Σκιαμαχίες του βαθέος κράτους

«Οι αρματoλοί κι οι κλέφτες δεν πέθαναν ποτές!»

περ. «Βορειοηπειρωτικά Νειάτα», Ιανουάριος 1950

Στο προηγούμενο φύλλο παρακολουθήσαμε τη δίδυμη επιχείρηση που η CIA και η βρετανική Ιντέλιτζενς Σέρβις (SIS ή ΜΙ6) οργάνωσαν κατά τα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια για την υπονόμευση και ανατροπή του κομμουνιστικού καθεστώτος της γειτονικής Αλβανίας, με διεισδύσεις ομάδων ένοπλων πρακτόρων από το ελληνικό έδαφος και κατάρτιση σχεδίων για εισβολή μισθοφορικών στρατευμάτων που θα πυροδοτούσαν ένα προσυμφωνημένο στρατιωτικό πραξικόπημα.

Τα ντοκουμέντα που δημοσιεύουμε στο σημερινό αφιέρωμα φωτίζουν ορισμένες πτυχές της ελληνικής εμπλοκής στην όλη επιχείρηση, κατά την πρώτη φάση της δρομολόγησής της.

Δύο απ’ αυτά προέρχονται από το προσωπικό αρχείο του τότε διευθυντή του Α2 του ελληνικού ΓΕΣ, συνταγματάρχη Επαμεινώνδα Βρεττού, που έχει κατατεθεί στο ΕΛΙΑ.

Το περιεχόμενό τους επικεντρώνεται κυρίως στις αντιδράσεις μιας μερίδας των εγχώριων εθνικοφρόνων απέναντι στη χρησιμοποίηση Αλβανών εθνικιστών από τις συμμαχικές υπηρεσίες, αλλά και στον υπόγειο ανταγωνισμό μεταξύ διαφορετικών συνιστωσών του ελληνικού βαθέος κράτους για τον έλεγχο της διαχείρισης του «Βορειοηπειρωτικού», του γεωγραφικού χώρου και των ανθρώπινων ροών που συνδέονταν με αυτό.

Τα Γραφεία Πληροφοριών (Α2) των στρατιωτικών μονάδων που έδρευαν στα Γιάννενα (Α' Σ.Σ. και 8η Μεραρχία), τα τοπικά κλιμάκια της Διευθύνσεως Υπηρεσιών Πληροφοριών (ΔΥΠΛ, προκάτοχος της ΕΥΠ μεταξύ Μαρτίου 1949 και Αυγούστου 1951, υπαγόμενη απευθείας στον αρχιστράτηγο Αλέξανδρο Παπάγο) και η Επιτροπή Βορειοηπειρωτικού Αγώνος, παρακρατικό σωματείο που αποτελούσε κράτος εν κράτει στην περιοχή κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, ανταλλάσσουν ενδοϋπηρεσιακά βαρύτατες κατηγορίες όχι μόνο για ουσιαστική απεμπόληση της εθνικής υπόθεσης αλλά και για καθαρά ποινικές δραστηριότητες –από λαθρεμπόριο μέχρι αυτό που σήμερα αποκαλείται «δουλεμπόριο», οικονομική δηλαδή απομύζηση των προσφύγων από τα οργανωμένα δίκτυα που τους διασφαλίζουν (ή απλώς τους υπόσχονται) το ασφαλές πέρασμα των συνόρων.

Πρόκειται για πλευρές της δράσης των παραμεθόριων εθνικιστικών κυκλωμάτων που μας ήταν ήδη γνωστές από μαρτυρίες που κινούνται μεταξύ προσωπικής κατάθεσης και λογοτεχνίας (Κώστας Φακατσέλης, «Το χαμόγελο της Μερόπης», εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 2002, σ. 103-7), εδώ όμως πιστοποιούνται από απόρρητα κρατικά έγγραφα.

Σε κάθε περίπτωση, η λυσσαλέα αυτή αντιζηλία μεταξύ συλλογικοτήτων και μηχανισμών που ασπάζονταν την ίδια ιδεολογία και υπηρετούσαν θεωρητικά την ίδια υπόθεση αποδεικνύεται εξαιρετικά διαφωτιστική για το υλικό υπόστρωμα του αλυτρωτισμού και τη διαπλοκή του με λιγότερο ομολογήσιμες δραστηριότητες.

Το πρώτο έγγραφο είναι μια προσωπική επιστολή του διευθυντή του Α2 του Α' Σ.Σ., ταγματάρχη Αναστασίου, προς τον ομόλογό του στο ΓΕΣ (10/9/1950), με την οποία καταγγέλλονται οι προαναφερθείσες δραστηριότητες των κλιμακίων της ΔΥΠΛ στα Γιάννενα και την Κέρκυρα, αλλά και η μη υλοποίηση των μεταθέσεων στελεχών της υπηρεσίας που διατάχθηκαν ως αποτέλεσμα των σχετικών ανακρίσεων.

Το περιεχόμενό του αποτυπώνει ευκρινέστατα τον ανταγωνισμό μεταξύ των δύο μηχανισμών για τον έλεγχο του χώρου· για λόγους δε που μόνο να φανταστούμε μπορούμε, τις βασικές κατηγορίες συμπληρώνει η αναφορά σ’ ένα άσχετο ζήτημα (τις «ανήθικες» ερωτικές περιπέτειες κάποιου υπολοχαγού της ΔΥΠΛ), αποκαλυπτική για τον μικρόκοσμο στον οποίο διεξάγεται η όλη διαμάχη.

Ο συντάκτης της επιστολής ζήτησε από τον παραλήπτη να την καταστρέψει μετά την ανάγνωσή της, δίχως -ευτυχώς- να εισακουστεί.

Οι νύξεις του πρώτου εγγράφου μετατρέπονται σε ολοκληρωμένο σχήμα στο δεύτερο –μια εκτενή ανάλυση του διοικητή της 8ης Μεραρχίας, στρατηγού Θρασύβουλου Ζαΐμη, σχετικά με τις προβληματικές δραστηριότητες και τη διαπλοκή της ΔΥΠΛ με τους Αλβανούς εθνικιστές πράκτορες της Ιντέλιτζενς Σέρβις.

Η αναφορά στη λειτουργία της ΔΥΠΛ ήδη από το φθινόπωρο του 1948, ένα εξάμηνο δηλαδή πριν από την επίσημη ίδρυσή της, υπονοεί προφανώς την προγενέστερη «Υπηρεσία Προστασίας Στρατεύματος» που απορροφήθηκε απ’ αυτήν (Παύλος Αποστολίδης, «Μυστική Δράση», Αθήνα 2014, σ. 110-2).

Η υπόγεια αντίθεση μεταξύ του Α2 και του πλέγματος ΔΥΠΛ-Βορειοηπειρωτών καθίσταται εδώ κραυγαλέα, με πληροφορίες για εκατέρωθεν εχθρικές ενέργειες και αποκορύφωμα το τελικό αίτημα του στρατηγού να καταργηθούν οι τοπικές μονάδες της ΔΥΠΛ και να αναλάβει αποκλειστικά ο στρατός την κατασκοπία και την αντικατασκοπία στην περιοχή.

Στο ίδιο έργο εμπλέκεται -ως τρίτος πόλος- και η Χωροφυλακή, ενώ έναν τέταρτο θα αποτελέσουν οι πράκτορες του βρετανικού ΜΙ6, που εμφανίστηκαν το καλοκαίρι του 1950 εφοδιασμένοι με εντολή του αρχιστράτηγου Παπάγου για διευκόλυνσή τους από τους εγχώριους μηχανισμούς ασφαλείας.

Η αντίδραση των τελευταίων θα είναι ωστόσο σε μια πρώτη φάση ανοιχτά εχθρική· για λόγους αφ’ ενός εθνικούς, καθώς οι επήλυδες είχαν στο παρελθόν ανθελληνική δράση, ταυτόχρονα όμως (όπως, εμμέσως πλην σαφώς, υπονοείται) και ανταγωνισμού για τα σχετικά κονδύλια των συμμαχικών υπηρεσιών.

Η έκθεση Ζαΐμη μάς αποκαλύπτει μάλιστα το υπηρεσιακό υπόβαθρο μιας ενέργειας που γνωρίζαμε ήδη από άλλες πηγές: της δημόσιας χειροδικίας στα Γιάννενα σε βάρος του Αλβανού διερμηνέα Αμπντούλ Σίνο, υπαλλήλου της «προωθημένης βάσης» του ΜΙ6 στην Κέρκυρα, από κάποιους Βορειοηπειρώτες τον Ιούλιο του 1950 (Αποστολίδης, όπ.π., σ. 128· Νίκολας Μπέθελ, «Η προδοσία», Αθήνα 1990, σ. 163-4).

Μαθαίνουμε εδώ πως η επίθεση αυτή οφειλόταν στην «κινητοποίηση» των Βορειοηπειρωτών από τον διευθυντή της ΔΥΠΛ, ταξίαρχο Πέτρο Νικολόπουλο.

Σε επιστολή της προς τον Παπάγο (21/11/1950), που φυλάσσεται στο ίδιο αρχείο αλλά τελικά στάλθηκε αυτολογοκριμένη κάτω από την πίεση του Α2, η Επιτροπή Βορειοηπειρωτικού Αγώνος Ιωαννίνων διεκδικεί πάλι ρητά -ως συλλογικότητα- την πατρότητα του επεισοδίου, ξεκαθαρίζοντας ότι δεν προχώρησε παραπέρα «διότι εσεβάσθημεν το ίδρυμα εις το οποίον εκρύπτοντο οι άλλοι 6 Αλβανοί, ήτοι τον Λόχον ΕΣΑ του Α' Σ. Στρατού».

Ιδιαίτερα εντυπωσιακές είναι οι νύξεις περί χρηματισμού που συνοδεύουν αυτές τις καταγγελίες.

«Τα ποσά τα οποία διεμοιράζοντο» από τη λαθραία διακίνηση ανθρώπων κι εμπορευμάτων «ήσαν τεράστια και δεν ξεύρω μέχρι ποίου σημείου υπήρχον μερισματούχοι», γράφει ο διευθυντής του Α2, ενώ ο μέραρχος επικαλείται ισχυρισμούς «των Βορειοηπειρωτών» ότι δωροδοκείται «ολόκληρος η ιεραρχία της ΔΥΠΛ».

Σε άλλη επιστολή του ταγματάρχη Αναστασίου προς τον Βρεττό (16/11/1950), η οποία φυλάσσεται στο ίδιο αρχείο και χρησίμευσε ως βάση για την έκθεση Ζαΐμη, αναπαράγεται μάλιστα ρητά η καταγγελία των ίδιων κύκλων «ότι ο Πέτρος [Νικολόπουλος] έπεσε θύμα της απληστίας του».

Η πολυτελής διαβίωση των ανθρώπων της ΔΥΠΛ-ΚΥΠ στην περιοχή, για τα δεδομένα τουλάχιστον της εποχής, είναι βέβαια κάτι που περιγράφεται ακόμη και σε οφθαλμοφανώς εξωραϊστικές αφηγήσεις, όπως η πολυσέλιδη νεκρολογία ενός σκοτωμένου ΚΥΠατζή από τον Ελληνοαμερικανό αδερφό του (Nikolaos Stavrou, «Searching for a Brother Lost in Albania’s Gulag», Mediterranean Quarterly, 19/2 [2008], σ. 50-54).

Σπάνια όμως συναντά κανείς παρόμοιες ομολογίες σε υπηρεσιακά έγγραφα.

Το τρίτο ντοκουμέντο προέρχεται από τα αποχαρακτηρισμένα αρχεία της CIA και ολοκληρώνει την εικόνα μας γι’ αυτές τις αντιθέσεις.

Πρόκειται για τη στρατολόγηση της Κεντρικής Επιτροπής Βορειοηπειρωτικού Αγώνος (ΚΕΒΑ) από την αμερικανική υπηρεσία ως υπεργολάβου για τη διενέργεια κατασκοπίας στην Αλβανία.

Ο αντιπρόεδρος κι ο γραμματέας της εθνικιστικής οργάνωσης κατονομάζονται μάλιστα ρητά ως «πράκτορες» της CIA.

Δυστυχώς, η μνημονευόμενη έκθεση της 18/1/1949, που αφορούσε ειδικά την ΚΕΒΑ, δεν έχει ακόμη αποχαρακτηριστεί.

Εθνικιστές διά πάσαν χρήσιν

Τα ντοκουμέντα αυτά πιστοποιούν, για ακόμη μια φορά, πόσο εύκολη είναι η χρήση κάθε λογής «εθνικιστών» από τις ιμπεριαλιστικές μυστικές υπηρεσίες.

Οπως ακριβώς συνέβη και με τους Γερμανούς επί Κατοχής, η CIA και το ΜΙ6 δεν είχαν καμιά δυσκολία να αξιοποιήσουν προς όφελός τους τον «συναγωνισμό» συμπολεμιστών που όχι μόνο αλληλοϋποβλέπονταν, αλλά και ευχαρίστως θα αλληλοσφάζονταν.

Το βρετανικό «Σχέδιο Πολύτιμος» εκτιμούσε μάλιστα ρητά (26/7/1949) πως «η ανθελληνική φύση του σκοπού» για τον οποίο προορίζονταν αρχικά οι αντικομμουνιστικές αυτές ομάδες (επιθέσεις κατά των βάσεων και των γραμμών επικοινωνιών του ΔΣΕ στο αλβανικό έδαφος) αποτελούσε «επαρκές κίνητρο», μαζί με την «παροχή χρημάτων και συμβολικής ποσότητας όπλων», για τη στράτευση των Αλβανών εθνικιστών του Balli Kombëtar στην όλη υπόθεση (vol.13/doc.48).

Η πρόθεση εξόντωσης του Βορειοηπειρώτικου Ελληνισμού εκ μέρους των Αλβανών πρακτόρων του ΜΙ6, που «διαπιστώνει» η έκθεση Ζαΐμη, επιδέχεται πάλι δύο αποκλίνουσες αναγνώσεις.

Η μία, αρκετά επιφανειακή, είναι πως η δράση αυτών των ομάδων θα επέφερε μέτρα καταστολής σε βάρος (και) των Ελλήνων εθνικιστών της περιοχής –όπως συνέβαινε, άλλωστε, και με τις παράλληλες διεισδύσεις πρακτόρων της ΔΥΠΛ (και αργότερα της ΚΥΠ).

Η δεύτερη ανάγνωση, που απλώς υπονοείται, αφορά προφανώς τη ρητή στοχοποίηση από τους Αλβανούς εθνικιστές του ΜΙ6 των ουκ ολίγων εκείνων Ελλήνων μειονοτικών που είχαν ενταχθεί στο Κ.Κ. Αλβανίας και τις δορυφορικές μαζικές του οργανώσεις.

Χάρη σ’ αυτή τη συμμετοχή, αλλά και την κεντρική ενδοαλβανική πολιτική αντίθεση μεταξύ (φιλοκομμουνιστικού) Νότου και (αντικομμουνιστικού) Βορρά, οι ντόπιοι Ελληνες στελέχωναν τότε τους κρατικούς μηχανισμούς της Λ.Δ. Αλβανίας σε βαθμό αδιανόητο για οποιαδήποτε άλλη εθνική μειονότητα όπου γης.

Τα ίχνη της συνέχειας

Μια τελευταία επισήμανση αφορά την επιβεβαίωση της διαχρονικής συνέχειας του τοπικού βαθέος κράτους, παρ’ όλα όσα του καταλογίζονται στις εκθέσεις που δημοσιεύουμε.

Τα βασικά ονόματα που αναφέρονται στην έκθεση Ζαΐμη ως πρόσωπα-κλειδιά του διεφθαρμένου μηχανισμού της ΔΥΠΛ παρελαύνουν το 1954 στις εκθέσεις της CΙΑ για τη συνεργασία των Αλβανών πρακτόρων της με την ΚΥΠ αλλά και στην κατάθεση του πράκτορά της Χαμίτ Ματιάνι στη μεγάλη δίκη των Τιράνων (9/4/1954).

Ο τελευταίος κατονόμασε τον ταξίαρχο Νικολόπουλο ως στρατολόγο του, τον ταγματάρχη Μανιάκη ως καθοδηγητή του και τον διερμηνέα Δήμο Δούκα ως τον άνθρωπο που τον ξεψάχνιζε κατά τη διετία που εργαζόταν για τη Μονάδα 1501 της ΔΥΠΛ (1949-1950), προτού μεταταχθεί απευθείας στη CIΑ.

Ισχυρίστηκε μάλιστα, άγνωστο με πόση δόση αλήθειας, ότι τα στελέχη της ελληνικής υπηρεσίας δεν έδειχναν να πολυνοιάζονται για την ακρίβεια των πληροφοριών του, καθώς το μόνο που τους ενδιέφερε ήταν να δείχνουν έργο στους Αμερικανούς πάτρωνές τους.

Ο ίδιος ο Μανιάκης, κατέθεσε, του εκμυστηρεύτηκε κάποια στιγμή το μυστικό της επιτυχίας της όλης υπεργολαβίας: «Εσύ μας λες ένα κι εμείς το κάνουμε εκατό» (vol.6, doc.59).

Αξιοποιώντας πιθανότατα για λογαριασμό του αυτή τη συνταγή, ο πάλαι ποτέ χωροφύλακας και μετέπειτα κομάντο δεν άργησε να αναζητήσει ως εργοδότη το πραγματικό κέντρο εξουσίας.

Ο Δημοσθένης Δούκας, πάλι, αναφέρεται όχι μόνο στην κατάθεση του Ματιάνι αλλά και σε έκθεση της υπηρεσίας προς τον σταθμάρχη ΝΑ Ευρώπης με θέμα τη «διαχείριση από την ΚΥΠ των χερσαίων διεισδύσεων της CIA» στην Αλβανία (8/2/1954), ως διερμηνέας της Μονάδας ΠΚΠ της ΚΥΠ στα Γιάννενα, κατεξοχήν αρμόδιας για την ελληνοαμερικανική σύμπραξη σ’ αυτό το επίπεδο.

Περισσότερα για όλα αυτά, όμως, στο επόμενο φύλλο.

(Αρχείο Επαμεινώνδα Βρεττού, ΕΛΙΑ, φ.3.2)

(Εγγραφο αναρτημένο στον ιστότοπο της CIA)