Η τριλογία της αρχιτεκτονικής

Τρία κτίρια καλύπτουν το ανατολικό «μέτωπο» της οδού Πεσμαζόγλου και καταγράφουν με τον πιο υποδειγματικό τρόπο την πορεία της αρχιτεκτονικής στον 20ό αιώνα. Καθένα έχει τη δική του «προσωπικότητα», από τη μνημειακή μεγαλοπρέπεια του ύστερου νεοκλασικισμού ώς τον μινιμαλισμό, καθώς δημιουργούν τη δική τους ενδιαφέρουσα τριλογία που περνά απαρατήρητη από τον ανυποψίαστο περαστικό. Ισως γιατί βρίσκονται σε έναν μικρό δρόμο και επιπλέον επισκιάζονται από το γειτονικό Αρσάκειο

Μερικές δεκάδες μέτρα είναι το μήκος της οδού Πεσμαζόγλου που οριοθετείται από δύο πολύβουους άξονες, την Πανεπιστημίου και τη Σταδίου. Αρκούν όμως για να φιλοξενήσουν τρία από τα σπουδαιότερα δείγματα γραφής που αποτυπώνουν την πορεία της ελληνικής αρχιτεκτονικής κατά τον 20ό αιώνα. Καλύπτουν το Οικοδομικό Τετράγωνο 19 του Δήμου Αθηναίων, όπως είναι και ο τίτλος του βιβλίου του καθηγητή του Πολυτεχνείου Δημήτρη Φιλιππίδη, που εκδόθηκε για λογαριασμό της Alpha Bank, η οποία είναι ο ιδιοκτήτης και των τριών κτιρίων.

Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για τυπικό οικοδομικό τετράγωνο, αφού η τέταρτη πλευρά του είναι η στοά Νικολούδη, που συνεχίζει για τους πεζούς την οδό Ιπποκράτους και φέρει το όνομα του μεγάλου αρχιτέκτονα, ο οποίος το 1917 είχε κατασκευάσει την κατοικία του στον τρίτο όροφο του κτιρίου.

Η ανάπτυξη της περιοχής ξεκίνησε ουσιαστικά στα τέλη του 19ου αιώνα, αφού ώς το 1850 η Σταδίου ήταν... ρέμα και υπήρχαν ξύλινα γεφυράκια που ένωναν τις δύο πλευρές του σημερινού δρόμου. Οι πρώτες ιδιωτικές οικοδομές είχαν ξεκινήσει από... σπόντα, καθώς τα τότε εκτός σχεδίου είχαν δοθεί ως αποζημίωση σε ιδιοκτήτες της οδού Αδριανού, όπου είχαν γίνει απαλλοτριώσεις για πολεοδομικούς και αρχαιολογικούς σκοπούς. Είχαν μάλιστα διαμαρτυρηθεί γιατί τους είχαν... εξορίσει από το κέντρο. Ρεματιά ήταν και η Πανεπιστημίου, η οποία μόλις το 1859 έγινε η «Μεγάλη οδός».

Στην αυγή του 20ού αιώνα και οι δύο δρόμοι είχαν αρχίσει να αποκτούν αίγλη, χάρη στα σπουδαία αρχοντικά αλλά και τα κτίρια των πρώτων τραπεζών. Η Πεσμαζόγλου ήταν ακόμη η οδός Παρθεναγωγείου, λόγω του γειτονικού Αρσακείου. Οφείλει το σημερινό της όνομα στον τραπεζίτη Ι. Πεσμαζόγλου, πατέρα των εκδοτών της «Πρωίας», μιας από τις σοβαρότερες εφημερίδες του Μεσοπολέμου, η οποία στεγαζόταν σε μέγαρο δίπλα στη στοά Νικολούδη, που κατασκευάστηκε το 1900 και έχει κατεδαφιστεί από χρόνια.

Το αρχαιότερο και για πολλούς σπουδαιότερο κτίριο της οδού Πεσμαζόγλου βρίσκεται στο μέσον της οδού. Η κατασκευή του ξεκίνησε το 1911 και ολοκληρώθηκε την επόμενη πενταετία, με βάση τα σχέδια του Αναστάσιου Μεταξά (1863-1937). Γεννημένος στην Κεφαλονιά, σπούδασε στη Δρέσδη και στην Καρλσρούη και θεωρείται ο πιο αυθεντικός εκπρόσωπος του όψιμου νεοκλασικού ρυθμού. Εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το 1894 για να αναλάβει την αποκατάσταση του Παναθηναϊκού Σταδίου. Αρχιτέκτων της βασιλικής αυλής, ήταν από τους παραγωγικότερους δημιουργούς της γενιάς του, καθώς ανάμεσα στα έργα του περιλαμβάνονται τα σημαντικότερα αρχοντικά της Β. Σοφίας, το «Αιγινήτειο» Νοσοκομείο και το Οικονομικό Πανεπιστήμιο στην Πατησίων.

Το τριώροφο κτίριο της Ιονικής Τράπεζας συγκαταλέγεται στα εντυπωσιακότερα της Αθήνας. Με μνημειακή είσοδο και αριστοτεχνική διακόσμηση, θεωρείται το πιο αυθεντικό δείγμα του ρυθμού Ανταμ στην ελληνική πρωτεύουσα. Ο Σκοτσέζος αρχιτέκτων Ρόμπερτ Ανταμ (1728-1792) ήταν αυτός που εμπλούτισε το νεοκλασικό στιλ με στοιχεία νεομπαρόκ, με σπουδαία έργα που είχε κατασκευάσει στη Βρετανία, τη Γαλλία και την Ιταλία.

Σε πρώτο πλάνο το κτίριο κερδίζει το μάτι με τις δωρικές κολόνες της κεντρικής εισόδου, τα τετραπλά παράθυρα των δύο ορόφων και κυρίως το αρχαϊκής έμπνευσης αέτωμα της οροφής. Το εσωτερικό όμως είναι ακόμη πιο εντυπωσιακό, χάρη στον γυάλινο θόλο που δίνει μεγαλοπρέπεια στον χώρο και εξασφαλίζει άπλετο φυσικό φως. Σε συνδυασμό με τις δωρικές κολόνες από μαύρο μάρμαρο, κάνει πιο ανάλαφρο τον όγκο του κτιρίου.

Ο ακαδημαϊκός Σόλων Κυδωνιάτης, στο βιβλίο του «Αι Αθήναι, άλλοτε και τώρα», επισημαίνει πάντως ότι «παρατηρείται δυσαναλογία βάσεως με το κύριο σώμα» και προσθέτει πως «ο φόρτος των δύο ορόφων της οικοδομής προκαλεί ανησυχία, ξένη προς την αθηναϊκή απλότητα».

Το κτίριο της Λαϊκής Τράπεζας, στη γωνία με την Πανεπιστημίου, αρχίζει να κατασκευάζεται το 1925 επίσης σε σχέδια του Αναστάσιου Μεταξά, που έχει ήδη αλλάξει ύφος και έχει στραφεί στον «εύρυθμο αφαιρετισμό», όπως σημειώνει ο καθηγητής του Πολυτεχνείου Μάνος Μπίρης στο έργο του «Αθηναϊκή αρχιτεκτονική (1875-1925)».

Εχει μεσολαβήσει άλλωστε η Μικρασιατική Καταστροφή (1922), που έφερε «αν όχι ανατροπή, αθρόα και βεβιασμένη μεταπήδηση πλήθους ατόμων από της μίας τάξεως εις την άλλη», όπως σημείωνε ο ιστορικός Δ. Κόκκινος. Από το νεότερο κτίριο δεν λείπουν τα διακοσμητικά στοιχεία της πρόσοψης, που περιορίζονται όμως κυρίως στην προεξοχή του τελευταίου ορόφου. Στο εσωτερικό πάντως ο αρχιτέκτονας δεν κάνει «τσιγκουνιές» στη διακόσμηση της αίθουσας, όπου κυριαρχεί το πολύχρωμο υαλοστάσιο της επίπεδης οροφής.

Η ενοποίηση

Το 1938 οι δύο τράπεζες συνενώθηκαν σε μία και είκοσι χρόνια μετά η επενδυτική κίνηση συνοδεύτηκε με την ενοποίηση των γειτονικών κτιρίων, με την επίβλεψη του σπουδαίου αρχιτέκτονα της εποχής Κ. Καψαμπέλη. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990, απορροφήθηκαν από την Τράπεζα Πίστεως, τη σημερινή Alpha Bank, η οποία επέλεξε να επαναφέρει τα κτίρια στην αρχική τους μορφή. Λίγα χρόνια πριν και μετά από αρχιτεκτονικό διαγωνισμό, είχε αναθέσει στον Νίκο Βαλσαμάκη την ολοκλήρωση της τραπεζικής τριλογίας με ένα κτίριο προς την πλευρά της Σταδίου, όπου ήδη λειτουργούσαν τα γραφεία διοίκησης.

Αυτό το στοιχείο επέβαλε να κατασκευαστεί το δωρικό μαρμάρινο μέγαρο σε δύο φάσεις. Γεννημένος το 1924 και ένας από τους κορυφαίους της μεταπολεμικής γενιάς, ο Νίκος Βαλσαμάκης επέλεξε να μην αντιπαρατεθεί με τα προϋπάρχοντα κτίρια, κυρίως της πρώην Ιονικής, στο οποίο ακουμπά, αλλά να σταθεί δίπλα τους διακριτικά. Χωρίς διακοσμητικά στοιχεία, με αφαιρετικές κολόνες και στοές που παραπέμπουν σε αρχαία αγορά, ξεδίπλωσε το ταλέντο του στο εσωτερικό, όπου κυριαρχούν το γυάλινο αίθριο, που διατρέχει τους τέσσερις ορόφους και το υπόγειο, καθώς και οι γωνιές με πράσινο.

1. Η ανθισμένη αμυγδαλιά

Στην οδό Παρθεναγωγείου 14, όπου χτίστηκε η πρώην Ιονική, ήταν το σπίτι της οικογένειας Δροσίνη, όταν λόγω απαλλοτρίωσης αναγκάστηκε να φύγει από το πατρογονικό στη διασταύρωση τής Αδριανού με τη Θόλου, στην καρδιά της Πλάκας. Διέθετε κήπο με νεραντζιές και εδώ ο ποιητής έγραψε την «Ανθισμένη αμυγδαλιά», εμπνεόμενος από την εξαδέλφη του Δροσίνα Δροσίνη. Αργότερα, εξομολογήθηκε πως ο δενδρώνας δεν είχε αμυγδαλιές, αλλά τις θεώρησε πιο ποιητικά δέντρα από τις νεραντζιές.

2. Το σπίτι του Μερκούρη

Στο ίδιο σπίτι κατοίκησε αργότερα ο γιατρός Σπύρος Μερκούρης (1856-1939), παππούς της αείμνηστης Μελίνας, ο οποίος διετέλεσε δύο φορές δήμαρχος Αθηναίων.

3. Η εξαγορά

Η Ιονική Τράπεζα είχε ιδρυθεί το 1839 στο Λονδίνο και ώς το 1863, χρονιά ένωσης των Επτανήσων με την Ελλάδα, είχε αναπτύξει δραστηριότητα μόνον στα Ιόνια νησιά και την Πάτρα. Ως Ιονική Λαϊκή πέρασε στο Δημόσιο το 1975 και το 1999 το 51% των μετοχών της αγοράστηκε από την Τράπεζα Πίστεως, που είχε ιδρύσει το 1879 στην Καλαμάτα ο εμπορικός οίκος Ι.Φ. Κωστόπουλου.

Φωτογραφίες: Βασίλης Μαθιουδάκης