Ανήλικοι παραβάτες, ενήλικοι ένοχοι - Η κοινωνία στον καθρέφτη της νεανικής βίας

Είναι μόλις μερικές από τις δεκάδες επιθέσεις μεταξύ ανηλίκων τη χρονιά που πέρασε. Κάθε μήνα αφενός αυξάνεται δραματικά ο αριθμός των περιστατικών και αφετέρου μειώνεται η ηλικία των εμπλεκομένων (θυτών και θυμάτων), αφού πλέον ακόμα και επτάχρονοι έχουν μπει στην αρένα μιας όλο και πιο βίαιης παρόρμησης, που εκδηλώνεται με εκφοβισμό, απειλές, ξυλοδαρμούς, ακόμα και σεξουαλική κακοποίηση.

Την ίδια ώρα, η κοινωνία παρατηρεί μουδιασμένη τα δελτία ειδήσεων και τα στατιστικά στοιχεία της ΕΛ.ΑΣ., σύμφωνα με τα οποία τους πρώτους έντεκα μήνες του 2023 συνελήφθησαν 579 ανήλικοι για πρόκληση σωματικών βλαβών, άλλοι 73 αντιμετωπίζουν κακουργήματα κατά της γενετήσιας ελευθερίας (βιασμοί, απόπειρες βιασμών, κατάχρηση σε ασέλγεια, πορνογραφία), 136 υπέπεσαν σε αδικήματα κατά της τιμής (εξύβριση ή συκοφαντική δυσφήμηση) και δεκάδες άλλοι εμπλέκονται σε κλοπές, πλαστογραφίες, ανθρωποκτονίες κ.ά.

Πού οφείλεται η τεράστια αύξηση της βίας μεταξύ νέων και γιατί ξέφυγε η κατάσταση μετά την πανδημία; Ποιος ο ρόλος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην ένταση του φαινομένου; Πότε και πώς έπαψαν να αποτελούν προστατευτικούς μηχανισμούς το σχολείο και η οικογένεια; Τι μπορούν να κάνουν γονείς και δάσκαλοι; Τι ρόλο οφείλει να παίξει η Πολιτεία; Και, κυρίως, πέρα από την έκπληξη και τον τρόμο που προκαλούν σε όλους εμάς τους ενηλίκους αυτά τα περιστατικά, πώς θα ανοίξουμε μια συζήτηση που να βάζει σε πρώτο πλάνο όχι τους ανήλικους παραβάτες, αλλά όλους εμάς τους ενήλικους ενόχους;

Κουλτούρα του κενού

Ο Στέλιος Στυλιανίδης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής, ψυχαναλυτής και ιδρυτής της ΜΚΟ ΕΠΑΨΥ (Εταιρεία Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας). Ανατέμνουμε μαζί του ίσως το πιο σύνθετο –και σίγουρα πολυπαραγοντικό– ερώτημα της εποχής μας: τι φταίει και τα παιδιά μας γίνονται τόσο επιθετικά; «Την εποχή της μετανεωτερικότητας έχουμε να κάνουμε με ρευστούς δεσμούς, ατομισμό και κουλτούρα του κενού, που διαλύουν την έννοια της κοινότητας και του ίδιου του δεσμού, της αλληλεγγύης, του νοιαξίματος για τον άλλον.

»Αυτό είναι ένα γενικό υπέδαφος το οποίο οδηγεί πολλούς νέους να αναζητούν, μέσα σ’ αυτό το βίωμα του κενού, την εύκολη εκφόρτιση ή την εύκολη αναγνώριση. Εκφόρτιση ονομάζουμε την επιθετικότητα, την καταστροφικότητα απέναντι στον άλλον, χωρίς απαραίτητα να μπορεί να σκεφτεί κάποιος τις συνέπειες, να είναι σε θέση να τις επεξεργαστεί ψυχικά. Είναι αυτό που οι ψυχαναλυτές εδώ και πολλά χρόνια περιγράφουμε ως αποσύνδεση των ενορμήσεων της ζωής, του έρωτα, άρα και της μετουσίωσης και της δημιουργίας και του νοήματος, σε σχέση με τις δυνάμεις και τις ενορμήσεις του θανάτου και της καταστροφικότητας.

»Μέσα σε αυτό το υπέδαφος διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο και ο φόβος του μέλλοντος, όπως για παράδειγμα αυτός που προκαλείται από την κλιματική αλλαγή. Ενας ακαθόριστος φόβος διαπερνά τη νέα γενιά και οδηγεί πολλούς νέους σε μια απαξίωση του νοήματος της σχέσης, της ζωής, του δεσμού. Βλέπουμε μια γενιά που ποτέ δεν ένιωθε τόσο ελεύθερη όντας τόσο υποδουλωμένη».

Η Αρτεμις Τσιτσίκα, αναπληρώτρια καθηγήτρια Παιδιατρικής-Εφηβικής Ιατρικής και επιστημονική υπεύθυνη στη Μονάδα Εφηβικής Υγείας του Νοσοκομείου «Παίδων», εξηγεί ότι «η επιθετική συμπεριφορά αποτελεί την κορυφή ενός παγόβουνου ως πολυπαραγοντικό αποτέλεσμα. Εξαρτάται από την κληρονομική προδιάθεση σε ευαλωτότητα, τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και το περιβάλλον (οικογενειακό, ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισμικό), καθώς και από δεδομένα σχετικά με οικονομικές ή άλλες κρίσεις που προκαλούν περιβαλλοντική αστάθεια. Το πόσο και πώς κάθε παράγοντας από τους προαναφερόμενους συμβάλλει στη διαμόρφωση συνθηκών έκφρασης βίας εξατομικεύεται για κάθε έναν από εμάς, δημιουργώντας μοναδικότητα μείγματος».

Σχολείο και οικογένεια

Εξίσου ανησυχητικό για τον ψυχαναλυτή Στέλιο Στυλιανίδη είναι το γεγονός ότι το σχολείο και η οικογένεια δεν αποτελούν πλέον προστατευτικούς μηχανισμούς: «Η εκπαιδευτική κοινότητα αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε τεράστια κρίση, οι εκπαιδευτικοί είναι σε επαγγελματική εξουθένωση (burn out), φοβούνται τους ίδιους τους μαθητές τους και οι γονείς τελούν σε τεράστια σύγχυση και αποδυνάμωση.

»Ολο αυτό πρέπει να το επανασυγκροτήσουμε σε επίπεδο πια κοινότητας, ο ένας να αισθάνεται ευθύνη σε σχέση με τον άλλον και επομένως να ενδυναμώσουμε αυτό που λέμε ενσυναίσθηση. Χρειάζεται συνεργασία διατομεακή, πολυεπίπεδη, ένα ολιστικό μοντέλο, χωρίς καμία μεγαλοστομία και κανέναν μαξιμαλισμό. Να δημιουργήσουμε και να αξιολογήσουμε πιλοτικές δράσεις στις τοπικές κοινότητες με εκπαιδεύσεις εκπαιδευτικών, παρεμβάσεις σε συλλόγους γονέων, σε ομάδες εφήβων, στην αστυνομία, στις αυτοδιοικητικές υπηρεσίες, στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας και στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας».

Σταδιακά μπορεί να προκύψει εξοικείωση με τη βία. Με τον τρόπο αυτό, καλλιεργείται μια «κουλτούρα» βίαιων αντιδράσεων χωρίς επιπτώσεις και αρνητικό πρόσημο, ιδιαίτερα εάν υπάρχει σημαντικό γονεϊκό/κηδεμονικό έλλειμμα

Ο Στ. Στυλιανίδης κάνει ιδιαίτερη αναφορά σε όσα συνέβαιναν στην Ελλάδα το 2023 παράλληλα με τα όλο και αυξανόμενα περιστατικά βίας μεταξύ ανηλίκων. «Την περασμένη χρονιά θρηνήσαμε 57 νεκρούς στα Τέμπη σε ένα δρομολόγιο “πάμε κι όπου βγει”, όπου κάθε νέος αυτής της χώρας θα μπορούσε δυνητικά να ήταν θύμα από τη στιγμή που ο σιδηρόδρομος επί χρόνια δεν λειτουργούσε με ασφάλεια. Ακολούθησαν πυρκαγιές και πλημμύρες, με τους συμπολίτες να φωνάζουν στα κανάλια ότι ήταν έρμαια των καιρικών συνθηκών και όλους εμάς να νιώθουμε ότι ανά πάσα στιγμή θα μπορούσαμε να βρεθούμε μόνοι και απροστάτευτοι απέναντι σε οποιοδήποτε ακραίο καιρικό φαινόμενο. Και ύστερα είδαμε τη δολοφονία του Αντώνη Καριώτη που τον έσπρωξαν από την μπουκαπόρτα του πλοίου και συνέχισαν το δρομολόγιο ενώ είχε πνιγεί. Μέσα από αυτά τα γεγονότα “κανονικοποιείται” η βία και ο ψυχισμός του εφήβου εξοικειώνεται τόσο με την κανονικοποίησή της όσο και με την ατιμωρησία και κυρίως με το έλλειμμα προοπτικής και ελπίδας ότι κάτι μπορεί να αλλάξει ριζικά».

Ο ρόλος του διαδικτύου

Και οι δύο επιστήμονες εστιάζουν στον καταλυτικό ρόλο του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης για την αυξανόμενη βία. «Τα παιδιά και οι έφηβοι δέχονται ποικιλία ερεθισμάτων μέσω της ειδησεογραφίας, των ηλεκτρονικών παιχνιδιών, των κοινωνικών δικτύων και του influencing, τα οποία συχνά δεν είναι κατάλληλα για την ηλικία τους. Βίαιες συμπεριφορές, λεκτικές επιθέσεις, σεξουαλικές παρεκτροπές και σοκαριστικά γεγονότα αρχικά προκαλούν μεγάλη έκπληξη και τραύμα.

Ωστόσο, σταδιακά μπορεί να προκύψει εξοικείωση με τη βία και οι εικόνες αυτές δεν προκαλούν πια εντύπωση. Με τον τρόπο αυτό, καλλιεργείται μια “κουλτούρα” βίαιων αντιδράσεων χωρίς επιπτώσεις και αρνητικό πρόσημο, ιδιαίτερα εάν υπάρχει σημαντικό γονεϊκό/κηδεμονικό έλλειμμα», λέει η κυρία Τσιτσίκα.

Σύμφωνα με τον Στ. Στυλιανίδη, «στα σόσιαλ μίντια δεν έχει σημασία ποιος είσαι, αλλά ποιος δίνεις την εντύπωση ότι είσαι. Η ύπαρξη αξιολογείται με εικονικούς όρους, σαν προσομοίωση, και όχι ως φυσική εμπειρία συνδιαλλαγής με τους άλλους ανθρώπους. Εδώ έχουμε να κάνουμε στην ουσία με μια κατάργηση, συρρίκνωση της έννοιας του υποκειμένου, και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο σε αυτή τη συρρίκνωση καθώς παρέχουν ναρκισσιστική τροφοδότηση (likes) μέσα από την εικονική ανταλλαγή με τους άλλους. Εάν μάλιστα αυτή η εικονική ανταλλαγή μπορεί να γίνει πραγματική βία, η οποία θα εικονοποιηθεί αργότερα –αναφέρομαι στο φιλμάρισμα των βίαιων πράξεων που κάνουν οι νέοι και οι έφηβοι, ενδοσχολική βία, μπούλινγκ, σεξουαλική βία, σεξουαλική παρενόχληση–, έχουμε μια προσωρινή, εφήμερη απάντηση απέναντι στο βίωμα του κενού».

Η κοινωνία παρατηρεί μουδιασμένη τα δελτία ειδήσεων και τα στατιστικά στοιχεία της ΕΛ.ΑΣ., σύμφωνα με τα οποία τους πρώτους έντεκα μήνες του 2023 συνελήφθησαν 579 ανήλικοι για πρόκληση σωματικών βλαβών, άλλοι 73 αντιμετωπίζουν κακουργήματα κατά της γενετήσιας ελευθερίας, 136 υπέπεσαν σε αδικήματα κατά της τιμής και δεκάδες άλλοι εμπλέκονται σε κλοπές, πλαστογραφίες, ανθρωποκτονίες κ.ά.

Με τις νέες και τους νέους τού σήμερα να μην ανήκουν πια στη γενιά της τεχνολογίας, αλλά να έχουν περάσει στη γενιά της τεχνητής νοημοσύνης, το ερώτημα που δημιουργείται είναι πώς μπορεί να μπει φρένο στα ερεθίσματα που αναπαράγουν βία. «Δεν μπορούμε αυτή τη στιγμή να αποτρέψουμε την εξέλιξη και το θέμα είναι ποιος είναι ο βέλτιστος τρόπος χρήσης της τεχνολογίας ή της τεχνητής νοημοσύνης. Θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε ένα κομμάτι της τεχνητής νοημοσύνης ώστε να χτιστούν δεσμοί που παράγουν νόημα. Πρόκειται για ένα τεράστιο στοίχημα παιδαγωγικό, εκπαιδευτικό, κοινωνικό, πολιτικό το να συνδέσουμε τις αντίθετες ενορμήσεις (της καταστροφικότητας και της ζωής) και να αξιοποιήσουμε την τεχνητή νοημοσύνη προς όφελος της επανασυγκρότησης και επανανακάλυψης του υποκειμένου και όχι ενός ατόμου που απεικονίζεται επιφανειακά στο εδώ και τώρα με τα σόσιαλ μίντια», τονίζει ο Στέλιος Στυλιανίδης.

Οπως εξηγεί, «είναι τεράστια η πολλαπλότητα των ερεθισμάτων που προσλαμβάνει σήμερα ένας έφηβος ή ένας νέος από τα σόσιαλ μίντια, αλλά λιγότερο από το ένα εκατοστό –όπως έχει τεκμηριωθεί επιστημονικά– μπορεί να νοηματοδοτηθεί από τον ίδιο. Καταλαβαίνετε ότι όταν δεν έχει κάποιος ένα ψυχικό εργαλείο για να επεξεργαστεί αυτά τα ερεθίσματα, όλα αυτά πετιούνται κυριολεκτικά στον κάλαθο των αχρήστων. Επομένως, η εστίαση του προβληματισμού σε όλη αυτή την επανασυγκρότηση που πρέπει να διέπει τις συλλογικότητες είναι πώς μπορεί οι νέοι να επανεπενδύσουν στοιχειωδώς μια βασική εμπιστοσύνη στους θεσμούς.

»Ειδικά στη χώρα μας υπάρχει ένα βαθύτατο σύμπτωμα εκφυλισμού των θεσμών, της δημοκρατίας – ο νέος δεν μπορεί να εσωτερικεύσει ότι ο νόμος ισχύει για όλους και βλέπει ότι υπάρχει ανομία, όχι απλώς δυσαρμονία, μια ατιμωρησία στους ισχυρούς (για παράδειγμα στους ολιγάρχες και τους ιδιοκτήτες ποδοσφαιρικών ΠΑΕ) σε σύγκριση με τον φουκαριάρη που θα συλληφθεί με τρία γραμμάρια χασίσι. Αυτό το έλλειμμα βασικής εμπιστοσύνης εσωτερικεύεται και ενισχύει την εκφορτιστική καταστροφική τάση των νέων».

Οι δύο συχνές ερωτήσεις από γονείς/κηδεμόνες

Η επιστημονική υπεύθυνη στη Μονάδα Εφηβικής Υγείας του Νοσοκομείου Παίδων «Π.&A. Κυριακού», Αρτεμις Τσιτσίκα, απαντάει στις δύο συχνότερες ερωτήσεις που τίθενται από γονείς οι οποίοι είδαν τα παιδιά τους να πέφτουν θύματα βίας ή να ασκούν τα ίδια βία σε συνομηλίκους τους.

● Τι πρέπει να κάνουμε για να αναπτύξουμε μια υγιή σχέση με τα παιδιά;

«Μόνο επανεκπαιδεύοντας τον εαυτό μας μπορούμε να διαπαιδαγωγήσουμε» αναφέρει η κορυφαία ψυχαναλύτρια Martha Harris (1919-1987), τονίζοντας την ανάγκη να επαναξιολογούμε στάσεις και να μην επαναπαυόμαστε, ώστε να γινόμαστε καλύτεροι -η καλύτερη εκδοχή μας- για τους νέους. Το μοντέλο που τους παρέχουμε και κυρίως ο σεβασμός στην ανθρώπινη αξία και η προσφορά σε όσους έχουν ανάγκη αποτελούν φωτεινό πόλο. Κυρίως χρειάζεται να είμαστε παρόντες, να είμαστε καλοί ακροατές και ενεργοί στη ζωή τους, να αλληλεπιδρούμε, να επικοινωνούμε και να αποτελέσουμε το εφαλτήριό τους για έναν καλύτερο κόσμο.

● Επουλώνονται οι πληγές στα παιδιά;

Για κάποιο χρονικό διάστημα, ανάλογα με το μέγεθος και το βάθος της πληγής, μπορεί να είναι δύσκολη η εμπιστοσύνη στους άλλους και το όποιο κοινωνικό άνοιγμα. Είναι σημαντικό να βρισκόμαστε κοντά στον «πυρήνα» μας –να υποστηρίζουμε αυτό που πραγματικά είμαστε ανεξάρτητα από το τι συμβαίνει στο περιβάλλον μας. Οποιαδήποτε παρενόχληση είναι μια επίπονη και τραυματική εμπειρία με σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχοσυναισθηματική/ή και σωματική υγεία του ατόμου που τη βιώνει. Η ανθρώπινη ανθεκτικότητα όμως μας επιτρέπει να ανακάμπτουμε και να γινόμαστε πιο δυνατοί. Εάν εντοπίσουμε και φροντίσουμε τις πληγές μας με υπομονή και προσοχή, μπορεί τα σημάδια να φύγουν. Ακόμα κι αν μείνουν όμως, δεν θα είναι επώδυνα πλέον.

«Η βίαιη συμπεριφορά των παιδιών είναι σάρκα από τη σάρκα μας και αίμα από το αίμα μας»

Συνέντευξη: Ξένη Δημητρίου, εισαγγελέας Αρείου Πάγου επί τιμή

Δεν υπάρχει ίσως καταλληλότερος άνθρωπος να συζητήσει κανείς δύσκολα φαινόμενα σαν τη νεανική βία από την Ξένη Δημητρίου. Οχι μονάχα γιατί η κορυφαία αυτή δικαστικός αφιέρωσε όλη της τη ζωή στη δημιουργία μιας Δικαιοσύνης φιλικής προς τα παιδιά, ούτε γιατί συνδυάζει βαθιά επιστημονική γνώση με τεράστια πείρα από το πεδίο, αλλά κυρίως γιατί με γενναιότητα, ψυχραιμία και αποφασιστικότητα κρατάει στα μάτια μας έναν καθρέφτη που μας θέτει όλους ενώπιον των ευθυνών μας.

● Είναι πια, δυστυχώς, καθημερινές οι ειδήσεις με περιστατικά βίας ανάμεσα σε ανήλικους. Τα περιστατικά μοιάζει να γίνονται όλο και πιο ακραία, αλλά και οι ηλικίες των δραστών όλο και μικρότερες –γίνονται επιθέσεις ακόμα κι από παιδιά του Δημοτικού. Τι ακριβώς συμβαίνει;

H ενδοσχολική βία δεν είναι οποιοσδήποτε τσακωμός ή σύγκρουση, δεν είναι περιστασιακή βία. Ασκείται με φυσικό ή διαδικτυακό τρόπο, κατ' επανάληψη, στο πλαίσιο μιας άνισης σχέσης και με πρόθεση να ασκηθεί εξουσία, ταπείνωση, εκφοβισμός, εξευτελισμός. Μπορεί να πάρει ρατσιστική, σεξουαλική, λεκτική μορφή και εκδηλώνεται με λέξεις που πληγώνουν, με σπρωξιές, με σεξουαλική παρενόχληση ή κακοποίηση, με αποκλεισμό από παρέες και δραστηριότητες ή παρακολούθηση με κακόβουλη πρόθεση. Υπάρχει και ο διαδικτυακός εκφοβισμός, η παρενόχληση, η δημοσιοποίηση προσωπικών δεδομένων, το διαμοίρασμα αρχείων, η διαπόμπευση του θύματος με εμμονικές, πεποιημένες ή ανεπιθύμητες αναρτήσεις. Δεν θα έπρεπε όμως να αναρωτιόμαστε τι συμβαίνει στα Δημοτικά, στα Γυμνάσια κυρίως και λιγότερο στα Λύκεια...

Ρόλο παίζουν τα χαρακτηριστικά των παιδιών, το οικογενειακό τους περιβάλλον και πολλές φορές το σχολικό περιβάλλον, αν υπάρχει ανεπαρκής εποπτεία, ελλείψεις σε προσωπικό, αν είναι ανταγωνιστικό και ελεγκτικό το πνεύμα του σχολείου. Οι επιλογές του εκπαιδευτικού συστήματος, το πιεστικό ωρολόγιο πρόγραμμα, η χρήση πιεστικών μεθόδων, καθώς και η προβολή της βίας από τα ΜΜΕ έχουν αποτέλεσμα να αυξάνεται το επίπεδο κοινωνικής αποδοχής της βίας. Οι οθόνες μας και τα διαδικτυακά παιχνίδια κατακλύζονται από εικόνες βίας, απόγνωσης και οδύνης, με τα παιδιά μας να είναι οι δέκτες. Αυτή η θέαση τα τραυματίζει, προκαλεί στρες και τα ωθεί στη μίμηση τέτοιων πράξεων. Γίνονται θεατές, έχουν προσλαμβάνουσες παραστάσεις, χωρίς να υποπτεύονται ποιες θα είναι οι συνέπειες αν και εκείνα κάνουν το ίδιο. Η ψηφιακή εικόνα τούς μεταφέρει μια εικονική πραγματικότητα μονόπλευρα, τους στερεί τη γνώση των συνεπειών επειδή βλέπουν τη διαδικασία της βίας, αλλά δεν βιώνουν τον πόνο που μπορεί να επέλθει στο θύμα, δεν έχουν επίγνωση των συνεπειών.

Μια άλλη αιτία έξαρσης της βίας ανάμεσα σε ανηλίκους είναι τα κοινωνικά προβλήματα: φτώχεια, κοινωνική κρίση, ακρίβεια, πανδημία. Ειδικά κατά τη διάρκεια του δίχρονου εγκλεισμού ατόνησαν η κοινωνικοποίηση, η αλληλεγγύη, οι αντοχές, η υπομονή, η ψυχική ανθεκτικότητα. Αρα μην αναρωτιόμαστε πού οφείλεται η έξαρση αυτού του φαινομένου.

● Γιατί όλο και πιο μικρά παιδιά εκδηλώνουν κακοποιητικές συμπεριφορές;

Κακοποιητικές συμπεριφορές υπήρχαν και θα υπάρχουν πάντα, απλώς όλα όσα προαναφέραμε επιδείνωσαν την κατάσταση. Τα παιδιά έχασαν τους φίλους και τις δραστηριότητές τους, στράφηκαν στην εικονική πραγματικότητα και το σχολείο παραμερίστηκε. Δείτε το αποτέλεσμα: να είναι στο ίδιο δωμάτιο πέντε-έξι φίλοι και να παίζουν μέσα από μια οθόνη. Κάνουν γιορτή ή γενέθλια και, αντί να χορεύουν ή να παίζουν όπως παλιά, ακούς την απόλυτη σιωπή, είναι όλα με τα κινητά και βλέπουν τον διπλανό τους φίλο μέσα από την οθόνη.

● Είδαμε παιδιά να γυμνώνουν και να σημαδεύουν συμμαθητή τους ζωγραφίζοντας στα οπίσθιά του. Αλλοι ανήλικοι διαμοίραζαν παραποιημένες φωτογραφίες με γυμνές συμμαθήτριές τους. Είναι άλλο επίπεδο πρόκλησης οδύνης από το να ρίξει κάποιος μια κλοτσιά. Πώς ερμηνεύεται;

Η βία στα σχολεία υπήρχε εδώ και δεκαετίες, γι' αυτό και όλες οι ευρωπαϊκές χώρες πρότειναν τρόπους αντιμετώπισης. Εδώ στην Ελλάδα βλέπουμε διαφοροποίηση μετά την πανδημία, τα περιστατικά είναι πολλές φορές πιο εξεζητημένα, παρατηρούνται σε μικρές ηλικίες κι αυτό πρέπει να μας προβληματίσει. Θέλουμε τους προέφηβους -τους μικρούς σε ηλικία θύτες- ήρεμους, ευγενικούς, υπάκουους, αλληλέγγυους, όμως ποια πρότυπα έχουν να μιμηθούν από εμάς τους ενήλικες;

Για να γίνει κανείς επιτυχημένος γονιός θα πρέπει να εκπαιδευτεί, να διαθέσει χρόνο

Τα παιδιά είναι τόσο μιμητικά όντα που μιμούνται ακόμα και τη χροιά της φωνής. Βλέπουν εμάς ή ανθρώπους εξουσίας να μιλούν υβριστικά, υποτιμητικά, χωρίς επιχειρηματολογία, με τη φωνή του ενός να πέφτει στη φωνή του άλλου -αυτό γίνεται ακόμα και στη Βουλή όταν στα θεωρεία υπάρχουν μαθητές και μαθήτριες-, βλέπουν στην τηλεόραση κοκορομαχίες ανθρώπων με εξουσία.

Ακούν γονείς πολυάσχολους, κουρασμένους, με οικονομικές δυσκολίες, να θέτουν φραγμούς στην επικοινωνία με διαταγές, σε έγκλιση προστακτική, με απειλές, με συγκρίσεις, με κηρύγματα, με διδασκαλίες που κρύβουν ηθικολογίες ή παντογνωσία. Επίσης τα παιδιά, αν και είναι υποκείμενα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, δεν ακούγονται μέσα στην οικογένεια. Οι γονείς δεν τα εμπλέκουν στον σχεδιασμό, στις αποφάσεις που τα αφορούν, τους φέρονται σαν να είναι αντικείμενα. Αν ένα παιδί κακοποιείται στην οικογένεια ή είναι μάρτυρας κακοποιητικών συμπεριφορών, παγιδεύεται ολόκληρη η προσωπικότητά του ως παιδιού και ως ενήλικα.

● Τελικά η ίδια η κοινωνία γίνεται όλο και πιο επιθετική.

Ας ξεκινήσουμε από την οικογένεια. Για να γίνει κανείς επιτυχημένος γονιός θα πρέπει να εκπαιδευτεί, να διαθέσει χρόνο. Παίρνει στα χέρια του ένα μικρό πλασματάκι, πρέπει να φροντίσει για την υγεία, τη διατροφή, την εκπαίδευσή του, αλλά και να του μάθει να αλληλεπιδρά στην κοινωνία, να φέρεται καλά στους άλλους ανθρώπους. Για να συμβεί αυτό πρέπει να σέβεται το παιδί, να το ακούει, να το εμπλέκει στις αποφάσεις που το αφορούν, να το μάθει να λειτουργεί με κανόνες μέσω της πειθούς.

Στις ΗΠΑ από το 1970 ψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί και εκπαιδευμένοι εθελοντές μιας ΜΚΟ επισκέπτονταν όλα τα μαιευτήρια μιας περιφέρειας, δεν υπήρχε γονιός που να μην τον είχαν δει και πριν γεννήσει η μητέρα και μετά τον τοκετό. Σε αυτή την Πολιτεία τούς έλεγαν πώς ακριβώς πρέπει να μεγαλώσουν τα παιδιά, πώς να είναι παρόντες στις ανάγκες τους, ότι είναι καθοριστικό να υπηρετήσεις τις ανάγκες του παιδιού στον πρώτο χρόνο της ζωής του.

Λένε οι ειδικοί πως όταν το μωρό κλαίει γιατί πεινάει έχει το αίσθημα που ένας ενήλικας έχει όταν πεθαίνει –τόσο έντονο είναι το αίσθημα της επιβίωσής του που το κλάμα του είναι ισοδύναμο με κάποιου ετοιμοθάνατου. Ο άνθρωπος από τη στιγμή που γεννιέται είναι αντιμέτωπος με πολύ μεγάλα προβλήματα και οι γονείς οφείλουν να είναι παρόντες. Το παιδί φέρει τα γονίδιά μας, έχει κληρονομικές προδιαθέσεις, αλλά αυτό που παίζει τον μεγαλύτερο ρόλο είναι ο τρόπος με τον οποίο θα μεγαλώσει και σε ποιο περιβάλλον.

Συνεχίζουμε με τα σχολεία, όπου υπάρχουν ξεχωριστοί και φωτισμένοι δάσκαλοι που παίζουν ξεχωριστό ρόλο στη ζωή των μαθητών τους, αλλά πολλοί ανήλικοι έρχονται αντιμέτωποι με προσβολές, απολυτότητα, ειρωνεία, ιδεοληψίες και δεν δικαιολογούν αυτές τις συμπεριφορές. Ζητούν από τους δασκάλους τους ενσυναίσθηση, υπέρβαση, να γνωρίζουν πολύ περισσότερα από αυτά που διδάσκουν, να είναι νηφάλιοι και δίκαιοι. Αν ήμασταν όλοι εμείς άψογοι, δεν θα μιλούσαμε για βία των παιδιών. Η βίαιη συμπεριφορά τους είναι σάρκα από τη σάρκα μας και αίμα από το αίμα μας.

● Βλέπουμε τους εκπαιδευτικούς να είναι όλο και πιο φοβισμένοι από την ένταση των περιστατικών, αλλά και από τις αντιδράσεις των γονιών.

Το σχολείο είναι μια κοινότητα που, όπως όλες, έχει κανόνες. Θα ήταν καλό πριν από την έναρξη της σχολικής χρονιάς να γίνεται γνωριμία δασκάλων και μαθητών. Υπήρχε ένα πρόγραμμα σε ευρωπαϊκές χώρες σχετικά με την εκπαίδευση των έγκλειστων ανηλίκων. Το πρώτο που έκανε ο εκπαιδευτής ήταν να παρουσιαστεί ο ίδιος, να μιλήσει για την οικογένειά του, για το πώς μεγάλωσε και να παρουσιάσει το πλάνο που επρόκειτο να ακολουθήσει για το μάθημα που θα δίδασκε.

Τα παιδιά έχασαν τους φίλους και τις δραστηριότητές τους, στράφηκαν στην εικονική πραγματικότητα και το σχολείο παραμερίστηκε

Στη συνέχεια παρουσιαζόταν κάθε παιδί προκειμένου να επιτευχθεί μια προσέγγιση των ανθρώπων. Δεν μπορεί να μπαίνεις στην τάξη και να μην ξέρουν ποιος είσαι, με ποιον έχουν να κάνουν. Θα έπρεπε επίσης να γίνεται συζήτηση για τους κανόνες του σχολείου, να ζητούν από τα παιδιά τις προτάσεις τους για την κοινότητα, να μιλούν για τη Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Παιδιού, για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των μαθητών και στη συνέχεια να αρχίζουν τα τυπικά μαθήματα. Σε κάθε κοινότητα χρειάζεται να υπάρχουν κανόνες και να οικοδομούνται σχέσεις εμπιστοσύνης.

● Στην πραγματικότητα μιλάτε για μια άλλη αντίληψη, αλλά και για πρόληψη. Υπάρχει πρωτόκολλο αντιμετώπισης της βίας στα σχολεία;

Υπάρχει ο νόμος 5029/2023 (10.3.2023) για την ενδοσχολική βία, που έχει τίτλο «Ζούμε αρμονικά μαζί, σπάμε τη σιωπή» και προβλέπει επιμόρφωση εκπαιδευτικών, γονέων και κηδεμόνων, εκπόνηση ερευνών, σύναψη συνεργασιών και αποστολή κατευθυντήριων οδηγιών σε όλα τα σχολεία. Πλην όμως δεν έχουν βγει υπουργικές αποφάσεις.

Ωραίες οι εξαγγελίες, αλλά πρέπει να γραφτούν από τους αρμόδιους οι κατευθυντήριες οδηγίες, να γίνουν επιστημονικές έρευνες και ύστερα επιμορφώσεις. Στον συγκεκριμένο νόμο περιγράφεται όλη η διαδικασία σε περίπτωση καταγγελίας κάποιας παράτυπης ή παράνομης συμπεριφοράς μαθητή ή και καθηγητή. Περιγράφονται τα όργανα που επιλαμβάνονται. Αυτό είναι ένα διαδικαστικό κομμάτι στο οποίο αναφέρονται και πράγματα σημαντικά, όπως είναι ρυθμίσεις για την πρόληψη και την αντιμετώπιση, θεσμοθέτηση αρμόδιων οργάνων για περιστατικά ενδοσχολικής βίας.

Είναι ένας ξηρός νόμος, αναφέρεται σε διαδικαστικά πράγματα, δεν εμπλέκει καθόλου τα παιδιά, δεν υπάρχει ρόλος παρά μόνο του θύματος και του θύτη και δεν υπάρχει πρόβλεψη για την αποκαταστατική δικαιοσύνη και την ενδοσχολική διαμεσολάβηση συνομηλίκων, να επιλύει η ίδια η κοινότητα ειρηνικά βίαιες συγκρούσεις, ώστε να μη μετατρέπουμε τους λιλιπούτειους παραβάτες σε κατηγορούμενους. Ομως χωρίς υπουργικές αποφάσεις...