Χάρτινοι ιππότες της κάλπης

Η λίστα στις αυριανές εκλογές στερεί αντικειμενικά τον ιστορικό του μέλλοντος από μια πλούσια πηγή: τα προσωπικά προεκλογικά υλικά των υποψήφιων βουλευτών, υλικά που αντανακλούν με πολύ πιστότερο τρόπο απ’ ό,τι τα κεντρικά κομματικά ντοκουμέντα το πραγματικό επίπεδο του πολιτικού λόγου που εκπέμπεται κάθε φορά προς το εκλογικό σώμα.

Οχι μόνο επειδή η όποια υλοποίηση των κεντρικών εξαγγελιών επαφίεται στους συγκεκριμένους ανθρώπους που θα εκλεγούν, αλλά και γιατί η προσωπική απεύθυνση των υποψηφίων σε επιμέρους ακροατήρια επιτρέπει να διαγνώσουμε καλύτερα τις αποχρώσεις εκείνες του κομματικού λόγου που οι κεντρικοί συσχετισμοί και ισορροπίες συνήθως στρογγυλεύουν ή παρακάμπτουν. Αποχρώσεις όπως αυτές που επιχειρεί να σκιαγραφήσει το σημερινό αφιέρωμα, με βάση προεκλογικά φυλλάδια και φέιγ βολάν της τριακονταετίας 1977-2007 από το προσωπικό μου αρχείο. Κάποιες απ’ αυτές τις αποχρώσεις χτυπούν στο μάτι, ανεξάρτητα από τη χρονική στιγμή της ανάγνωσής τους.

«Πιστεύω ότι κάθε τι που συμβαίνει γύρω μας δεν συμβαίνει πραγματικά, αλλά έχει προηγουμένως επιμελώς σχεδιαστεί στο πίσω μέρος κάποιων εγκεφάλων» | (Σοφία Βούλτεψη, προεκλογικό φυλλάδιο του 2000) 

Οταν ο Αργύρης Ντινόπουλος εξηγεί λ.χ. σε φυλλάδιο του 2007 πως, απ’ όλους τους πολέμους που κάλυψε δημοσιογραφικά, περισσότερο τον εξόργισαν «οι κατεστραμμένες εκκλησίες στην κατεχόμενη Κύπρο» που «είναι πληγή για κάθε Ελληνα», ο αναγνώστης δικαιούται να αναρωτηθεί για τη σοβαρότητα ενός πολιτικού που ιεραρχεί τα (ημέτερα) άψυχα θρησκευτικά σύμβολα πάνω από τις ανθρώπινες εκατόμβες στη Ρουάντα ή το Ιράκ. Χαμόγελα συγκατάβασης προκαλεί αντίθετα η περιγραφή της ενασχόλησης του υποψηφίου της Ν.Δ. Απόστολου Κράτσα με τα ζητήματα που απασχολούν τις γυναίκες σαν «εκπόρθηση του Καφενείου των Γυναικών στο Μαρούσι» (2000), αλλά και η μετριοφροσύνη του κωμικού Γιώργου Πάντζα, υποψηφίου με το ΔΗΚΚΙ την ίδια χρονιά («Με τη δουλειά μου προσέφερα στον άνθρωπο Αξίες, Ιδέες, Πολιτισμό, Οραμα. Στην πολιτική ακολουθώ το ίδιο μονοπάτι»).

Τροφή για σκέψη προσφέρει, τέλος, ένα έντυπο αφιερωμένο στην υποψηφιότητα του Πάνου Καμμένου (1996), όταν ξεκαθαρίζει ότι εθνικός «στόχος δεν μπορεί να είναι η αμφίβολη ύπαρξη ενός κυπριακού κρατιδίου αλλά η Ενωση με τη μητέρα Ελλάδα».

Παρουσίες κι απουσίες

«Τον Γεράσιμο Γιακουμάτο, τον γιατρό, τον βουλευτή... δεν τον ψάχνεις. Τον βρίσκεις αμέσως μόλις τον ζητήσεις», υποστηρίζει σε φυλλάδιό του ο δημοφιλής αστέρας της Ν.Δ. (2000), ο δε συνυποψήφιός του Φώτης Ιγνατίου υπόσχεται το 2004 πως, αν εκλεγεί, «δεν θα αλλάξει τον αριθμό του κινητού και σταθερού τηλεφώνου που χρησιμοποιεί προεκλογικά».

Εχοντας αποτύχει πανηγυρικά στις προηγούμενες εκλογές του 1990, ο πολιτευτής του ίδιου κόμματος Κώστας Σπηλιόπουλος επιδίδεται πάλι το 1993 σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να πείσει το κομματικό ακροατήριο για τις επιδόσεις του, εξηγώντας ότι στο μεσοδιάστημα «πραγματοποίησε 350 ομιλίες στην περιοχή της Β' Αθηνών, συμμετείχε σε 250 συνεδριάσεις της Ν.Δ. και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης της Β' Αθηνών, πραγματοποίησε 650 παραστάσεις σε Υπουργεία, Οργανισμούς για προβλήματα που απασχόλησαν τους κατοίκους της Β' Αθηνών» και, πάνω απ’ όλα, «επέτυχε την επίλυση 1.722 δικαίων προβλημάτων [sic] φίλων της Ν.Δ.»· επιπλέον, «διατηρώντας σε λειτουργία το πολιτικό του γραφείο δέχθηκε 11.500 επισκέψεις φίλων της Β' Αθηνών σ’ αυτό, ιδιαίτερα μάλιστα καταγόμενων από τη Μεσσηνία, απ’ όπου και η δική του ιδιαίτερη καταγωγή».

Διαφορετικής τάξης αλλά εξίσου εύγλωττες αποδεικνύονται οι διακριτικές αποσιωπήσεις του πολιτικού παρελθόντος που θεωρείται ασύμβατο προς την κατοπινή ένταξη των υποψηφίων. Το 2004 ο Ανδρέας Λοβέρδος θυμίζει μεν ότι μετείχε στην «Αντιδικτατορική ΕΦΕΕ» και μεταπολιτευτικά εξελέγη «αντιπρόεδρος του συλλόγου των φοιτητών της Νομικής της Θεσσαλονίκης», παραλείπει όμως κάθε αναφορά στην ΚΝΕ, μετωπικό σχήμα της οποίας υπήρξε η Αντι-ΕΦΕΕ.

Ο αναγνώστης πάλι του προεκλογικού φυλλαδίου της Αθηνάς Δρέττα (2007) μένει με την απορία ποια ακριβώς οργάνωση ανέδειξε την υποψήφια σε «στέλεχος του φοιτητικού κινήματος και μέλος του ΚΣ της ΕΦΕΕ»· η Ελληνική Κομμουνιστική Νεολαία Ρήγας Φεραίος δεν ακουγόταν, βλέπεις, και τόσο καλά στο ύστερο κυβερνητικό ΠΑΣΟΚ.

Στερνή μου γνώση...

Κάποιες άλλες πληροφορίες επανανοηματοδοτούνται στο φως της ύστερης γνώσης μας για ανθρώπους και πράγματα. Η έπαρση του Τάσου Μαντέλη, εν έτει 2004, πως υπήρξε ο «πρόεδρος του ΟΤΕ που εισήγαγε την ψηφιακή τεχνολογία στην Ελλάδα» διαβάζεται σίγουρα διαφορετικά μετά τις αποκαλύψεις για τα 450.000 μάρκα που ο ίδιος εισέπραξε από τα μαύρα ταμεία της Ζίμενς.

Η κινδυνολογική πάλι προειδοποίηση του Μάκη Βορίδη (2004) ότι «σε 8 χρόνια θα ζουν στην Ελλάδα 3.500.000 λαθρομετανάστες» αποδεικνύεται εξαιρετικά εύγλωττη για τη φερεγγυότητα της ακροδεξιάς μελλοντολογίας.

Ως πατέρας, ο Μίμης Ανδρουλάκης «εξομολογείται», τέλος, σε φυλλάδιό του το 2007, ότι «τον αγχώνει η ιδέα ότι μπορεί τα παιδιά μας να είναι η πρώτη γενιά στην ιστορία που θα ζήσει χειρότερα από τους γονείς της» και ζητά «συγγνώμη» από τη νεολαία των ημερών· οι τύψεις αυτές δεν τον εμπόδισαν ωστόσο καθόλου να υπερψηφίσει λίγο αργότερα τα δύο πρώτα μνημόνια, που μετέτρεψαν ακόμη και τη «γενιά των 700 ευρώ» σε νοσταλγική ανάμνηση.

Προεκλογικά φυλλάδια υποψηφίων, 1977-2007

◈ Τoίχο τοίχο 

Οκτώβριος 1993. Την εποχή που το λαϊφστάιλ κάνει θραύση, ο Βαγγέλης Μεϊμαράκης προτιμά να ποζάρει στο προεκλογικό του φυλλάδιο επιμελημένα αξύριστος· ίσως για να τονίσει όσα πρόσφερε στο κόμμα «ανεβαίνοντας σκαλί σκαλί» την ιεραρχία (1). Μια δεκαετία μετά, θα υποδεχτεί τις εκλογές του 2004 με σηκωμένα μανίκια (2).

◈ Από κούνια (Ι).

Παρά το προφίλ του αυτοδημιούργητου, ο αρχηγός της Ν.Δ. είναι πάντως κι αυτός πολιτικός από κληρονομική διαδοχή.

Ο πατέρας του υπήρξε παλαίμαχος πολιτευτής της Δεξιάς στον Νομό Ηρακλείου, αρχικά με την ΕΡΕ κι ύστερα με τη Ν.Δ. Αν και τα προεκλογικά φέιγ-βολάν του 1977 τον αναφέρουν ως «τέως βουλευτή» (3), στην πραγματικότητα το πέρασμά του από τη Βουλή υπήρξε μάλλον φευγαλέο: εξελέγη για πρώτη και τελευταία φορά στις 3.11.1963 αλλά δεν πρόλαβε να χαρεί το αξίωμα, καθώς σ’ ένα δίμηνο ξαναπροκηρύχθηκαν εκλογές.

◈ Από κούνια (ΙΙ)

Σε αντίθεση με τον σημερινό αρχηγό, κάποιοι άλλοι αστέρες της παράταξης τιμούν τις οικογενειακές ρίζες. Εν έτει 1993, ο νεαρός βουλευτής Μανώλης Κεφαλογιάννης υπενθυμίζει ότι «γνώρισε την πολιτική δίπλα στον θείο του», βουλευτή και υπουργό επί δεκαετίες (4).

◈ Προσβάσεις

Αυτοδημιούργητος, ο Γιώργος Καρατζαφέρης εγκαινιάζει την κάθοδό του στην πολιτική το 1993 με ενσταντανέ που υποδηλώνουν ισχυρές πλάτες: τη σύζυγο του αρχηγού (5-6) αλλά και τον πρέσβη της μοναδικής πλέον υπερδύναμης (7). Το 2000, πάλι, τονίζει τη φιλία του με τον νέο πρόεδρο του κόμματος – λίγο προτού τον ξεφωνίσει με τα γνωστά υπονοούμενα περί «Σαλώμης» (8).

◈ Τίμα τον πατέρα σου 

Υποψήφιος με τον ΛΑΟΣ το 2007, ο Αθανάσιος Πλεύρης ξεκινά την προεκλογική του επιστολή με την υπενθύμιση πως είναι «υιός του γνωστού Πολιτικού, Ιστορικού, Καθηγητού Πανεπιστημίου [sic], κ. Κωνσταντίνου Πλεύρη» (9).

◈ Δεκαπενταμελές

Λογικό κι αναμενόμενο ο Αλέξης Τσίπρας να ξεκινά τη σταδιοδρομία του ως υποψήφιος δήμαρχος το 2006 με αναφορές στη συμμετοχή του στις μαθητικές καταλήψεις του 1990-91 (10).

Παρόμοια μνεία των πρώτων βημάτων της στην πολιτική με «το μαθητικό, γυναικείο και φοιτητικό κίνημα της μεταπολίτευσης» κάνει ωστόσο και η ασυλοφάγος Αννα Διαμαντοπούλου στο προεκλογικό φυλλάδιό της το 2007 (11). Ενδεχομένως για να σχετικοποιήσει την εικόνα μιας επαγγελματικής καριέρας που ξεκίνησε με τον διορισμό της ως νομαρχίνας σε ηλικία μόλις 26 ετών.

◈ Αδικαίωτη

Οκτώβριος 1993. Με την κυβέρνηση Μητσοτάκη να έχει ανατραπεί επτά μήνες πριν από την εξάντληση της τετραετίας, η υφυπουργός Υγείας-Πρόνοιας Φάνη Πάλλη-Πετραλιά ζητά από τους ψηφοφόρους να τη δικαιώσουν για όσα... δεν πρόλαβε να κάνει λόγω της αποστασίας Σαμαρά (12-13).

◈ Για τα παιδιά

Ιούνιος 1989. Προτού γίνει γνωστός ως ο αθυρόστομος καναλάρχης που ξιφομαχούσε νοερά με τον κομματισμό και τη διαπλοκή, ο Βασίλης Λεβέντης δοκίμασε την τύχη του ως υποψήφιος της μητσοτακικής Ν.Δ. στη Β' Αθήνας (14). Καθώς η τηλε-εισαγγελία δεν είχε γίνει ακόμη της μόδας, αυτοπαρουσιάστηκε ως «ο οικολόγος της Ν.Δ.» που αγωνιζόταν «για τα παιδιά και το περιβάλλον». Με 5.212 σταυρούς σε σύνολο 303.106 ψήφων, κατέλαβε την τρίτη χειρότερη θέση μεταξύ 32 υποψηφίων. Στις επόμενες εκλογές (5.11.1989) ξανακατέβηκε με τη Ν.Δ. και ήρθε τελευταίος.

◈ Κάτσε καλά

Αρχιτέκτονας της εξοντωτικής «μεταρρύθμισης» που πυροδότησε τη μαθητική έκρηξη του 1998-99, ο Γεράσιμος Αρσένης δεν διστάζει στις επόμενες εκλογές να οικειοποιηθεί το εχθρικό σύνθημα των διαδηλωτών για να προσδώσει -διά της αντιστροφής- στην αυταρχική πολιτεία του ένα «αντισυμβατικό» χρώμα (15).

◈ Αντιπαροχές

Τον Σεπτέμβριο του 1996, ο Κώστας Νταϊλιάνας συνοδεύει την έκκλησή του για ειρηνικά γήπεδα μ’ ένα εύχρηστο αναλυτικό πρόγραμμα της νέας αγωνιστικής (16-17).

Πιο γαλαντόμος, ο Αδωνις Γεωργιάδης πρόσφερε πάλι το 2004 μαζί με τη φάτσα του και μια πεντάλεπτη τηλεκάρτα (18-19).

Από τους αγωνιστές στα φωτομοντέλα

Στα χρόνια της Μεταπολίτευσης το προεκλογικό υλικό των υποψήφιων βουλευτών περιοριζόταν συνήθως στην αναπαραγωγή κάποιων κεντρικών συνθημάτων του αντίστοιχου κόμματος (1-4) ή/και της επαγγελματικής ιδιότητας του υποψηφίου (4, 7, 9-10).

Σε ορισμένες περιπτώσεις, η ιδιότητα του «τέως υπουργού» θεωρούνταν επαρκής αιτιολογία που καθιστούσε περιττό κάθε άλλο επιχείρημα (8).

Δημοφιλής κατά τις πρώτες μεταδικτατορικές εκλογές του 1974, η πρόταξη των προσωπικών αγώνων υπέρ της δημοκρατίας περιορίστηκε σταδιακά προς όφελος προγραμματικότερων διακηρύξεων. Εν έτει 1981, η υπενθύμιση της (πραγματικής ή υποτιθέμενης) συμβολής ενός κεντρώου βουλευτή στην αποτροπή μιας πρόσφατης απόπειρας πραξικοπήματος αντηχούσε πια ως ατελέσφορη παραφωνία στην τιτανομαχία μεταξύ σοσιαλιστικής «αλλαγής» και δεξιάς κινδυνολογίας (5-6).

Δύο δεκαετίες αργότερα, τα ιλουστρασιόν φυλλάδια των μελλοντικών εθνοπατέρων κι εθνομητέρων υπακούουν πλέον ολοκληρωτικά στις επιταγές της διαφημιστικής προβολής ενός τυπικού καταναλωτικού προϊόντος: πόζες φωτομοντέλου, χαμόγελα κι απολίτικα σλόγκαν της ευρύτερης δυνατής αποδοχής (11-14).

Τα παιδιά -γεννημένα και κυοφορούμενα, οικεία και ξένα- μετατρέπονται στο κατ' εξοχήν προεκλογικό εμπόρευμα (13-15). Ακόμη κι ένα στέλεχος της γενιάς του Πολυτεχνείου θεωρεί έτσι αξιοπρεπές ν’ απευθυνθεί εν έτει 1996 στους ψηφοφόρους με την αποκάλυψη ότι γεννήθηκε την «Εποχή του Υδροχόου» (16-17).

Οι πρώτοι Νεοφιλελεύθεροι

Δύο ολόκληρα χρόνια πριν από την εκλογική νίκη της Θάτσερ στη Βρετανία, κι ακόμη περισσότερα προτού ο όρος «νεοφιλελευθερισμός» καθιερωθεί στο παγκόσμιο πολιτικό λεξιλόγιο, το εγχώριο Κόμμα Νεοφιλελευθέρων χτυπούσε την πόρτα του ελληνικού Κοινοβουλίου.

Ο λόγος για το κόμμα που ίδρυσε ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης στις 5 Σεπτεμβρίου 1977, με διακηρυγμένο σκοπό να υποκαταστήσει την «ανεπαρκή» κυβέρνηση της Ν.Δ. και την «ανίκανη» αξιωματική αντιπολίτευση της Ενωσης Κέντρου.

Τελικά ο βίος του κόμματος υπήρξε εξαιρετικά βραχύς: αφού απέσπασε 1,08% πανελλαδικά στις εκλογές της 20.11.1977, εκλέγοντας δύο βουλευτές στα Χανιά (Μητσοτάκης) και στο Ρέθυμνο (Παύλος Βαρδινογιάννης), απορροφήθηκε τον επόμενο Μάιο από τη Ν.Δ. στο πλαίσιο της διεύρυνσης που επιχείρησε ο ιδρυτής και πρόεδρός της προς το Κέντρο.

Ο Μητσοτάκης ανέλαβε το υπουργείο Συντονισμού (νυν Εθνικής Οικονομίας), σηματοδοτώντας την εγκατάλειψη της «σοσιαλμανίας» του προκατόχου του, Παναγή Παπαληγούρα, και την υιοθέτηση μιας πολιτικής λιτότητας που προσπάθησε να πάρει πίσω τις παραχωρήσεις των πρώτων μεταπολιτευτικών χρόνων προς τα λαϊκά στρώματα και το εργατικό κίνημα.

Η Ν.Δ. υιοθέτησε μάλιστα, αργότερα, ως έμβλημά της μια εκδοχή του πυρσού των Νεοφιλελευθέρων, αντικαθιστώντας τη φωτογραφία του Καραμανλή που, μετά τη μεταπήδηση του τελευταίου στην προεδρία της Δημοκρατίας (1980), ήταν αδύνατο να ταυτίζεται πλέον απροκάλυπτα με κάποιο κόμμα.

Δεν πρέπει πάντως να παρασυρθούμε από τις λέξεις και να θεωρήσουμε το Κόμμα Νεοφιλελευθέρων ως πρωτοπόρα εκδοχή του ομώνυμου διεθνούς ρεύματος. Οπως διευκρίνισε και ο ιδρυτής τους στην εναρκτήρια συνέντευξη Τύπου, «νεοφιλελεύθεροι» σήμαινε απλώς «ανασύσταση» του προπολεμικού βενιζελισμού «προσαρμοσμένου στις ανάγκες της εποχής μας».

Το πολιτικό πρόγραμμά του, όπως αποτυπώνεται στο προεκλογικό υλικό που παρουσιάζουμε, δεν έχει στην πραγματικότητα τίποτα το (πολιτικά ή οικονομικά) «φιλελεύθερο». Αντιπροσωπεύει, αντίθετα, τη σύζευξη του πιο ακραίου τοπικισμού με τον λαϊκίστικο αρχηγισμό και την εργαλειακή επίκληση του παρελθόντος: σαν νέος Βενιζέλος, ο Μητσοτάκης θα ξαναδώσει πνοή στην Ελλάδα μετά το «οικονομικό χάος» που προκάλεσε ο «αποτυχημένος» Καραμανλής, η δε Κρήτη θ’ αναλάβει για ακόμη μια φορά τα ηνία του έθνους, διορθώνοντας τις επιπτώσεις του «αντικρητικού πνεύματος» της Ν.Δ.

Η καταπολέμηση αυτού του «αντικρητικού πνεύματος» συγκρότησε την αιχμή του δόρατος της καμπάνιας των Νεοφιλελευθέρων στη μεγαλόνησο, όπου απέσπασαν και το 69,1% των ψήφων τους.

Αν τα επίσημα φυλλάδια του κόμματος περιορίστηκαν κυρίως στην καταγγελία της ολιγωρίας των κυβερνήσεων Καραμανλή απέναντι στα τοπικά αγροτικά προβλήματα, πολύ πιο εύγλωττη είναι μια προκήρυξη που κυκλοφόρησε ανώνυμα σε κομματικό (λαδί) χρώμα και διανεμόταν παράλληλα με το υπόλοιπο υλικό: ο «αντικρητισμός της Ν.Δ.» τεκμηριώνεται εδώ με βάση όχι μόνο τα περιορισμένα κονδύλια που δόθηκαν στο νησί, αλλά και τον συστηματικό παραγκωνισμό των Κρητικών -ντόπιων και ξενιτεμένων- στους νεοδημοκρατικούς «διορισμούς [στο Δημόσιο] χωρίς διαγωνισμό».

Η επαγγελία περισσότερων ρουσφετολογικών προσλήψεων αναδεικνυόταν έτσι, εμμέσως πλην σαφώς, ως η κεντρική «νεοφιλελεύθερη» πολιτική πρόταση για τη «διέξοδο από τα αδιέξοδα» του τόπου.

Μοναδικό πεδίο σύγκλισης με τον βορειοελλαδίτη «εθνάρχη», καθοριστικό όμως για τη μεταπήδηση της επόμενης χρονιάς, αποτελούσε η ένθερμη συνηγορία του μητσοτακικού κόμματος υπέρ της ΕΟΚ -και η καταγγελία όσων (ΠΑΣΟΚ και «ΚΚΕξ») απέκρυπταν το αναμενόμενο «μάννα εξ ουρανού» των κοινοτικών κονδυλίων προς την ελληνική γεωργία.