Αποχαιρετώντας τον Χατζιδάκι

Είκοσι πέντε χρόνια –με την ταχύτητα που φεύγει ο πίσω μας χρόνος– σαν σήμερα από την εκδημία του Μάνου Χατζιδάκι (15 Ιουνίου 1994), λίγους μήνες αφ' ότου «έφυγε» η Μελίνα, που υπεραγαπούσε (6 Μαρτίου 1994). «Εφυγε» όπως ο ίδιος είχε ορίσει: απλά, ταπεινά, στο μικρό κοιμητήριο Παιανίας, συνοδευόμενος από λίγους φίλους. Από τα πολλά αφιερώματα που του έγιναν –ειδικότερα στην «Ελευθεροτυπία»– επέλεξα την περιγραφή της κηδείας από τον Φώτη Απέργη, συγκάτοικο τότε στο καλλιτεχνικό της εφημερίδας, που έλαχε να χωράει και στην παρούσα σελίδα. Μελαγχολικό έτσι κι αλλιώς, για τον πρόσθετο λόγο ότι αρκετοί απ’ αυτούς που παρέστησαν δεν βρίσκονται πλέον στη ζωή (όπως άλλωστε και η «Ελευθεροτυπία»).

Γράφει ο Φώτης Απέργης (που τώρα εργάζεται στο Δεύτερο Πρόγραμμα, όπου τίμησε αρκούντως αυτή την εβδομάδα τη μνήμη του συνθέτη) και μεταγράφω, με την άδειά του (οι μεσότιτλοι δικοί μου):

«Ηταν και οι δυο μαυροντυμένοι κι είχαν κολλήσει απ’ έξω, στο λευκό της ασβεστωμένης εκκλησίας. Ο ένας, ο Ζυλ Ντασσέν, κυρτωμένος από τη θλίψη, είχε γαντζωθεί από την αρχή της νεκρώσιμης ακολουθίας στα κάγκελα ενός παραθύρου και ρουφούσε τους ψαλμούς σα να ’τανε οι τελευταίες κουβέντες του ίδιου του Χατζιδάκι, που κείτονταν σκεπασμένος μέσα, ανάμεσα στους ιερείς και τους δικούς του. Ο άλλος, ο Νίκος Κούνδουρος, ολόρθος, μάλλον τεντωμένος. Δίπλα ο Μίμης Κουγιουμτζής, ο Γιώργος Λαζάνης, ο Χρήστος Λεοντής. Σκοτεινοί κι αυτοί κι αμήχανοι, σαν ανθρώπινα αγάλματα.

Είναι περίεργο, αλλά σ’ αυτή την κηδεία έκλαιγαν πιο πολύ και πιο σπαραχτικά μέσα στην αξιοπρεπή εγκράτειά τους αυτοί που υποτίθεται πως είναι οι πιο ανθεκτικοί, οι νέοι. Ωραία κορίτσια και αγόρια, τα περισσότερα καρφωμένα σ’ ένα σημείο ώς το τέλος.

Οπως ήθελε

»Τα είχε καταφέρει τελικά. Ολα έγιναν όπως τα θέλησε. Στην απόσταση ασφαλείας που ζήτησαν οι συγγενείς, που είχε ζητήσει ο ίδιος. Πάνω απ’ όλους οι συνάδελφοι των καναλιών τριγυρνούσαν με τα κινητά στο χέρι. Μα εκεί, στον αυλόγυρο του Αγίου Νεκταρίου, στους πρόποδες του Υμηττού, κυμάτιζε μόνο το αεράκι.

Αν και μερικοί σταθμοί το έμαθαν και το ανακοίνωσαν –"στη μία το μεσημέρι" δύο ώρες νωρίτερα, στις 11– στην εκκλησία βρίσκονταν μαζί του μόνον ο Ζυλ Ντασσέν, ο Παντελής Βούλγαρης, η Νάνα Μούσχουρη, ο Γιώργος Λεφεντάριος και κάνα δυο ακόμη. Επειτα άρχισαν να έρχονται ο Μάριος Πλωρίτης, ο Γιάννης Μόραλης, ο Θάνος Μικρούτσικος, η Ελένη Καραΐνδρου, ο Νίκος Μαμαγκάκης, ο Αλέξης Σολομός, ο Αλέξανδρος Λυκουρέζος, η Μαρία Φαραντούρη, ο Τηλέμαχος Χυτήρης, ο Σταύρος Ξαρχάκος, η Νίκη Γουλανδρή, η Αννα Συνοδινού, ο Νίκος Κυπουργός, ο Μανώλης Μητσιάς, ο Μιλτιάδης Εβερτ, ο Γιώργος Μαρίνος, ο Λευτέρης Βογιατζής, η Αλίκη Καγιαλόγλου, ο Γιώργος Κουρουπός, ο Λεωνίδας Κουρής, η Ελλη Πασπαλά, ο Μάκης Μάτσας, ο Ηλίας Λιούγκος, ο Γιώργος Βαρδινογιάννης, η Αντζελα Γκερέκου, η Αφροδίτη Μάνου, η Μαρία Δημητριάδη, ο Βαγγέλης Μπουντούνης, ο Σωτήρης Μουστάκας, ο Μίνως Αργυράκης. Αλλοι σπασμένοι, δακρυσμένοι, άλλοι κέρινοι κι απόμακροι. Κι άλλοι να παρηγορούν τον θετό γιο του και την αδελφή του.

Ο Ελύτης

»Ο Οδυσσέας Ελύτης δεν είχε έρθει. Εζησε οδυνηρά την είδηση και ξάγρυπνος πήγε νωρίτερα στο γραφείο του κοινού τους φίλου και δικηγόρου Γιώργου Στεφανάκη και του ’δωσε ένα μπουκέτο με αγριολούλουδα για να τ’ αφήσει πάνω στο φέρετρο. Πλάι τους τοποθετήθηκε κι ένα δάφνινο στεφάνι της Προεδρίας της Δημοκρατίας, που έφερε στην εκκλησία ο Αχιλλέας Καραμανλής με τον υπασπιστή του Κωνσταντίνου Καραμανλή αντιστράτηγο Λαζαρίδη. Το στεφάνι σκέπασε το φέρετρο και μεταφέρθηκε μπροστά στο γειτονικό νεκροταφείο της Παιανίας. Δεν είχαν προλάβει ακόμα να τον φτιάξουν. Δίχως μάρμαρα, με τους τσιμεντόλιθους δέχτηκε τον νεκρό, που είχαν μεταφέρει στους ώμους τους ώς εκεί ο Πλωρίτης, ο Λυκουρέζος, ο Μικρούτσικος, ο Στεφανάκης, ο Μουντούνης και άλλοι. Τον αποκάλυψαν για μια στιγμή, μερικές γυναίκες αναφώνησαν. Μπροστά μου στεκότανε ο Λυκουρέζος και οι ψηλές του πλάτες έτρεμαν. Οχι, κανένας δεν χειροκρότησε. Και νωρίτερα στην εκκλησία, η ίδια κίνηση έμεινε στη μέση.

»Ευτυχώς τα στεφάνια είναι σιωπηλά: του Ανδρέα Παπανδρέου, του Δημήτρη Χορν (”Στον φίλο μου”), της Μαριάννας Λάτση και του Νίκου Κούρκουλου, του Εθνικού, της Λυρικής Σκηνής, της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, του Ιδρύματος Ελληνικού Πολιτισμού, του Αντώνη Λιβάνη, του Κίτσου Τεγόπουλου (”Στον αξέχαστο Μάνο”), του Σεραφείμ Φυντανίδη (”Στον Μάνο μας”). Μόνο οι λυγμοί πια δεν συγκρατούνταν. Με λυγμούς το είπε κι ένας νεαρός: ”Στην ευχή… Δεν έμεινε άνθρωπος σ’ αυτόν τον τόπο”».

Στο πλαίσιο

► Αναζητούσα στο διπλανό αφιέρωμα κάτι για τον Χατζιδάκι από τον Μίκη Θεοδωράκη, το άλλο μεγάλο όνομα στη νεότερη ελληνική μουσική. Υπήρξε μία λακωνική δήλωση την επομένη του θανάτου. Μεταφέρω από την «Ελευθεροτυπία»: «Χάθηκε ένας μεγάλος Ελληνας. Η απώλειά του είναι τεράστια. Το κενό που αφήνει πίσω του δεν θα πληρωθεί ποτέ».

► «Το ήξερε, μα δεν το πίστευε. Γιατί τη μέρα που η Μελίνα πέθανε, παραιτήθηκε και ο Χατζιδάκις. Αμελούσε τα φάρμακα και το πρόγραμμα γυμναστικής που με τόση επιμέλεια, με όρεξη αληθινή, ακολουθούσε στην Αμερική με τη βοήθεια του γιου του, κλεινόταν όλο και συχνότερα στον εαυτό του και στην κρεβατοκάμαρά του και έβλεπε μόνο ελάχιστους ανθρώπους». Κι αυτό του Απέργη στην «Ελευθεροτυπία», την επομένη του θανάτου.

► Και κάτι από δικό μου άρθρο («Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία», 19 Ιουνίου 1994): «Ηταν ένας άνθρωπος της προσφοράς, ο οποίος γνώρισε μια δόξα που ξεπέρασε τα στενά όρια αυτού του τόπου κι έγινε από τα ελάχιστα σημεία αναφοράς μιας Ελλάδας που αγωνίζεται βαλλόμενη από εχθρούς και “φίλους” να υπάρξει. Και θα παραμείνει ως μέτρο σύγκρισης (και –μακάρι– παραδειγματισμού) στην ευτέλεια που μας βομβαρδίζει».

► ΚΑΙ… (Μια και όλα σήμερα είναι Χατζιδάκις): Ρωτάει ο Απέργης τον συνθέτη στην τελευταία συνέντευξη που είχε δώσει μία εβδομάδα πριν από τον θάνατό του και δημοσιεύτηκε στο προαναφερόμενο φύλλο της «Κυριακάτικης»: «Κάποτε μου είχατε πει ότι είστε αριστερός της Δεξιάς». Και η απάντηση του Χατζιδάκι: «Ναι, γιατί η Αριστερά περιέχει κάθε άνθρωπο με ανησυχίες. Κάθε άνθρωπος που δεν συμβιβάζεται είναι αριστερός».