληθής η κατηγορία ότι λόγω του καθαρισμού απωλέσθησαν διακοσμητικά στοιχεία από το ένδυμα του εικονιζομένου, δεδομένου ότι αυτά ούτε διακρίνονται στη φωτογραφία που δημοσιεύεται, ούτε ίχνη τους εντοπίστηκαν κατά τον πρόσφατο καθαρισμό.

»8. Ανακριβής είναι και η πληροφορία ότι έχει πλήρως αποξεστεί το δεξί χέρι του αγίου. Το χέρι δεν διατηρείτο ακέραιο αλλά με πολλές μικρές εκδορές, επικαθήσεις κεριών, επιζωγραφίσεις, πιτσιλίσματα και πασαλείμματα τσιμέντου από το στοκάρισμα φθορών, οι οποίες εμφανίστηκαν μετά τον καθαρισμό της αιθάλης και της απομάκρυνσης των επιζωγραφίσεων.

»Εν κατακλείδι, το εν λόγω δημοσίευμα παραπληροφορεί το κοινό, πλήττει το επιστημονικό κύρος και θίγει παράφορα την αξιοπιστία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, γι’ αυτό και ζητούμε τη διόρθωσή του και την άμεση δημοσίευση του παρόντος κειμένου, προκειμένου να παρουσιαστεί αμερόληπτα και σφαιρικά το θέμα, όπως όφειλε εξαρχής να έχει κάνει ο δημοσιογράφος».

Οι φωτογραφίες που συνοδεύουν την παραπάνω επιστολή έχουν ως εξής: 

Η απάντηση του συντάκτη

Η απάντηση της Εφορείας στο άρθρο μας -το οποίο φιλοξένησε μια σοβαρή καταγγελία- δίνει λαβή για δημόσιο διάλογο τόσο εξαρθρωμένο -έως σιωπής- στις μέρες που κινδυνεύουμε να μοιάζουμε με αμίλητες δημόσιες τοιχογραφίες. Αφήνοντας, λοιπόν, κατά μέρος, τους αντιπαραγωγικούς χαρακτηρισμούς, μπήκαμε στον «πειρασμό» να ανοίξουμε τον διάλογο… και τα στόματα. Ελπίζουμε, δηλαδή ότι αυτό μπορεί να συμβεί, διότι έτσι δίνεται η δυνατότητα και των τοποθετήσεων και των παρατηρήσεων και των ανταπαντήσεων. Τουλάχιστον αυτό διδάχθηκε επί του πρακτέου ο υπογράφων ως ταπεινός ακροατής των παρουσιάσεων που γίνονται ακόμη τα τελευταία 30 χρόνια για το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και Θράκη.

Επί της ουσίας λοιπόν:

Η φροντίδα για την προστασία και ακεραιότητα των μνημείων αφορά όχι μόνον τις αρμόδιες υπηρεσίες, αλλά όλους μας. Η διαπίστωση ανεπιτυχών επεμβάσεων δεν είναι ευχάριστη για κανέναν, ιδιαίτερα όταν αυτές είναι μη αναστρέψιμες. Δυστυχώς, οι διαπιστώσεις που δημοσιεύτηκαν στο περασμένο φύλλο της Εφημερίδας των Συντακτών και οι οποίες προκάλεσαν την αντίδραση της Εφορείας, εκ των πραγμάτων δεν μπορούσαν να γίνουν έγκαιρα, ώστε να υπάρξει ουσιαστική συμβολή στην προστασία του μνημείου. Εξάλλου, η προστασία των μνημείων αναλαμβάνεται από την υπηρεσία που διενεργεί τις επεμβάσεις.

Η αμφισβήτηση των φωτογραφιών ως τεκμηρίων που υποστηρίζουν την επιστημονική εργασία δεν βοηθούν την αναζήτηση της αλήθειας. Έτσι, το ότι οι φωτογραφίες του αρχικού δημοσιεύματος  δεν προέρχονται από το αρχείο της Εφορείας δεν σημαίνει ότι είναι και αναξιόπιστες. Αν φαίνονται θολές, όπως σημειώνεται στην απάντηση της Εφορείας, η Εφορεία έχει καλύτερες από το αρχείο της που θα μπορούσε να τις επικαλεσθεί και να τις δημοσιεύσει. Τα πράγματα είναι απλά: φωτογραφίες του επίμαχου θέματος πριν και μετά την συντήρηση περιγράφουν το αρνητικό αποτέλεσμα. Και η συζήτηση σταματά εδώ, καθώς δεν μπορεί να συνεχισθεί με αβάσιμα επιχειρήματα. Είναι σίγουρο ότι δεν μπορεί κάνεις πλέον να κρύψει αυτό που έχει συντελεστεί. Κανείς δεν μπορεί να μας πείσει ότι είμαστε τυφλοί.

Ασφαλώς, στη ζωγραφική του μνημείου υπάρχουν καταστροφές που οφείλονται σε παλαιότερες συντηρήσεις. Οι συγκεκριμένες όμως, που αφορούν την τελευταία συντήρηση, είναι κραυγαλέες, πράγμα που δυστυχώς αποδεικνύεται εύκολα, διότι από τότε που ελήφθησαν οι φωτογραφίες δεν μεσολάβησε κάποια εργασία στον ναό. Επιπλέον, οι αστοχίες δεν περιορίζονται στα όσα δειγματοληπτικά δημοσιεύθηκαν στο περασμένο φύλλο της εφημερίδας μας, αλλά επεκτείνονται στο σύνολο του μνημείου.  

Η Εφορεία στην απάντησή της επέλεξε να παρουσιάσει ορισμένο φωτογραφικό υλικό και απέκρυψε άλλο. Έτσι, δεν παρουσιάστηκαν φωτογραφίες που επιβεβαιώνουν ότι το χέρι του αγίου Ιωάσαφ έχει υποστεί αλλοιώσεις (όπως φαίνεται στις φωτογραφίες του αρχικού δημοσιεύματος).  Επιπλέον, η απόξεση του χεριού του αγίου Θεοδώρου του Στουδίτη και η εξαφάνιση των διακοσμητικών στοιχείων του αμφίου του επιβεβαιώνονται από τις φωτογραφίες ως συντελεσμένες πράξεις πέραν πάσης αμφιβολίας και δικαιολογίας. 

Επίσης, αναμφισβήτητη είναι η πέραν πάσης δεοντολογίας επιζωγράφιση των γραμμάτων στα ειλητάρια που ήδη δημοσιεύτηκαν. Εκτός από την πλήρη αλλοίωση της μορφολογίας των γραμμάτων, δυστυχώς υπάρχουν και γραφολογικές και φραστικές παρανοήσεις. Ακόμη και στις φωτογραφίες που παρέδωσε η ίδια η Εφορεία φαίνεται ξεκάθαρα ότι η λέξη «ψυχή» έχει μετατραπεί σε «ψυλή». Εδώ η επέμβαση δεν οφείλεται σε βυζαντινό καλλιγράφο, αλλά στην πρόσφατη επέμβαση. Κατά την επέμβαση αυτή η περισπωμένη ενώθηκε με την κεραία του Χ και σχημάτισε ένα ίσου πάχους τόξο, ενώ προηγουμένως αυτά τα δύο στοιχεία διακρίνονταν μεταξύ τους ξεκάθαρα, έχοντας στο σημείο της επαφής τους διαφορετικό πάχος.

Στο ίδιο ειλητάριο η λέξη «συνδέει» έχει ξεκάθαρα μετατραπεί σε «συνδθει», καθώς κατά την επιζωγράφηση το Ε έγινε Θ. Η συγκεκριμένη επιζωγράφηση δεν συνιστά οριστική καταστροφή διότι είναι αναστρέψιμη. Μπορεί λοιπόν η Εφορεία να την αποκαταστήσει άμεσα και να επαναφέρει τις συγκεκριμένες επιγραφές στην αρχική αυθεντική τους κατάσταση απομακρύνοντας τις επιζωγραφήσεις. Αντίθετα, για το χέρι του Αγίου Θεοδώρου του Στουδίτη δεν υπάρχει αναστρεψιμότητα. Το ίδιο ισχύει και για την γενειάδα του αγίου Ιωάσαφ, η οποία, αν και κοντή, ασφαλώς ήταν δίκογχη, κάτι που ο εκπρόσωπος της Εφορείας αδυνατεί να αναγνωρίσει.

Ελπίζουμε να υπάρχουν τουλάχιστον για τους μελλοντικούς ερευνητές στο Αρχείο της Εφορείας τα φωτογραφικά τεκμήρια από την πρόσφατη τεκμηρίωση που προηγήθηκε της συντήρησης.  

Από την επιστολή της Εφορείας διαφαίνεται ότι απόλυτη προτεραιότητα των συντακτών της είναι η υπεράσπιση της συγκεκριμένης Εφορείας, η οποία τοποθετείται εξ ονόματος όλης της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Αλλά προτεραιότητα όλων είναι να υπερασπισθούμε την ακεραιότητα των μνημείων τα οποία δεν έχουν φωνή.

Είναι λυπηρό ότι εν έτει 2023 το αξιόλογο τοιχογραφικό σύνολο του Προφήτη Ηλία δεν αντιμετωπίστηκε με τον καλύτερο τρόπο. Ίσως σε παλαιότερες εποχές, όταν τα μέσα και το επιστημονικό προσωπικό δεν ήταν επαρκή οι αστοχίες να ήταν δικαιολογημένες. Σήμερα όμως που έχουμε την δυνατότητα να διασφαλίζουμε όσο το δυνατόν αρτιότερες επεμβάσεις με ικανούς πόρους πρέπει να είμαστε πιο αυστηροί με τον εαυτό μας σε τέτοια ζητήματα. Στις μέρες μας ο υπεύθυνος και ενημερωμένος πολίτης παρακολουθεί περισσότερα πράγματα απ’ ότι στο παρελθόν. Ας γίνουν τουλάχιστον οι επισημάνσεις αυτές αφορμή, ώστε να είμαστε όλοι προσεκτικότεροι στο μέλλον.